Тәуелсіз Қазақстан ғылымы: тарихи талдау

 Ғылымның мемлекеттiк секторын басқару сапасы мен ғылымның жекеше секторының қоғамдық пайдалылығы төмен күйiнде қалып отыр, Қазақстанның әлемдiк нарықта бәсекеге қабiлеттiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында ғылыми әлеуеттi iске асыру тиiмдiлiгiнiң жеткiлiксiздiгi орын алып отыр.

 Сөйтiп, Қазақстанның экономикалық дамуды басқарудың дамытылған жүйесiне ие, бәсекеге барынша қабiлеттi әлем елдерiнiң қатарына кiру жөнiндегi стратегиялық мiндеттерiн iске асыру ұзақ мерзiмдi бағдарлама әзiрлеу мен оны орындауды, оның iшiнде тиiмдi ғылыми-техникалық жүйенi дамыту жөнiндегi нақты жолдар мен шараларды көздейтiн бағдарламаны талап етедi.

Ғылыми-техникалық саланы басқару жүйесiн және ғылымды қаржыландыру тетiктерiн жетiлдiру ғылыми-техникалық саладағы уәкiлеттi органның ғылыми зерттеулер бағдарламаларын бiрыңғай үйлестiруiн және оған әкiмшiлiк етуiн көздейдi.

 Ғылыми-техникалық  қызметтi ұйымдастыру басқарудың  мынадай базалық процестерiнiң бiрлiгiн және бiрiздiлiгiн қамтамасыз етуге тиiс:

"саясатты  тұжырымдау" -»"қажеттiлiктердi  айқындау" - "жоспарлау" -«"қаржылық  жобалау" -»"өтiнiмдерге сараптама  жүргiзу" -»"қаржыландыру туралы  шешiм қабылдау" -»"атқару (қаржыландыру)" -»"нәтижелерге мониторинг жүргiзу және оларды талдау" - "нәтижелерге сараптама жүргiзу" -«"нәтижелердi коммерцияландыру және бәсекелi ортаға беру"[38.52].

1. "Саясатты  тұжырымдау" ЖҒТК деңгейiнде ғылыми-техникалық  саладағы уәкiлеттi орган арқылы  ұлттық басымдықтарды айқындау мен ғылыми бағдарламаларға бiрыңғай әкiмшiлiк етудi бiлдiредi. Ғылыми әлеуеттi тиiмдi дамыту мақсатында ғылыми орталықтарды оңтайландыру мәселелерi алдағы кезде жағдайдың өзгеруi ескерiле отырып, ЖҒТК қызметiнiң шеңберiнде қаралатын болады.

2. "Қажеттiлiктердi айқындау" басым ғылыми бағыттар шеңберiнде ғылыми-техникалық бағдарламалар (бұдан әрi - ҒТБ) жобаларын iрiктеудi бiлдiредi. Ғылыми-техникалық саладағы уәкiлеттi орган мен салалық министрлiктер ҒТБ жобаларын әзiрлейтiн және оларды ЖҒТК қарауына енгiзетiн болады. ҒТБ мемлекеттiк және/немесе жекеше ғылыми ұйымдар (бiрлестiктер) әзiрлейтiн және тиiстi мемлекеттiк органдар (бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерi) жинақтайтын ғылыми-зерттеулер жобаларынан (ҒЗЖ) тұрады.

3. "Жоспарлау"  қойылған мiндеттердi iске асыру тетiктерiн және нақты көрсеткiштерi бар күтiлетiн нәтижелердi айқындауды бiлдiредi. ҒТБ-ның әрбiр жобасында (3-5 жыл мерзiмге арналған, iргелi зерттеулер 5 жылға дейiн, қолданбалы зерттеулер 3 жылға дейiн) мақсаттарының, мiндеттерiнiң сипаттамасы, қажеттi қаржыландыру көлемi мен күтiлетiн нәтижелерiнiң айқындамасы болуға тиiс. ҒТБ қорытындысында әрқайсысы - ғылыми есеп, диссертация, патент, жаңалық ашуды тiркеу туралы куәлiк, жұмыс түрiне байланысты конструкторлық-технологиялық құжаттама немесе лицензиялық келiсiм болып табылатын нақты өнiммен аяқталатын ғылыми-зерттеу жобаларынан тұрады.

4. "Қаржылық  жобалау" қажеттi қаржыландыру  көлемiн қойылған мiндеттердi ескере  отырып, кезең-кезеңiмен бағалауды  бiлдiредi.

