Мемлекет жəне құқықтың

тежелуіне алып келді.  Жалпы  соттарда адвокаттың міндетті

түрде қатысуы талап етілді.  Кейінгі жылдарда кодекстің

өзгеруі байқалмады.

Француздық саудалық кодекс азаматтық кодекстен бөлек

1807  жылы қабылданды.  Оның негізіне мына ордонанстар

алынды: 1673 жылғы құрғақ жердегі  сауда туралы жəне 1681

жылғы теңіз саудасы туралы ордонанстар.  Ордонанстардың

ережелері өзгертілмегендіктен, Саудалық кодекс қабылданған

кезінен бастап ескірген сипатты  иеленді.

Саудалық кодексте саудаға  қатысты арнайы құқықтық

нормалар көрініс тапты,  ал егер олар болмаған жағдайда,

азаматтық кодекстің нормалары  қолданылатын.

Саудалық кодекс төрт кітаптан тұрды: бірінші кітапта жал-

пы сауда туралы  (саудагерлер,  биржа-делдалдар,  вексельдер

туралы),  екінші кітапта  теңіз саудасы туралы,  үшінші кітапта

банкроттық туралы,  төртінші кітапта сауда заңдары туралы

айтылды.

Кодекстің көптеген нормалары  біртіндеп өз күшін жойды.

1810 жылғы қылмыстық кодекс.

Азаматтық кодекстен кейін  қылмыстық кодекс маңызды

орынды иеленді.  Кодекс қылмыстық əрекеттерді түрлерге

бөлетін ережелерден басталды.  Əрбір əрекеттің негізінде

жазаның сипаты көрініс тапқан:

— полициялық жазалаумен жазаланатын  қылмыстық əре-

кет құқық бұзушылық болып  табылады;

— түзетушілік жазалаумен жазаланатын қылмыстық əре-

кет теріс қылық болып  табылады;

— қорлаушы жəне азаптаушы  жазалаумен жазаланатын

қылмыстық əрекет қылмыс болып  табылады (1-бап).

Осылай,  кодекс қылмыстық  əрекеттерді əдеттегідей үш

топқа бөліп қарастырады: 1)  қылмыстар —  аса қауіпті  қыл-

мыстық əрекеттер; 2)  теріс  қылықтар; 3)  полициялық құқық

бұзушылықтар.

Кодекске төрт кітап енген, олардың алғашқы екеуін жалпы

бөлім, кейінгі екеуін ерекше бөлім деп атауға болады.

Бірінші кітап қылмыстық (азаптаушы жəне қорлаушы) жəне

түзеу жазаларына арналған.  Оларға мыналар жатқызылған:

153елден қуу, өлім жазасы, айдап жіберу (каторга), азаматтық  өлім

(саяси құқықтардан айыру). 

Екінші кітап жауапкершіліктің негіздерін жəне жауапкер-

шіліктен бостау негіздерін  (ессіздік,  қылмысты жасауды

күшпен мəжбүрлеу)  қарастырған. 16жасқа дейінгі тұлғаларға

жазаның жеңіл түрлері  қолданылған.  Алайда,  кінəнің  нысан-

дары,  ескіру мерзімдері,  қылмыстар жиынтығы анықталмаған

болатын.

Үшінші кітап жеке жəне жариялық қылмыстар мен теріс

қылықтарды қарастырған.  Жариялық құқықбұзушылықтарға

мыналар жатқан:  мемлекеттік  құрылымға,  қоғамдық қауіпсіз-

дікке,  империялық конституцияға  қарсы қылмыстар.  Жеке

құқықбұзушылықтарға жеке тұлғалар мен меншікке қарсы

қылмыстар жатқан. 

Төртінші кітап полициялық құқықбұзушылықтар мен жаза-

ларға арналған. 

Кейінірек Қылмыстық кодекске бірқатар өзгертулер енгізілді. 

1808 жылғы Қылмыстық-іс  жүргізушілік кодекс.

Бұл алғашқы таза іс жүргізушілік кодекс болып табылды.

