Тәуелсіз Қазақстан ғылымы: тарихи талдау

Озық құрылымдық реформалардың арқасында тәуелсіздік алғалы еліміздегі білім беру тұрақты даму траекториясына шықты. Бұл халықаралық деңгейдегі сапалы және сандық көрсеткіштермен расталады:

Қазақстан білім беруді дамыту индексінде әлемнің 129 елі ішінен 1-ші орынды иеленді («Теңсіздікті жою: басқарудағы маңызды рөл» жаппай білім беру мониторингі жөніндегі 2009 жылғы ЮНЕСКО-ның жетінші Дүниежүзілік баяндамасының деректері бойынша);

Біріккен Ұлттар Ұйымының «Кедергіден өту: адами  шапшаңдық пен даму» баяндамасының мәліметтері бойынша 2009 жылы Қазақстан адами даму индексі бойынша 82-ші орынды иелене отырып, алғаш рет адам әлеуетінің дамуы жоғары деңгейлі елдердің қатарына енді;

2009 жылы Қазақстан  Дүниежүзілік экономикалық форумы  халықаралық үкіметтік емес ұйымы жүргізген Ғаламдық бәсекеге қабілеттілік индексі рейтингісінде 67-ші орынды иеленді;

2010 жылдың 11 наурызынан  Қазақстан орталық-азия мемлекеттері  ішінде бірінші болып еуропалық  білім беру кеңістігінің толық  қанды мүшесіне енді (Болон процесі) [26.52].

2009-2010 оқу жылында  7576 жалпыға білім беру мектебі  жұмыс істеді, оларда 2 486 303 бала білім  алды. 1991 жылмен салыстырғанда педагогтардың  саны айтарлықтай жақсарды. 1991 жылы  мектептерде – 270228 педагогтар  жұмыс істеді, олардың ішінде 178634 (66,1%) жоғары білімі бар, 70695 (26,16%) – орта кәсіптік, 11929 (4,2) % - аяқталмаған жоғары білім, 9432 (3,3%) – жалпы орта білім[27.49].

2010 жылы республиканың  жалпы білім беру мектептерінде  274914 педагог жұмысы еңбек етеді,  олардың ішінде 236271 (85,9%) жоғары білімі барлар, бұл 1991 жылмен салыстырғанда 19,8% өскен [28.52].

Орта кәсіптік білімі бар педагогтар саны 1991 жылмен салыстырғанда 13,56% қысқарды.

Кабинеттерді  жаңа қалыпта түрлендіру 2005 жылдан бастап жүргізілуде. Физика кабинеттері - 4508, ЛМК-2077, интерактивтік тақталармен 100 мектеп жабдықталды.

Мектептерді компьютерлендіру толық аяқталды, 98% мектеп Интернет желісіне қосылды [29.52].

Жалпыорта білім  беру ұйымдарын, оның ішінде ауылдық  мектептерде компьютерлік техникамен қамтамасыз ету мультимедиялық кабинеттерді есепке алғанда 1 компьютерге 18 оқушыдан келеді.

 Мектепке  дейінгі тәрбие мен оқыту. 1991 жылы  жұмыс істеген 8743 балабақшаның  жартысынан көбі (4868) «оңтайландыру»  кезінде жеке меншікке айналдырылды, балабақшалардың бір бөлігі қараусыз қалдырылып бұзылды.

1995-1998 жылдары  елдегі қалыптасқан экономикалық  жағдай мектепке дейінгі мекемелердің  қысқаруына әкелді. Балабақшалардың  82% жабылды. Мектепке дейінгі білім  алушы балалардың саны 10,6% қысқарса, ауылдық жерлерде – 1,6% . Нәтижесінде мектепке негізгі дайындығы бар балалардың 20% ғана дайындалды[30.211].

Республикада 2010 жылы 385 мың бала санымен 5192 мектепке дейінгі ұйым жұмыс істейді, ол мектеп жасына дейінгі балалардың 40%-ын қамтиды.

Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған «Балапан» бағдарламасы бекітілді (2010 жылғы 28 мамырдағы № 488 ҚРҮҚ).

