Мемлекет жəне құқықтың

туралы акт; белгілі бір  дəрежеде Ұлы еркіндік хартиясы; 1911

жəне 1949  жылдардағы парламент  туралы заңдар жəне т.б.

актілер.

ХІХ ғасырдың 30-жылдарына  дейін жазбаша конституциялар

тек АҚШ, Франция жəне Латынамерика елдерінде ғана болды.

1830 жылы жазбаша конституция  Бельгия мен Швейцария-

ның негізгі заңы болып  бекітілді.  Бельгияда парламентарлық

(шектелген)  монархия режимі,  ал Швейцарияда —  буржуаз-

дық-демократиялық конфедеративтік  республика орнады. 1848

жылы жəне содан көп  ұзамай жазбаша конституциялар Дания,

Нидерланда, Пьемонт, Пруссия, Оңтүстік германдық мемлекет-

тер,  Австрия,  Сербия,  Румыния,  Болгария жəне соңғы болып

Жапония мемлекеттерінде  қабылданды. 

159Еуропа конституцияларының  басым көпшілігі Англия,

Франция,  АҚШ сияқты мемлекеттердің мемлекеттік басқару

тəжірибесінде тексерілген  институттарды енгізді,  ол:  патша

немесе президент,  халықтың сайлауға қатысу құқығының

болуы,  төменгі палатаның  алдында кабинеттің ұжымдық

жауапкершілігі,  соттардың  ауыстырылмайтындығы.  Жоғарғы

палатаның мүшелері көбіне тағайындалған  жəне мұрагерлік

жолмен келген тұлғалардан  құрылды. Бірпалаталық парламент-

тер жаңадан құрылған үш мемлекетте Сербия,  Греция жəне

Болгарияда қабылданды.

Саяси (партиялық) оппозиция  парламенттік жүйенің құрам-

дас элементі ретінде танылады.  Көбіне үкімет парламентте

көпшілік дауысқа ие партиядан  құрылатын. Мұндай жағдайда

парламент үкіметтің ұсынысын орындап отыратын жəне де ол

екі жаққа да тиімді болатын. Егерде парламент пен үкіметтің

арасында белгілі бір  мəселеге қатысты келіспеушілік  туындаса,

олар саяси тығырыққа  тіреліп, дау көбіне үкіметтің пайдасына

шешілетін (əскердің көмегімен).

Мемлекеттің конституционализмінің  дамуында екі тенден-

ция байқалатын, онда президент  немесе патша мемлекеттің үш

билік тармағының арбитры  ретінде жəне атқарушы биліктің

басшысы ретінде көрініс  табатын.  Үкімет қүшті жерде

парламент əлсіз, ал парламент  күшті жерде үкімет əлсіз болып

келетін. Сонда да, билік  тармақтарының қызметінде тепе-тең-

дік жəне тежемелік жүйесі тəжірибе жүзінде қолайлы болып

табылды. 

Сайлаушыларға жəне дауыс  берудің нысандарына  (құпия,

тікелей немесе ашық түрде)  ценздер бекіту маңызды мəселе-

лердің бірі болды.  Сонымен  қатар,  буржуазиялық елдердің

көпшілігінде екі турда  дауыс беруде мəселені көпшілік дауыс-

пен шешу кең орын алған.

Екінші турға сайлаудың  бірінші турында абсалюттік көпші-

лік дауыс жинай алмаған  депутаттар қатысқан.

Жалпы алғанда,  қазіргі  кезге дейін еуропалық елдердің

негізгі мемлекеттік институттары іс жүзінде өзгермеген.

160Бесінші бөлім

ҚАЗІРГІ ЗАМАННЫҢ МЕМЛЕКЕТ 

ЖƏНЕ ҚҰҚЫҚ ТАРИХЫ

 

1. Жапония

ЖАҢА САЯСИ ҚҰРЫЛЫМ

Бірінші дүниежүзілік соғыста  Жапония өзінің колониалдық

иеліктерін Тынық мұхиттағы  германдық колонияларды жаулап

алып кеңейтті. Ірі концерндердің (“Мицуи”, “Мицубиси” жəне

т.б.)  позицияларының күшеюі өнеркəсіптің,  соның ішінде

əскери өнеркəсіптің де дамуы  негізінде жүзеге асырылды. Бұл

концерндер “дзайбацу” деп  аталынды.