Ол соттарды үкіметтің  тағайындау қағидасын бекітіп,  сот-

тардың Қылмыстық кодексте көзделген құқықбұзушылықтар-

дың үш түріне сəйкес үш дəрежелік  жүйені құрауын

орнықтырды. Қылмыстық істер  бойынша қарапайым полиция

соты функцияларын жүзеге асыратын бейбіт судья бірінші

инстанция болып табылды;  екінші инстанция болып түзеу

полициясы соты табылды, бұл  орган алқалық заседательдердің

қатысуынсыз алқалық сот  нысанын иеленді;  үшінші болып

апелляциялық сот табылды,  ол қылмыстық жəне азаматтық

істер бойынша бөлімшелерден  құралды,  алқалық сипаты

иеленді жəне бұл сотқа  заседательдер қатыстырылатын.  Сот

жүйесін кассациялық сот  басқарды.  Соттың жанында айып-

тауды қолдайтын жəне қаулылардың  заңдылығы мен сот

қызметіне қадағалау жасайтын прокуратура тұрды.

1808  жылғы кодекс процестің  аралас жарыспалылық-

іздеушілік нысанын орнықтырды.  Бірінші кезең —  алдын ала

тергеу нысаны бойынша  іздеушілік процеске сəйкес келді, сот

тергеуінің екінші кезеңінде  процесс жарыспалылық сипатты

иеленді.

154  ГЕРМАНИЯНЫҢ ҚҰҚЫҒЫ

Азаматтық құқықтың бірінші  кодификацияланған қайнар

көзі болып 1896 жылғы Германдық  азаматтық ереже табылды,

ол заңды күшіне 1900 жылғы 1қаңтарда енді. 

Германдық азаматтық ереже  белгілі бір дəрежеде рим

құқығы мен герман құқығының  ережелеріне,  сонымен қатар,

ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы заңгерлердің буржуазиялық қатынас-

тарды дамытуға əсер еткен  ережелеріне негізделді.

Бұл ереже  “пандекттік”  жүйеге сəйкес құрастырылған,

барлық институттар үшін жалпы нормалар жалпы бөлімде

(бірінші кітапта) жинақталған.  Бұдан басқа тағы да төрт  кітап

бар:  екінші кітап міндеттемелік  қатынастарға,  үшінші кітап

заттық құқыққа,  төртінші кітап отбасылық құқыққа,  бесінші

кітап мұрагерлік құқыққа  арналған.  Ереженің ерекшеліктері

болып жалпы заңи анықтамалардың болмауы табылды; мұнда

арнайы заң түсініктерін қолданған жəне сипаттаушы белгілерді

иеленген параграфтар  өте көп;  сонымен қатар,  құқықтық

мазмұнға емес, “адал ар-ұят”, “жақсылық”  сияқты моральдық

мазмұнға ие түсініктерге негізделген параграфтар да кездеседі.

Азаматтық құқықтық қатынастардың  субъектілері.

Жеке тұлғалардың құқыққабілеттігі заңды теңдікке

негізделген,  алайда,  əйелдердің құқыққабілеттігі белгілі  бір

дəрежеде шектелген болатын. Кəмелетке толу жасы болып 21

жас саналған. 7  жастан 21  жасқа дейін Ереже əрекетқабі-

леттікті шектеудің əртүрлі  дəрежелерін орнықтырған. 

Заңды тұлғалар азаматтық  құқықтың субъектілері ретінде

танылған.  Ереже заңды  тұлғалардың екі түрін атайды:

ферейндер (қоғамдар мен одақтар) жəне мекемелер. Ферейндер

ретінде мүшелері мүшелік  құқықтар мен міндеттермен байла-

нысқа түскен тұлғалар одағы  танылған.  Бұл одақтар

шаруашылық  (қызметінің мақсаты  —  пайда табу)  жəне

шаруашылық емес (мəдени, ғылыми) деп бөлінген. Мекемелер

мекемені құру үшін өз мүлкінің белгілі бір үлесін бөлген жеке

тұлғалардың ерік білдіруі негізінде  құрылған. 

Бұл Ережемен акционерлік  қоғамдардың жəне жауапкер-

шілігі шектеулі серіктестіктердің (Ltd.)  жағдайы реттелмеген

болатын.  Олар үшін арнайы заңдар қабылданды,  бұл заңдар

155аталған заңды тұлғаларды  құрудың ерекше тəртібін орнық-

тырған болатын.  Шаруашылық емес ферейндер үшін де

құрылудың өзіндік тəртібі  бекітілді.  Тек кейбір шаруашылық

одақтар үшін ғана құрылудың  рұқсат етушілік тəртібі

орнықтырылды.

Азаматтық құқықтық қатынастардың  субъектілерінің ішінде

бұл Ереже жұмысшылар одағын —  құқық қабілеттігі жоқ

қоғам деп таниды, олар заңды  тұлғалардың сипаттарын иелене

тұра,  ондай құқықтық мəртебеге  ие болмады.  Мұндай құқық

қабылеттігі жоқ одақтар  серіктестіктер ережесі негізінде  жұ-

мыс істеді. 