5. "Өтiнiмдерге  сараптама жүргiзу" мемлекеттiк органдардан түскен өтiнiмдерге мемлекеттiк ғылыми-техникалық сараптама (бұдан әрi - МҒТС) жүргiзудi бiлдiредi. Бағдарламалар жобаларын iрiктеп алудың өлшемдерi: олардың әлемдiк үрдiстерге сәйкестiгi; оларды Қазақстанда iске асыру үшiн қажеттi және жеткiлiктi жағдайлардың болуы; ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету; экономикалық мақсатқа сәйкестiгi; патенттiк мақсатқа сәйкестiгi; Қазақстанды ғылыми-технологиялық дамудың сапалы жаңа деңгейiне шығару әлеуетiнiң болуы.

6. "Қаржыландыру  туралы шешiм қабылдау" МҒТС қорытындыларының негiзiнде Республикалық бюджеттiк комиссияның (бұдан әрi - РБК) шешiм қабылдауы үшiн ЖҒТК-ның тиiстi ұсынымдары арқылы екi кезеңде жүзеге асырылатын болады. ЖҒТК әрбiр әзiрленiп жатқан ғылыми-техникалық бағдарламаның жобасын қарайтын, оларды мақұлдайтын және РБК отырысында қарау үшiн қаржыландыру көлемiн ұсынатын болады.

7. "Атқару" бюджеттiк бағдарлама әкiмшiсiнiң  қаржыландыруы арқылы ҒТБ-ны iске  асыруды бiлдiредi.

8. "Нәтижелерге  мониторинг жүргiзу және оларды  талдау" ҒТБ-ны iске асыру барысын үйлестiруге мүмкiндiк бередi және күтiлетiн нәтижелердi алуды қамтамасыз етедi.

9. "Нәтижелерге  сараптама жүргiзу" МГТС арқылы  жүзеге асырылады, Бұл ретте  аралық нәтижелерге де сараптама  жүргiзу жүзеге асырылуы мүмкiн.

10. "Нәтижелердi коммерцияландыру және бәсекелi ортаға беру" оларды экономиканың нақты секторына одан әрi ендiрудi бiлдiредi.

Сөйтiп, ғылыми қызметке бiрыңғай әкiмшiлiк ету принципiн  әзiрлеудi шешiмдер тұжырымдау, қабылдау және нәтижелердi бақылау кезеңдерiнде  ЖҒТК деңгейiнде ғылыми-техникалық саладағы уәкiлеттi орган iске асырады. ҒТБ-ны орындауды ұйымдастыруды бюджеттiк бағдарламалардың тиiстi әкiмшiлерi жүзеге асыратын болады[38.92].

Жүргiзiлетiн  ҒЗТКЖ-нiң серпiндi сипатын және ғылым  салаларының iлгерiлей дамуын қамтамасыз ету мақсатында сараптама жүйесi 2007 жылдан бастап үш деңгейлi болады [39.52].

1-деңгей. Ғылыми  зерттеулердiң басымдықтарын айқындау  кезiнде құрамына жетекшi шетелдiк  және отандық ғалымдар кiретiн  ЖҒТК-нiң халықаралық сараптамалық  кеңесi сараптама жүргiзедi. Бұл үшiн сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының ғылымның жай-күйi мен дамуы туралы ұлттық баяндамасы пайдаланылатын болады.

2-деңгей. Ғылыми-техникалық  бағдарламаларды бағалау кезiнде  МҒТС пайдаланылатын болады. МҒТС-тiң  негiзгi мақсаты олардың ғылыми және практикалық маңыздылығын ескере отырып, перспективалық ғылыми-техникалық бағдарламалар мен алынған нәтижелердi әдiл бағалау болады.

3-деңгей. Ғылыми-техникалық  бағдарламаларды бағалау кезiнде  бюджеттiк бағдарлама әкiмшiлерi немесе жекелеген орындаушылар тапсырыстары бойынша МҒТС жүргiзiлетiн болады.

Үш деңгейлi сараптама ҒЗТКЖ-нiң мақсаттары мен  қажеттiлiгiн айқындау кезiнде шешiмдер қабылдаудың, ашықтығын, әдiлдiгiн және де, ең ақырында зерттеулердiң өзiнiң  сапасын арттыруды қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.

Қазақстанда республикалық  бюджет қаражаты есебiнен жүргiзiлетiн  барлық ҒЗТКЖ МҒТС-тiң объектiсiне жатқызылады. Бұл ретте сараптама  ғылыми-техникалық саланы дамытудың  басқарушы принциптерiне негiзделетiн  болады.

Әдiл бағалау жүргiзуге септiгiн тигiзетiн МҒТС жүргiзу регламентi мен сарапшылар кодексi қабылданатын болады. Бұған қоса, сарапшылардың қызмет көрсетулерiн орташа әлемдiк деңгейде қаржыландыру қамтамасыз етiледi.