Сонымен қатар,  селода əлеуметтік шиеленістің өсуіне

жағдай жасайтын феодалдық  қатынастар да сақталынып келді.

20-жылдардың соңы —  30  жылдардың басындағы тоқырау

əлеуметтік-экономикалық жəне саяси қайшылықтарды өршіте

түсті.  Бұл жағдайдан  шығудың жолы ретінде мемлекет бас-

шылары милитаризация  мен əскери полицейлік режимнің

күшейтілуіне ден қойды. 1933 жылы Жапония Ұлттар лигасы-

нан шықты. 1937-1939  жəне 1940-1941  жылдары министр-

президенттің лауазымын  тоталитаризмнің жақтаушысы — 

ханзада Коноэ иеленді.  Ол милитаристтік топтар мен  “дзай-

бацудың”  өкілі болып  табылды.  Оның үкіметі  “жаңа  саяси

құрылымды”  құру туралы жариялады.  Барлық партияларға

ерікті түрде таратылуға ұсыныс жасалды.  Олардың орнына

жартылай қоғамдық-жартылай мемлекеттік ұйым —  Таққа

көмек беру ассоциациясы.  Кəсіподақтардың орнына  “отанға

қызмет ету қоғамдары”  құрылды.  Аса милитаризацияланған

əскери-полициялық режим  орнады.  Халықты идеологиялық

жəне ұйымдастырылған  түрде соғысқа дайындады  (жалпы

əскери дайындық пен əскери іске оқыту курстары енгізілді). 

Экономикада барлық кəсіпорындарды аумақтық-салалық

қағида бойынша біріктіруді  көздеген  “Жаңа экономикалық

құрылым”  енгізілді.  Ереуілдер жасауға тыйым салынды.  Жұ-

мыс уақыты өсіп, əскери техника  мен қару-жарақ өндірісі ана-

161ғұрлым жылдам күшейе  түсті. Экономика соғыстық жағдайға

икемделе бастады. 

1941 жылғы желтоқсанда Қытаймен  соғысып жатқан Жапо-

ния американдық əскери-теңіздік база Перл-Харборға  (Інжулі

жағалау) шабуыл жасап, АҚШ-пен, содан кейін антигитлерлік

коалицияның басқа да мемлекеттерімен  соғыс бастады. 

ЖАПОНИЯНЫҢ СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ  ДАМУЫ

Жапония соғыстан жеңіліс  тапты. 1945  жылы Жапонияға

американдық əскерлер келді, елде генерал Д.Макартур басшы-

лық еткен əскери əкімшіліктің оккупациялық режимі орнықты.

Əскер мен флот қайта құрылып,  əскери қылмыскерлер Халы-

қаралық трибуналдың сотына тартылды.  Мемлекеттік аппа-

ратта тазалаулар жүргізіліп, милитаристік органдар мен қоғам-

дар таратылды. 

1946  жылы аграрлық реформа  туралы заңмен ірі поме-

щиктік жер иелену жойылды. Өңдеуге берілетін жердің көлемі

3 те-ден (9 га-дан) аспауы  тиіс болды. 

Кəсіподақтар қайта қалпына  келтірілді, 8  сағаттық жұмыс

уақыты жəне ұжымдық шартқа деген құқық енгізіліп, ереуілдер

жасауға рұқсат етілді. 

Жаңа үкіметтің құрамын  американдық əскери əкімшілік

анықтады.  Бұл əкімшілік  Жапонияның жаңа конституция-

сының жобасын жасады. 

1946  жылы жаңа сайлау  заңының негізінде парламентке

сайлау жүргізілді, бұл  заңға сəйкес, əйелдер де сайлау құқығын

иеленіп, жасқа қойылған ценз 5 жылға қысқарды. Конституция

дамыған елдердің конституцияларында көзделген көптеген

либералдық-демократиялық  бостандықтарды ескерді.  Соған

қарамастан,  монархия ұлттың рəмізі ретінде сақталып қалды.

1947 жылы конституция өз  күшіне енді. 

1947 ЖЫЛҒЫ КОНСТИТУЦИЯ

1947 жылғы 3 мамырда күшіне  енген жапон конституциясы

императорды ұлт пен мемлекеттің  рəмізі ретінде жариялайды

(1  бап).  Императордың  мемлекеттік істер бойынша барлық

əрекеттері Кабинетпен  (үкіметпен)  келісіліп отыруы тиіс

болған. 