5-6 жастағы балалардың  мектеп алды даярлығы ұйымдастырылда, ол - 83% қамтыды[31.210].

Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім

1994 жылы Елбасымен  «Болашақ» халықаралық стипендиясы  бекітілді (1993 жылғы 5 қарашадағы  № 1394 Қазақстан Республикасы  Президентінің Жарлығы).

«Болашақ» бағдарламасы шеңберінде мамандарды дайындау 2005 жылдан бастап Басым мамандықтар тізіміне сәйкес жүргізіледі. Жыл сайын шетелде мамандарды дайындау бойынша Республикалық комиссия шешімімен Басым мамандықтар тізімі бекітіледі.

2008 жылдан бастап  ауыл жастары, мемлекеттік қызметкерлер, ғылыми және педагогикалық жұмыскерлерге,  ғылыми тәжірибиеден өту үшін квоталар қарастырылған.

2010 жылы ғылыми  тәжірибие үшін 24 елдің 105 ғылыми  ұйымдарында академиялық оқу  үшін ұсынылған жоғары оқу  орындары тізіміне 23 елдің 200 жоғары  оқу орындары кірді.

2009-2010 оқу жылдарында  «Болашақ» бағдарламасының 3000 стипендианты 27 елде білім алды.

1994 жылдан 2009 жыл  аралығында бағдарлама бойынша  1700 астам адам бітірді.

2010 жылы ең  көп бітірушілер болжануда –  810 адам.

2002-03 оқу жылының  басында елде 177 жоғары оқу орны жұмыс істеді, онда 597 мың 489 студент білім алды. Жекеменшік жоғары оқу орындарының саны 127 құрады. Онда 257 мың жас білім алды [3.52].

Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен жоғары білікті  мамандарды даярлауда, оқытуда, ғылыми және мәдени дамуда едәуір жұмыс атқарып  жатқан сегіз мемлекеттік жоғары оқу орнына ерекше мәртебе берілді. Олар - Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Қ.И. Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, С.Д. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медициналық университеті, Т.Қ. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы, Қазақ ұлттық музыка академиясы.

Жаяу әскерлер әскери институты, Әуе қорғанысы  әскери институты, Радиоэлектроника және байланыс әскери-инженерлік институты, Ұлттық қорғаныс университеті ҚР Қорғаныс министрлігінің әскери оқу орындары болып табылады және Қазақстанның Қарулы күштері үшін басқарушы, инженер-техник және арнайы мамандарды даярлайды.

2004 жылы ҚР  Білім және ғылым министрлігі еліміздің жоғары оқу орындарында білім алуға болатын мамандықтардың санын барынша қысқартты. Жаңа тізбе халықаралық білім беру стандартының тізбесіне сәйкес қалыптастырылды [31.51].

Республикада 141 жоғары оқу орыны жұмыс істейді, оның ішінде 63-і мемлекеттік емес жоғары оқу орны. Студенттердің жалпы контингенті 768 мың адамды құрады. Профессорлық - оқытушылық құрамның саны 42 мың адам, оның 36 %-да ғылым докторы мен кандидатының ғылыми дәрежесі бар.

Болон процесінің талаптарына сәйкес Қазақстан мамандарды даярлаудың үш деңгейлі үлгісіне көшті: бакалавриат - магистратура - докторантура Ph.D.

Елдегі ірі  жоғары оқу орындары - Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті мен Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне шетелдік консултанттарды жұмысқа тарту үшін жыл сайын 2 млн. доллар бөлінеді.

Үздік педагогтердің  кәсіби өсуін көтермелеу үшін «Жоғары  оқу орнының үздік оқытушысы» мемлекеттік гранты тағайындалады. Грант иегерлерінің үздік шетелдік оқу орындарында тағылымдамадан өту мүмкіндігі бар.

Білім беру ұйымдарын  аккредиттеудің халықаралық үлгісіне көшу бойынша жұмыс жүргізілуде. Бұл жұмыс халықаралық аккредиттеу  агенттіктерінің жұмыс тәжірибесін  ескере отырып, қалыптастырылған. Қазіргі  күні 42 жоғары оқу орны еуропалық  агенттіктерде сапа менеджменті жүйесінің сертификаттау аудитінен өткен. Кластерлік бастамаларды ескере отырып, докторлық және магистрлік бағдарламалар бойынша мамандарды даярлау үшін басым мамандықтар тізбесі белгіленген.

