Мемлекет жəне құқықтың

міндеттерді атқарғаны үшін шартты жер пайдалану жүйесі.

Колон — өзінің жер учаскесі бар жер өңдеуші.

Преторий префекті — Византияның  екі бөлігінің бірінің би-

леушісі.

Протовестиарий — лауазымды  тұлғалардың бірі, сарай қыз-

меткерлері туралы істерді  қарастыратын.

Параталассит — саудагерлер  мен кеме иелеріне қатысты сот

функцияларын атқаратын  қаржылық ведомство шенеунігі.

Сенаторлар — ірі жер  иеленушілер.

Болгарияның мемлекеті жəне құқығы

Ұлы логофет — болгар патшасының бірінші министрі.

Дука — облыс басшысы.

Отроктар — басыбайлы  шаруалардың төменгі санаты.

Париктар — феодалдарға  жеке тəуелді шаруалар  (жағдайы

бойынша басыбайлы шаруаларға ұқсас болып келді). 

Протовестиарий — қаржы  министрі.

10Протостратор —  Болгар  патшалығының жоғарғы əскери

шендерінің бірі.

Технатарийлер — қолөнершілер.

Сербияның мемлекеті жəне құқығы

Властелдер —  ірі рулық-тайпалық ақсүйектер.

Властеличтер — властелдердің  вассалдары.

Влахтар —  таулықтар,  халықтың мал шаруашылығымен

айналысатын бөлігі.

Жупа —  бірнеше тайпалардың  бірлестігі,  оның басшысы

жупан деп аталатын.

Задруга — үлкен патриархалдық  отбасы.

Меропхалар — басыбайлы  шаруалар.

Отроктар —  үй шаруашылығында пайдаланылатын басы-

байлы шаруалар.

Польшаның мемлекеті жəне құқығы

Воеводство — əкімшілік-аумақтық бірлік.

Коморник —  патша сарайын  қамтамасыз ету үшін жауап

беретін лауазымды тұлға.

Каштеляндар — округтарды басқарған лауазымды тұлғалар.

Можновладец-нобилдер —  ірі феодалдар.

Маршалек —  патша мен  оның жанындағылардың қауіп-

сіздігін қамтамасыз ететін лауазымды тұлға.

Подскарбий —  мемлекеттің  қаржыларын басқаратын лау-

азымды тұлға.

Скарбник —   əскерді  қамтамасыз ету жəне тиын шығару

үшін жауап беретін  лауазымды тұлға.

Смердтар (Кметтар) — еркін  шаруалар — қауым мүшелері,

кейін феодалдық-тəуелді  шаруаларға айналды.

Шляхта — орта жəне ұсақ дворяндар (бұрын — рыцарьлар

сословиесі).

Чехияның мемлекеті жəне құқығы

11Владыкалар —  қызмет  етуші сословиеден шыққан феодал-

дар.

Владырь — княздық иеліктерін басқарушы.

Гость — салық төлей  алмағаны үшін тəуелділерге айналған

еркін шаруалар.

Дедина — жер учаскесі.

Дедич — мұрагерлік бойынша  берілетін дединаны иеленген

жеке басы тəуелді шаруа.

Жупа  —  əкімшілік-аумақтық бірлік.

Жупан — князь өкілдері..

Коморник — жоғарғы  қазынаны басқарушы.

Каштелян —  қала мен  облысқа басшылық жасаған князь

өкілі.

Ловчий — князь аңшылығын  басқарушы.

Сарайлық жупан — князь  сарайын басқарушы.

Пандар — ірі жер  иеленушілер.

Рада — Кеңес, князьдың жанындағы кеңесуші орган.

Араб халифаты

Əдет — əдет құқығы. 

Бəдəуиндер — мал асыраушы көшпенділер.

Вакуф (вакф)  — діни ұйымдардың жерлері.

Диун — ведомство.

Имамат — халифтің діни билігі.

Икта — жерді əскери қызметі үшін шартты иелену.

Иджтихад —  соттың шешім  шығарудағы өзінің еркін қа-

лауы.

Иджма —  мұсылман құқығының  басқа қайнар көздерімен

реттелмеген мəселелер бойынша  беделді ислам заңгерлері шы-

ғарған шешімдер.

Құран —  діни-моральдық  сипаттағы ережелерден тұратын

мұсалмандардың қасиетті кітабы.

Мүлік — жеке меншік құқығы негізіндегі мұсылмандардың

жер иеліктері.