Қазақстан Республикасының  Ұлттық ғылыми-техникалық ақпарат орталығы МҒТС жүргiзу жөнiндегi қызмет көрсетулердi жеткiзушi болып табылады, сондай-ақ бағдарламалар мен жобаларға жүргiзiлетiн ғылыми-техникалық сараптаманың әдiстемелерiн жетiлдiруге және сапасын арттыруға бағытталған зерттеулер мен жұмыстарды жүйелi түрде жүргiзетiн болады.

Ғылымды басқаруды  демократияландыруды дамыту ғылымды  басқарудың мемлекеттiк-қоғамдық жүйесiне көшудi көздейтiн ғылым саласын  мемлекеттiк реттеу қағидаттарын өзгертудi көздейдi [39.52].

Мемлекеттiк  органдардың азаматтық қоғам өкiлдерi ретiндегi ғалымдардың қоғамдық бiрлестiктерiмен өзара тиiмдi iс-қимылы жөнiнде:

• отандық ғылымды дамытудың өзектi мәселелерiн талқылау жөнiнде үндесу алаңдарын құру, қоғамдық тыңдаулар ұйымдастыру;
• ғылыми қоғамдастықтың мемлекеттiк органдармен және даму институттарымен өзара iс-қимыл тетiгiн тұжырымдау;
• азаматтық қоғам институттары өкiлдерiн ЖҒТК-ның құрамына енгiзу;
• қоғамдық ғылыми ұйымдар өкiлдерiн ғылыми-техникалық және инновациялық қызмет саласындағы алқалардың, ғылыми-техникалық кеңестердiң және өзге де консультациялық-кеңестiк органдардың құрамына енгiзу жолымен пәрмендi шаралар қабылдау қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ     Ғылымның заңнамалық негіздері

1.   1997 ж. ғылым туралы заңы және оның жүзеге асуы

 

 

Ғылымның дамуы  мен гүлденуі табиғаттың шынайы заңдылықтарын үйренуге және оған қоғам мүшелерін тартуға тікелей байланысты. Кеңес Одағы жүйесінің күйреуі барысында республика ғылыми мекемелері дағдарыс жағдайында болды [11.52]. Мұның себебі бірнешеу:

• Ғылыми зерттеулердің негізгі көздері мен бағыттарын белгілеу КСРО кезінде орталықтан жүзеге асырылды. Одақтық ведомстволар зерттеу институттарын көбіне республикалардың қалауынсыз жүргізіп келді;
• Республика ғылыми-техникалық әлуетінің басым бөлігі жалпы-одақтық ғылыми құрылымға тартылғандықтан, олар Қазақстан ғылымына қосалқы түрде көңіл бөлді;
•  Ғылым академиясы мен салалық ғылым мекемелері (КСРО энергетика және электрлендіру министрлігі 6 мұнай және газ өндірісі министрлігінің батыс қазақстандық институты, т.б.) өзара және академиялармен тығыз байланыста жұмыс істей алған жоқ;
•  Экономикалық дағдарыс салдарынан ғылымды қаржыландыру едәуір қысқартылды;
•  коммунистік қызметке арналған бағаны ырықтандыру ғылыми мекемелерді ұстап отыру мәселелерін одан сайын қиындата түсті;
• 90-жылдары белең алған құнсыздану ғалымдардың айлық жалақысын төмендетті, көптеген жас та дарынды мамандар бизнеске, шетелге кетті;
• XX ғасырдың 90-жылдарындағы республика ғылымының өрісі, оның жаңа технологиялармен жабдықталуы бүгінгі күн талабына жауап бере алмады.

Аталған кемшіліктердің орнын толтыру бағытында Қазақстан Республикасының Ғылым және жаңа технология министрлігі нақтылы жұмыстарды қолға ала бастады. Министрліктің ұсынысына сәйкес 1997 жылы Қазақстан Республикасының Президенті «Ғылымды жетілдіру және республиканың ғылыми-техникалық потенциалын дамыту туралы» Жарлыққа қол қойды[15.99].

Жергілікті жерлердегі бөлімшелері  мен материалдық-техникалық базаларының  жоқтығына қарамастан, аталған министрлік Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан  және Батыс Қазақстан облыстарында үш аймақтық бөлім құрды. 1997—1998 жылдары аса маңызды мәселелерге байланысты 7 ұлттық ғылыми орталықтар дүниеге келді[16.52]. Олар:

1. электроника мен байланыс жүйесі бойынша,

2. ақпаратты және есепті техника бойынша,

3. биотехнология,

4. экология,

5. жаратылыс ғылымдары бойынша,

6. минералдық шикізаттарды кешенді өңдеу,

7. жаңа ғарыштық технологиялар бойынша ұлттық ғылыми орталықтары.