162Сонымен қатар, бұл  конституция жапон халқының соғыстан

бас тартуын ұлттың егеменді құқығы ретінде жəне əскер мен

əскери флоттың болмауын жариялады. Формальды теңдік пен

қандай да болмасын нысанда,  қандай да болмасын белгісі

бойынша (жынысы, нəсілі, діні жəне т.б.) кемсітуге жол бермеу

танылды.  Тең жалпыға  ортақ сайлау құқығы  (тікелей  құпия

дауыс берумен)  жарияланды.  Заңшығарушы билікті екі

палатадан тұрған парламент  жүзеге асырды, оның палаталары:

Өкілдер палатасы жəне Кеңесшілер палатасы.  Екі палата да

сайланбалы болды: біріншісі 4 жылға, екіншісі 6 жылға сайлан-

ды.  Парламент сессиялары жылына бір рет шақырылатын.

Өкілдер палатасы қабылдаған заң жобасына байланысты

Кеңесшілер палатасы басқа  шешім шығарған болса,  бұл жоба

Өкілдер палатасының қатысушы мүшелерінің кем дегенде

үштен екі бөлігі қайта  қабылдағанада ғана заңға айналатын. 

Атқарушы билікті премьер-министр  мен мемлекеттік

министрлерден құралған Кабинет  жүзеге асырды. Ерекше атап

өтетін жайт,  конституция  барлық министрлердің азаматтық

тұлғалардан болуын талап  етті.  Мемлекеттік министрлердің

басым көпшілігі сияқты Премьер-министр  да Парламент

мүшелерінен қатарынан ұснылатын.  Кабинет парламенттің

алдында ұжымдық жауапкершілікте  болды. 

Сот билігін басында Жоғарғы  сот тұрған соттардың біртұтас

жүйесі жүзеге асырды. Судьялар 10 жылға сайланатын, ал егер

заңмен белгіленген жасқа  (отставка жасы)  жетпесе,  қайтадан

сайлана алатын.  Сонымен  қатар,  Жоғарғы сот кезкелген  заң

мен актінің Конституцияға  сай, немесе емес екендігі жөніндегі

мəселені шеше алатын. 

 

1632. Италия

КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ МОНАРХИЯНЫҢ  ТОҚЫРАУЫ

Италия ХХ ғасырды конституциялық монархиялық

мемлекет ретінде аттады. Бұл кезде Италияда дамыған банкілік

капитал мен өнеркəсіптік өндіріс болған.  ХХ ғасырдың

басында “Фиат”, “Монтеатини”, “Пирелли” сияқты концерндер

мен  “Банка ди Рома”, “Қасиетті  рух банкі”  сияқты банкілер

құрылды. 

Солтүстік Италия өнеркəсіптік сипатты, ал Оңтүстік Италия

(Сицилия аралын қосқанда) ауылшаруашылық сипатты иеленді. 

Италияның негізгі заңы болып 1848 жылғы Пьемонт  (Аль-

бертиндік) статут сақталып қалды. Оған сəйкес, заңшығарушы

билікті патша мен парламент  жүзеге асырды.  Патша күшті

президенттік билік орын алған мемлекеттегі президенттің

функцияларына тең келетін  функцияларды жүзеге асырды

(заңдарды бекіту, үкіметті  құру жəне т.б.). 

Парламент Сенат пен 5 жылға  сайланатын Депутаттар пала-

тасынан тұрды.  Сенат  (патша сияқты)  ұснылатын заң  жоба-

ларына қатысты вето құқығын  иеленді.  Депутаттар палатасы

мемлекеттің бюджетін құру мен  салық жинаумен байланысты

өкілеттіктерді иеленді. Үкімет Депутаттар палатасының алдын-

да жауап берді. 

Бірінші дүниежүзілік соғыста  Италия жеңген мемлекеттер-

дің  (Антанта)  жағында  болды жəне аграрлық мемлекеттен

аграрлық-индустриялық мемлекетке айналды.  Мұндай даму

барысында қоғамның əлеуметтік белгілер бойынша түрге бө-

лінуі орын алды. 

Жұмысшылар қозғалысы  күшейе түсті, 1919 жылғы сайлау-

да Итальяндық социалистік  партия сайлаушылардың үштен бір

дауысын иеленді. Ірі кəсіподақтық бірлестік — Жалпыитальян-

дық еңбек конфедерациясының  қызметі ерекше маңызға ие

болды. 1921 жылы социалистік  партияның сол қанаты Италь-

яндық коммунистік партияны құрады.