Сеид —  тайпалық көсем.

Сүннет — Мұххамед пайғамбардың өмірі мен жүріс-тұрысы

туралы хадистер жинағы.

12Фетва —  қоғамдық  өмірдің жекелеген мəселелеріне

байланысты мемлекеттік  билік шешімі бойынша жоғарғы  бе-

делді діни қызметкерлердің  жазбаша қорытындысы.  

Хиджаз —  Мұхаммед пайғамбар  өмір сүрген,  ерекше құ-

қықтық режимдегі жерлер.

Шейх — тайпа басшысы.

Шариғат — мұсылмандардың діни-құқықтық жүйесі.

Əмірлік — халифтің мемлекеттік  билігі.

Ортағасырлық кезеңдегі  Үндістанның мемлекеті жəне

құқығы

Үнділік князьдықтар

Вишая — округ.

Деша (бухти) — провинция.

Махараджа — басты князьдар.

Монтри-паришад — махараджаның кеңесшілері.

Дели сұлтандығы

Вакуф (вакф) — Дели сұлтандығындағы  діни ұйымдарға ти-

есілі меншік.

Заминдарлар — мұсылмандарға  бағынған үндістік феодал-

дар.

Икта — Дели сұлтандығындағы  феодалдық жер иеленуші-

лер — иктадарлардың жерлері.

Мүлік —  Дели сұлтандығындағы  феодал ақсүйектердің 

меншігі..

Паргана —   Дели сұлтандығындағы  əкімшілік-аумақтық

бірлік (аудан).

Упарика — патшаның өкілі.

Халиса — Дели сұлтандығындағы  мемлекеттік жерлер.

Шика — Дели сұлтандығындағы  əкімшілік-аумақтық бірлік

(облыс).

Ұлы Моғолдар Империясы

Гомашт — салық жинаумен айналысатын шенеунік.

Джагира —  Ұлы Моғолдар Империясында шартты түрдегі

феодалға тиесілі əскери жалақы.

Котвал — қала басшысы.

13Мир-Бакши — əскери  ведомствоның басшысы. 

Мирсаман —  шеберханалар мен қоймаларды қарайтын ла-

уазымды тұлға.

Падишах — мемлекет басшысының титулы.

Садр-уссудар — діни жəне сот басқармасының басшысы. 

Суюргаль —  Ұлы Моғолдар Империясындағы жеке мен-

шіктегі жерлер.

Фоуджи-дар —  əскери қолбасшы,  ол облыста хакімнен

тəуелсіз тағайындалатын.

Халиса — мемлекет жерлері.

Хаким — падишахтың өкілі, облыс басшысы.

Ортағасырлық Қытайдың мемлекеті  мен құқығы

Богдыхан —  маньчжурлық  Цин династиясы император-

ларының титулы.

Цзайсян — императордың көмекшісі.

Ортағасырлық Жапонияның мемлекеті мен құқығы

Бушидо (бусидо) — самурайлардың  абырой кодексі, жүріс-

тұрыс ережелері мен өмір салтын көрсетті,  самурайлардың

қылықтарына, əрекеттеріне өлшем  болып табылды.

Синтоизм —  Жапонияның мемлекеттік діні,  ата-бабаларға

жəне табиғат күштеріне  табыну.

Сёгун — император əскерінің  бас қолбасшысы.

Самурайлар — əскери-дворяндық  сословие.

Жаңа дəуірдегі мемлекет жəне құқықтың тарихы  (бур-

жуазиялық мемлекет жəне құқық)

Жаңа дəуірдегі Ұлыбритания

Виги —  өнеркəсіптік буржуазияның мүдделерін білдірген

саяси партия, кейін либералдық партияға айналды.

Гомрул (автономия) — кейін  заң жобасында көрініс тапқан

Ирландияның автономиясы  туралы идея.

14Индепенденттік —   пуританизмның радикалдық қанаты,

орта буржуазия мен  джентридің мүдделерін білдірді..

Контрасигнатура —  патша  жарлығына сəйкес министр қол

қойғаннан кейін ғана заңды  күшіне енетінін білдіретін ереже.

Протестантизм —  хритсиан дінінің    басты үш бағытта-

рының бірі, ол Реформация дəуірінде 16 ғ. бірінші жартысында

пайда болды (16 ғ. Еуропадағы католик дініне қарсы қозғалыс).