Германиядағы құқық заттарды жылжитын жəне

жылжымайтын деп бөлді. Жылжитын мүлік —  бұл жер учас-

кесі жəне оған тиесілі  заттардан басқа мүліктер. Бағалы қағаз-

дар жылжитын мүлікке жатқызылған. 

Германдық Ереже бірқатар заттық құқықтарды атап өтеді:

меншік құқығы,  бөтеннің мүлкін иелену жəне пайдалану

құқығы,  аң аулау жəне балық аулау құқығы.  Негізгі  заттық

құқық болып меншік құқығы табылды. Жер учаскесінің иесінің

меншік құқығына екі түрлі  шектеу қойылады:  біріншіден,

меншік иесі басқа учаскеден  келетін газдың, түтіннің, шаңның

кері əсерін шыдауға тиіс,  себебі,  мұндай жағдайлар бұл

жерлерде шектен тыс құбылыс  емес (§ 906);  екіншіден,  жер

учаскесі иесінің жерінің  үстіндегі ауа кеңістігі мен  жер

қойнауына меншік құқығы шектеледі,  меншік иесі бұларға

қолсұғушылыққа қарсы  тұра алмайды, себебі, бұл əрекеттердің

жер учаскесіне тікелей зияны  жоқ (§ 905).

Міндеттемелік құқық.

§ 241  міндеттемелерге толығымен  анықтама береді: “Мін-

деттеме арқылы несие беруші борышқордан ұсыныстарды

талап етуге құқылы.  Ұсыныс белгілі бір əрекетті жасаудан

тартынудан да көрініс  табады”. 

Шарттық қатынастар Ереже  бойынша шарт еркіндігі

қағидасына сəйкес жасалынады. Алайда, Ереже шарт еркіндігі

қағидасына  “адал ар-ұят”, “адамгершілік”  түсініктері арқылы

түзетулер енгізеді.  Мұндағы  шарт жасасуға қабілетті тұлға-

лардың шеңбері Наполеон кодексіне қарағанда анағұрлым

156ауқымды, бұл Ереже  бойынша əйелдер мен балалар  да шартқа

қатысушылар ретінде танылады,  Ережеде тек 7 жасқа дейінгі

балалар ғана толық əрекетқабілеттігі  жоқ деп аталған. 

Деликтілер де  (құқықбұзушылықтар)  міндеттеменің пайда

болуына негіз болып танылған. 

Отбасы құқығында Ереже  заңды некенің жалғыз нысаны

ретінде азаматтық некені таныған.  Ер адамдар үшін некеге

тұру жасы ретінде 21 жас, ал əйелдер үшін 16 жас бекітілген.

Кəмелетке толмағандардың некеге тұруына ата-анасының

рұқсаты қажет етілген. Некеге тұруға кедергілер ретінде жақын

туыстық немесе құдалық қатынастар жəне де бірінші некеден

айырылыспағандығы танылған.  Некеге тұрмастан бұрын қыз

айттыру міндетті болып табылатын, бұл процесс шарт жасасуға

теңестірілген,  оған сəйкес екі жақтың өз сөзіне берік болуы

жəне некеге тұру міндеті  анықталатын.  Ажырасуға тек мына

жағдайларда ғана рұқсат етілетін:  жұбайының өміріне қауіп

төндіру;  жұбайын əдейі  тастап кету;  біреуінің есі дұрыс

болмауы; некелік міндеттерді  дөрекі түрде бұзу жəне басқа да

адамгершілікке қарсы  əрекеттер. Ерлі-зайыптылардың мүліктік

қатынастары неке шартымен анықталатын. Отбасы əкенің билі-

гіне бағынатын,  бірақ  оған өз құқықтарын асыра пайдалануға

жол берілмеді.  Балалары əкесінің,  ол болмаса,  анасының

билігінде болған.  Некеден  тыс туылған балалар өз анасы  мен

оның туыстарына қатысты  заңды некеден туған балалардың

құқықтық мəртебесін иеленген (§ 1705). Некеден тыс туылған

бала мен оның əкесі  туыстық қатынаста емес деп танылған (§ 

1589). 