2008-2009 жылдары  5 ұлттық университет Еуропа мен АҚШ-тың жетекші аккредиттеу агенттіктерінде 10 білім беру бағдарламаларын аккредиттеуден өткізуді жоспарлап отыр[32.112].

Ірі білім беру жобасының бірі - Астанада халықаралық деңгейдегі жаңа университеттің құрылуы. Жоба әлемдік жетекші тәжірибені қолдана отырып, өңірде бірегей академиялық ортаны қалыптастыруға бағытталған. Бұл ең жоғары әлемдік талаптарға сай корпоративті инфрақұрылымы, сапалы жаңа институттары мен орталықтары бар жаңа жоғары оқу орны болмақ. Осы жобаны іске асырудағы әріптестер - танымал шетелдік технологиялық институттар.

2010 жылы білім  беру қызметін 42 мемлекеттік, 13 азаматтық  емес және 90 жекеменшік, оның ішінде 16 жоғары оқу орны жүзеге асыруда.  Мемлекеттік емес жоғары оқу  орындарының саны 1991 жылғы 71 бірліктен  2010 жылғы 90 бірлікке өсті.

Жоғары оқу  орындары студенттерінің саны 2001-2002 оқу  жылындағы 514738 адамнан 2009-2010 оқу жылындағы 610264 адамға өсті [32.144].

Оқу орындарының  профессорлық - оқытушылық құрамында (ПОҚ) сапалы өзгерістер орын алды. Егер 1992 жылы мемлекеттік азаматтық жоғары оқу орындарының ПОҚ 17100 адамды құраса, 2009-2010 оқу жылы 39200 адамды құрады.

Жоғары оқу  орындардағы ғылыми дәрежелі қызметкерлер пайызының артуына ең алдымен  ғалымдардың ғылыми ұйымдардан жоғары білім беру жүйесіне ауысуы себеп, сондай-ақ берілген ғылым докторы мен кандидаты дәрежелері санының өсуі.

2005 жылдан бастап  шетелдік оқытушыларды және кеңес  берушілерді жұмысқа тарту үшін  екі жоғары оқу орнына (Әл Фараби  атындағы Қазақ ұлттық университетіне  және Л.Н. Гумилев атындағы  Еуразия ұлттық университетіне) республикалық бюджеттен 2 млн. доллар бөлінеді (әр жоғары оқу орнына 1 млн. теңгеден) [33.52].

Халықаралық білім  берудің стандартының жіктеушімен (ХБСК) үйлестірілген және Болон  декларациясының негізгі ережелеріне  сәйкес жаңа Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру мамандықтарының жіктеуіші әзірленді.

Мамандарды  даярлаудың үш деңгейлі үлгісіне көшу жүзеге асырылды: бакалавриат - магистратура - докторантура. Аспирантура, докторантура Ph.D докторантурасы болып өзгертілді.

Қазақстан Республикасы Болон декларациясына қосылды. 30 жоғары оқу орны Университеттеріне Ұлы  Хартиясына қол қойды.

Халықаралық жаңа ақпараттық технологиялар университеті (Алматы қ.), Назарбаев Университеті (Астана қ.) жұмыс істейді.

Жоғары білім  беру сапасын бағалаудағы халықаралық тәжірибені ескере отырып, мемлекеттік аккредиттеу рәсімі енгізілді.

Қазақстан Республикасының  мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасы  мақұлданды[33.11].

Дарынды жастарды қолдау үшін «Дарын» Мемлекеттік  жастар сыйлығы тағайындалды (1992).

 Техникалық  және кәсіптік білім беру 90-шы  жылдары техникалық және кәсіптік  білім беру жүйесінде кәсіптік мектептер мен колледждер желісінің ең алдымен техникалық және технологиялық бейіндегі оқу орындарының қысқаруы орын алды. Қазіргі күні кәсіптік лицейлердің саны 1991 жылғы кәсіптік лицейлердің 81%-ын құрап отыр. 23 ауданда кәсіптік лицейлер мүлде жоқ [34.52].