Петиция —  патша билігіне белгілі бір талаптарды қоя

отырып, өтініш түрінде жазылатын  құжат.

Пуританизм —  Англиядағы антиабсолютистік сипатты

иеленген кальвинистік қозғалыс.

Пресвитерианство —  ірі  буржуазия мен жер иеленуші

ақсүйектердің мүдделерін білдірді, конституциялық монархия-

ны жақтады.

Тори —  помещиктер мен  қаржылық буржуазияның мүд-

делерін білдірген саяси  партия, кейін консервативтік партияға

айналды.

Жаңа дəуірдегі Германия

Бундесрат —  одақтық кеңес,  герман мемлекеттерінің өкіл-

дік органы.

Ландтаг —  герман мемлекеттерінің  заңшығарушы орган-

дары.

Рейхстаг —  германдық  империялық парламенттің төменгі

палатасы.

Жаңа дəуірдегі Франция

Жирондистер —  провинциялық сауда-өнеркəсіптік буржу-

азияның мүдделерін білдірген  саяси қозғалыс  (оның көптеген

басшылары Жирондэ провинциясының депутаттары болып

табылды).

Фельяндар  (фейяндар) —  конституциялық-монархиялық

буржуазия мен либералдық дворяндардың мүдделерін білдір-

ген саяси қозғалыс.

Якобиндер —  ұсақ, жартылай орта буржуазияның, қолөнер-

шілердің,  шаруалардың  мүдделерін білдірген саяси қозғалыс

15(Қасиетті Якоба монастырының  кітапханасының атауымен, бұл

жерде олардың жиналысы өтетін).  

 

Жаңа дəуірдегі Қытай

Синьхай революциясы —  ескі қытайлық Синь Хай күнтіз-

бесіндегі жыл  — 1911 ж. бойынша.

Тяньван — тайпин мемлекетінің басшысының титулы.

Жаңа дəуірдегі Жапония

Мэйдзи революциясы —  жапон тарихында Мэйдзи Рес-

таврациясы деген атқа ие (Мэйдзи — император Муцухитоның

билік ету кезеңі).

Латын Америкасының мемлекеті  жəне құқығының

тарихы

Асьенда —  жеке жер иелену нысаны,  асьендаларда баты-

рақтардың еңбегі қолданылатын.

Каудильо — əскери диктатор.

Креолдар — ақ (испан) колонистерінің ұрпақтары.

Метистер — ақ  (испан) колонистер мен үндістердің аралас

некесінен туған ұрпақтар. 

Пеон — басыбайлы шаруа.

Пеонаж — басыбайлы  тəуелділік жүйесі.

Жаңа дəуірдегі құқықтың негізгі сипаттары

Ұлыбританияның құқығы

Сот прецеденті — қазіргі  кездегі ұқсас сот шешімі (əрекеті)

үшін үлгі болып табылатын  бұрынғы сот шешімі немесе əре-

кеті.

Траст  (трэст) —  сенімгерлік  меншік институты,  бір тұлға

(сенімгерлік меншік иесі) оған үшінші тұлғаның (бенефциант)

пайдасына екінші тұлға  (құрылтайшы)  берген мүлікке билік

ететін жəне басқаратын меншік нысаны.  Мүлікті пайдалану-

дың мақсаттары мен табыстарын құрылтайшы анықтайтын.

16Францияның құқығы

Жариялық құқық  —   билік жəне басқару органдарының

ұйымдастырылуының жəне қызмет етуінің тəртібін анықтайды

жəне бүкіл қоғам мен  мемлекетті əртүрлі қолсұғушылықтардан

қорғауды қамтамасыз етеді.

Жеке құқық — жеке тұлғалардың (заңды тұлғалардың) мүд-

делерін мемлекет пен басқа  тұлғалардың тарапынан қол сұғу-

дан қорғауды қамтамасыз етеді.

Германияның құқығы

Кодекстің (ереженің) құрылымының  «пандекттік» жүйесі — 

бұл жағдайда осы сала үшін ортақ институттардың нормалары

жалпы бөлімде көрініс  табады.

«Каучуктық»  параграфтар  —  кеңейтілген түсіндіруді көз-

дейтін параграфтар

 

Қазіргі замандағы мемлекет жəне құқықтың тарихы

Қазіргі замандағы Жапония

Дзайбацу — ірі өнеркəсіптік концерндер.

Қазіргі замандағы Италия

Дуче — көсем, диктатор.