Мұрагерлік заң бойынша  жəне өсиет бойынша жүзеге асы-

рылатын. Заң бойынша мұрагерлікке қатысты Ереже парантел-

лалар жүйесін бекіткен,  бұл жүйе ортақ ата-бабадан тараған

туыстар тобын білдірген.  Бірінші парателланы тікелей  мұра-

герлер,  екінші парателланы  —  ата-аналары мен олардың  жа-

қын туыстары,  үшінші парантелланы —  атасы мен əжесінің

жақын туыстары құраған.  Өсиет бойынша мұрагерлік

тағайындауда өсиет еркіндігі  қағидасы басшылыққа алынған.

Өсиетті 16  жастан бастап қалдыруға болатын,  ал 21  жастан

бастап ол жариялы түрде  жүзеге асырылған.

1571897  ЖЫЛҒЫ САУДА КОДЕКСІ  1861  жылғы Сауда

кодексінің қайта өңделген сипатында болған. Жаңа Германдық

Сауда Ережесі 1897  жылғы 10-мамырда  қабылданып, 1900

жылғы 1-қаңтардан күшіне енді. Сауда Ережесі төрт кітаптан

тұрды.  Бірінші кітап  сауда қызметкерлері  (саудагерлер,

маклерлер), сауданың нысаны жəне құжаттары туралы, екінші

кітапта — сауда серіктестіктері  туралы: акционерлік қоғамдар

жəне сенімгелік серіктестіктер туралы, үшінші кітапта — сауда

шарттары туралы,  төртінші кітапта —  теңіз құқығы туралы

айтылған. 

Кейінгі жылдары Сауда  Ережесінің номаларына көптеген

өзгерістер еңгізілді.

1877  ЖЫЛҒЫ АЗАМАТТЫҚ  ІС ЖҮРГІЗУ КОДЕКСІ 10

кітап, 1048 параграфтан тұрған. Алайда, германдық азаматтық

іс жүргізу кодексі  француздардікіне қарағанда,  архаизмдері

(ескі ережелері) жоқ  жəне құрылуы бойынша қарапайым  болып

келеді.  Ол бойынша тараптарға дəлелдемелер жинауда көп

мүмкіндіктер берілген.  Сот тараптар ұсынған материалдарды

тек қабылдап жəне бағалап  отырған.

1871 ЖЫЛҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЕРЕЖЕ  үш бөлімнен тұрды. 

Бірінші бөлімінде қылмыс, теріс қылық жəне полиция қызмет-

керлерінің құқықбұзушылықтары арасындағы айырмашылық-

тар туралы;  германдық  азаматтардың шетелде құқықбұзушы-

лық жасаған жағдайындағы жауапкершілігі туралы ережелер

көрініс тапты. Екінші бөлімінде  қылмыстық құқықтың жалпы

мəселелері қарастырылды,  олар:  қылмыстың сатылары,  қыл-

мысқа қатысушылық,  жеңілдететін жəне ауырлататын мəн-

жайлар.  Үшінші бөлім жекелеген  қылмыстардың түрлеріне

қатысты нормалардан тұрды, яғни ерекше бөлім болып табыл-

ды.

Сонымен қатар, Қылмыстық  Ереженің Сауда дəрменсіздігі

(жалған банкроттық) мəселесіне  қатысты ерекше бөлімі болды. 

1877 ЖЫЛҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС  ЖҮРГІЗУ КОДЕКСІ 1871

жылы қабылданған қылмыстық  кодекске толықтыру ретінде

табылды.  Қылмыстық іс жүргізу тергеу сотының прокурату-

радан дербестік жəне тəуелсіздік  қағидасына негізделіп

құрылды,  жəне де алдын  ала тергеу кезінде қорғаушыны

158пайдалануға рұқсат етілді. Айыптаушы мен сотталушы теңдей

процессуалдық құқықтарға иеленді.  Германияның қылмыстық

сотөндірісінің өзгешелігі ретінде прокурор іске жəбірлену-

шінің айыптаушысы ретінде  іске қатысуы табылды.  Сотта

дəлелдемелерді еркін  бағалау қағидасы сақталынды.

БУРЖУАЗИЯЛЫҚ ЕЛДЕРДІҢ

КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ

Бір жүйелендірілген актіге жинақталған жазбаша консти-

туцияның алғашқы үлгісін  (О.Кромвельдің кезіндегі  “Басқару

қаруы”)  Англия көрсетті.  Алайда,  біріңғай жазбаша акті

ретінде конституцияға тəн  жағымды жақтарымен көріне ал-

мады.  Англияның конституциясын,  қазіргі кезде де бірнеше

актілер құрайды, ол: 1679 жылғы  Хабеас корпус акт; 1689 жыл-

ғы Құқық туралы билль; 1701  жылғы Тақты мұраға қалдыру