2010 жылы республикада 882 оқу орны (322 кәсіптік лицей  мен 560 колледж), оларда 609,0 мың адам білім алуда. Мамандарды даярлау 177 мамандық (416 біліктілік) бойынша жүзеге асырылады.

ҚР Үкіметі  жанынан Техникалық және кәсіптік білім  беруді дамыту мен кадрлар даярлау  жөнінде ұлттық кеңес құрылды.

3 кәсіптік лицей  салынды. Атырауда, Екібастұзда,  Шымкентте және Өскеменде Техникалық  және қызмет көрсету еңбегі кадрларын даярлау және қайта даярлаудың өңіраралық кәсіптік орталықтарын құру жұмыстары жүргізілуде.

Келесі орталықтар ашылды:

- «Аджип ККО», «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ, «Тенгизшевроил»  ЖШС БК, «KEGOK» АҚ, «Қазақмыс корпорациясы»  ЖШС жанынан техникалық және қызмет көрсету еңбегі мамандарын даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттырудың қазіргі заманғы оқу орталықтары;

- жұмыс істеп  жатқан оқу орындарының негізінде  экономиканың ең басымды салалары  бойынша ет-сүт өнімдерін өңдеу,  автоқызмет, металл өңдеу жөніндегі мамандарды даярлау және қайта даярлаудың бірқатар қазіргі заманғы өңіраралық орталықтары;

- техникалық  және кәсіптік білім беру жүйесі  қызметкерлерінің біліктілігін  арттыру жөніндегі 6 өңіраралық  орталық (Астана, Алматы, Қарағанды, Орал, Щучинск және Шымкент қалаларында). Соңғы жылдары осы орталықтарда техникалық және кәсіптік білім беру жүйесінің 2000-дай қызметкері біліктілік арттыру курстарынан өтті.

 Адами ресурстарды  дамыту, зияткерлік капитал және  жас ұрпақтың бойында патриоттық құндылықтарды қалыптастыру мәселелері бойынша, оның ішінде мемлекеттік – жеке меншік әріптестік қағидаттарын кеңейту және тереңдету негізінде [35.52].

Ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі  шарттарының бірі – адами капиталды  дамыту. Әлемдік экономиканың жаһандануы және өркениет дамуының қазіргі деңгейі жағдайында оның мәні күннен-күнге артып келеді. Бұл жерде адами капиталдың жеткіліксіз деңгейі елдің экономикалық жаңаруына басты кедергі екенін ескеру қажет.

(ұсыныс: Адами  капиталды дамыту мәселелері бойынша мемлекет пен бизнес арасында ұлттық деңгейдегі диалогты ұйымдастыру үшін Адами капиталды дамыту жөніндегі ұлттық кеңесті құру)

ҚР Білім  және ғылым министрлігі алдағы онжылдыққа арналған Қазақстан Республикасында  білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасының жобасын әзірледі[36.52].

Аталған Мембағдарламаның басты ерекшелігі – онда білім  берудің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, азаматтардың материалды және рухани әл-ауқатын жақсарту үшін адами капиталды дамытуға, барша адамдар үшін сапалы білімнің қол жетімділігін қамтамасыз ету арқылы экономиканы тұрақты дамытуға аса мән берілгендігі.

 Қойылған  міндеттердің бірі – патриоттық тәрбие беру және азаматтық белсенділікті, әлеуметтік жауапкершілікті және жастардың әлеуетін толықтай ашу тетіктерін қалыптастыру бойынша іс-шаралар кешенін іске асыру. Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мақсатында мемлекеттік нышандарды таныту бойынша іс-шаралар өткізілді, ерікті ұйымдардың, әскери-патриоттық, әскери-спорттық, әскери-іздеу ұйымдарының және спорттық-техникалық клубтардың желісі кеңейетін және, жастарды патриоттық шаралармен қамту көлемі ұлғаятын болды.

Осындай іс-шаралардың бірі – Астана қаласында 2011 жылы өткен «Біз – Тәуелсіздік құрдасымыз! Біздің Отанымыз - Қазақстан» атты жасөспірімдер мен жастар форумы.