Подеста —  фашистік партияның  өкілі болып табылатын

жергілікті əкімшілік  старостасы.

Фашизм — аса реакциялық саяси қозғалыс, ал билік нысаны

бойынша — сыртқы саясаттағы жаулап алушылық стратегияны

ұстанған ашық террористік  əскери-полициялық  диктатура.

Қазіргі замандағы Германия

Рейхсрат  (империялық кеңес) —  герман мемлекеттерінің

өкілдік органы.

Фюрер — халық (ұлт) көсемі.

17Қазіргі замандағы АҚШ

«Жаңа бағыт» —  мемлекетті экономикаға араластыру ар-

қылы экономиканы тұрақтандыруға жəне елді тоқыраудан

шығаруға бағытталған  президент Ф.Д.  Рузвельт ұсынған  бағ-

дарлама.

Қазіргі замандағы Қытай

Гоминьдан — Сунь Ятсен  ұйымдастырған ұлттық партия.

«Мəдени революция» —   партиялық жəне мемлекеттік

органдарда тазалау жүргізумен сипатталған,  өздерінің саяси

қарсыластарына бағытталған  Мао Цзедун үкіметі жүзеге асыр-

ған кампания.

18Бірінші бөлім

ҚҰЛИЕЛЕНУШІЛІК МЕМЛЕКЕТ 

ПЕН ҚҰҚЫҚТЫҢ ТАРИХЫ

1. Ежелгі Египеттің мемлекеті  жəне құқығы

Египетте мемлекеттің  пайда болуы шамамен б.э.д. V мың-

жылдықта рулық құрылымның ыдырауы,  ру ақсүйектерінің

бөлініп шығуы (көсемдер,  ақсақалдар) жəне құлдықтың пайда

болуы нəтижесінде жүзеге аса бастады. Б.э.д. V мыңжылдықта

Египетте бірнеше құрылымдар — номдар пайда болды, олар ІV

мыңжылдықта екі патшалыққа —  жоғарғы Египетке жəне

Төменгі Египетке бірікті,  ал содан кейін,  ІV  мыңжылдықтың

соңында бір орталықтанған  мемлекет құрылды.  Бұл таптық

бөліністің дамуымен жəне орталықтанған басшылықтың қа-

жеттігімен байланысты болды. 

Ежелгі Египеттің мемлекет жəне құқығының тарихының

кезеңдері:

1 кезең — Ерте патшалық (б.э.д. 3110 — 2880 ж.ж.), Жоғар-

ғы жəне Төменгі Египеттің  бірігуінің нəтижесінде пайда бол-

ды. Оған тəн сипат болып  елдің біртұтас мемлекетке айналуы

табылды. 

2 кезең — Ежелгі немесе  Ескі патшалық (б.э.д. 2880 — 2550

ж.ж.). басты ерекшелігі: Египеттің  алғашқы, айқын көрініс тап-

қан орталықтануы жүзеге асты. 

Бұл пирамидаларды салу уақыты.

1 ауыспалы кезең. (б.э.д. 2160 — 2134 ж.ж.). Египет бірнеше

өзара қас номдар мен ұсақ мемлекеттерге бөлінді. Бұл кезеңнің

соңында, Фива қаласының билеушілерінің жеңісі нəтижесінде

Египеттің бірігуі жүзеге асты. 

3  кезең —  Орта  патшалық  (б.э.д. 2050 — 1700 ж.ж.). Еги-

петтің əрі қарай бірігуі  жүзеге асады. 

2  ауыспалы кезең —  (б.э.д. 1700 — 1530 ж.ж.). Мемлекет

қайтадан ұсақ мемлекеттерге  бөлінді, ал оның басым көпшілік

бөлігін гиксостар тайпасы  жаулап алды. 

4 кезең — Жаңа патшалық (б.э.д. 2575 — 1087 ж.ж.). Ерек-

ше белгісі болып Египеттің  ХҮІІІ династия перғауындарының

19билігі астына бірігуі  табылады. (барлығы отыз перғауын). Еги-

пет ірі империяға айналады. 

Бұл кезеңнің соңында Египет мемлекеті құлдырай бастайды.

Оны парсылар,  одан кейін  Александр Македонскийдің əскер-

лері жаулап алады,  ал б.э.д. 30  жылы Египет Рим империя-

сының провинциясына айналады. 

Қоғамдық құрылым

1. Египеттік қоғамның жоғарғы  тобын абыздар,  шене-