ФАШИСТІК ИТАЛИЯ

ХХ ғасырдың 20-жылдарында оң жəне сол күштердің

арасындағы саяси күрестің нəтижесінде шовинистік көзқа-

164расты ұстанған офицерлер  мен солдаттарды, ұсақ буржуазияны

құраған итальяндық фашистік қозғалыс пайда болды. Олардың

басында Б.Муссолини тұрды.  Фашистік партия қызметінің

идеологиялық негізін  антисемитизм мен расизм құрады,  ал

оның ұраны болып “Ұлы Италия” табылды. 

1922 жылғы қазан айының  соңында фашистердің қарулан-

ған тобы патшаның,  əскердің жəне Ватиканның жақтауымен

Римге шабуыл жасады, бұл  əрекеттің нəтижесінде 1922 жылғы

қарашада Б.Муссолини билігінен  айырылды да,  оны патша

премьер-министр етіп тағайындады. 

1925  жылы  “Үкімет басшысының  құқықтары мен артық-

шылықтары туралы” заңға  сəйкес мемлекеттегі бүкіл атқару-

шылық билік премьер-министрдің қолына шоғырланды. 

1923  жылғы сайлау заңына  сəйкес орнықтырылған сайлау

жүйесіне өзгертулер енгізілді. Бүкіл мемлекет біртұтас сайлау

округі ретінде жарияланды. 1928 жылғы сайлау заңына сəйкес

жалпыға ортақ,  тең,  пропорционалды дауыс берудің (1919

жылғы заң бойынша)  орнына үміткерлерді фашистік кəсіпо-

дақтардың ұсынуы енгізілді,  жəне бұл үміткерлерге 1922

жылғы 15  желтоқсанда құрылған Жоғарғы Фашистік кеңес

міндетті түрде келісім  беруі тиіс болатын. Жоғарғы Фашистік

кеңес парламенттің заңшығарушылық функцияларын қайталап,

тіпті, оның орнына өзі заң  қабылдап отырды. 

1939  жылы парламенттік  жүйе жойылды.  Депутаттар

палатасының орнына партиялық-мемлекеттік  органға айналған

фашалар мен корпорациялар  палатасы құрылды. Оның құрамы

сайланбалы емес,  тағайындаушылық  сипатты иеленді,  мүше-

лерді дуче  (көсем)  Б.Муссолини  тағайындайтын.  Сенатпен

(бұрынғыдай патша тағайындайтын)  бірлесе отырып жаңа

палата жоғарғы заңшығарушы  органды құрады. 

Жергілікті əкімшілік  фашистік партияның құрамынан

тағайындалатын префекттер мен подесттердің басқаруына

берілді. 1926-1927  жылдардағы  “Мемлекетті қорғау туралы” 

заңдармен фашистік партиядан  басқа барлық саяси партия-

лардың жəне фашистерге қарсы  барлық газеттердің қызметіне

тыйым салынды.  Фашистік кəсіподақтардан басқа барлық

кəсіподақтар таратылды. 

165Қуғын-сүргіндік аппарат  белсенді түрде қалыптасты. 1923

жылы Жоғарғы Фашистік кеңестің шешімімен ұлттық қауіп-

сіздікті қорғаумен айналысатын  ерікті милиция құрылды, оның

мүшелерінің саны елдің қарулы күштеріндегі əскердің санынан

асып кетті. Милиция тек  дучеге бағынатын. 

1926  жылы мына органдар  құрылды:  ұлттық қауіпсіздік

полициясы; фашистерге қарсы  қозғалыстардан қорғау ұйымы;

саяси тергеудің ерекше қызметі. Қарулы күштер үкімет басшы-

сына бағынды, жəне оған ішкі істер министрі ретінде караби-

нерлер корпусы да бағынды. 

Сот жүйесіне төмендегідей өзгерістер енгізілді:  арнайы ко-

миссиялар (полициялық соттар); режимге қарсы қылмыстарды

реттеуге арналған ерекше саяси трибунал;  мемлекетті қорғау

бойынша арнайы фашистік трибунал ерекше өкілеттіктерді

иеленді. 

Партия бюрократиялық, əскерилендірілген  аппаратқа айнал-

ды. 1927  жылы Жоғарғы Фашистік кеңес Еңбек хартиясын

қабылдады,  оған сəйкес,  фашистік мемлекеттің негізін кəсіп-