Бірақ бұл аталған  шаралар дер кезінде материалдық  ресурстармен қамтамасыз етілмеді. Елдегі экономикалық ахуал мен құнсыздану бұған кері әсерін тигізді. Дегенмен іргетасы бұрыннан қаланған ғылыми ошақтар, атап айтқанда, геология, химия, механика, т.б. бүкіл-одақтық жүйенің күйреуі мен құрылымдық құлдырауына қарамастан, өз тұрғыларын сақтап қалды. Жалпы алғанда, жылдар ғылымның мүшкіл хал кешуімен есте қалады[17.92]

Ғылым және жаңа технология министрлігі жанынан  ғылыми-техникалық бағдарламалар мен  жобаларды мемлекеттік сараптау бөлімі құрылды. Аталған құрылым  ғылымға арналған бюджеттік ассигнадиялардан қаржыландыруға қабылданған ғылыми-техникалық бағдарламалар мен жобалардың бөрін дерлік сараптаудан өткізуге тиісті болды.

1997 жылы Қазақстан  Республикасы Президентінің «Қазақстан  Республикасында ғылымды басқарудың  мемлекеттік жүйесін жетілдіру  шаралары туралы» Жарлығы шықты[17.52].

1998 жылы мемлекет  ғылыми саланы қайта жаңғыртуға, академиялық ғылымның реформалық  жолдарын анықтауға бет бұрды.  Осы мақсатта Ғылым және жаңа  технология министрлігін, Ұлттық  академияны, ауыл шаруашылығы ғылыми  академиясын біріктіру жүзеге  асырылды. Сөйтіп, жаңадан Қазақстан Республикасының Ғылым Академиясы дүниеге келді.

• жылы республикада ғылым мен ғылыми-техникалық саланы дамыту туралы заңдар базасын жетілдіруге арналған жұмыстар атқарылды. Осыған орай, «Қазақстан Республикасында бірыңғай ақпарат кеңістігін құру және дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы» Президент жарлығы және Үкімет қаулысы шықты.
• жылы Қазақстан Республикасы Жоғары білім және ғылым министрлігі құрылды. Қазіргі кезде ол Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі деп аталады.

2001 жылы министрлік  мақсатты бағдарламаларды қаржыландыруға  көшті. Ғылыми-зерттеу институттары  мұндай бағдарламаларды қорғап, конкурстық негізде жеңіп алуы  тиіс. Зерттеу бағдарламалары республикадағы  ғылым дамуының басым бағытына  сәйкес келуі қажет. Бағдарлама зерттеушілері істелген жұмыс жайлы жылда есеп беріп, егер ол алдын ала белгіленген талаптарға сай келмесе, қаржыландыру тоқтатылуы мүмкін. Ғылымды қаржыландыруға байланысты мұндай жағдай 2001 жылы қабылданған «Ғылым туралы» Заңда анықталған [17.152].

Жаңа заң  республика дамуының соңғы он жылдығында болған өзгерістерді ескере отырып даярланды. Осылайша бюджеттік қаржыландырудан  басқа ғылыми мекемелер мен ғылыми қызметкерлердің өзге де қаржы көздерін тауып, қаражат тартуға мүмкіндіктері  бар. Мысалы, грант түрінде арнайы ғылыми және қоғамдық қорлардан ала алады. Сөйтіп, жаңа заң қазір біздің мемлекетіміздегі ғылым мен ғылыми-техникалық саясаттағы өзгерістерге сәйкес келеді.

Ғылымды дамытудың  мемлекеттік бағдарламасында ғылым  саласын одан әрі жаңартудың 2007—2012 жылдарға арналған стратегиясы белгіленді[22.52].

«Ғылым туралы»  және оған ілеспе ғылым мәселелері бойынша кейбір заңнамалық актілерге  өзгерістер мен толықтырулар енгізуді қарастыратын заң жобалары да депутаттар тарапынан қолдау тапты. Заңдық құжатта Жоғары ғылыми-техникалық комиссияның рөлі күшейтілген. Мұнымен қоса, құрамына жетекші отандық және шетелдік ғалымдар кіретін, ғылыми зерттеулерді қаржыландыруды қалыптастыру мен оның көлемдері бойынша шешімдер қабылдау, ғылыми жобаларды конкурстық іріктеу үшін жауапты ғылыми кеңестер құру көзделген. Ғылымды мемлекеттік қаржыландыру жүйесі жетілдірілетін болып отыр. Ол үш компоненттен тұрады: базалық қаржыландыру, гранттық және бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру. Бұл ретте ғалым мәртебесінің беделі мен тартымдылығын арттыру мақсатында гранттық қаржыландыру шеңберінде қосымша жалақы төлеу қарастырылған. Тағы бір айта кетерлігі, тыйым салынбаған өзге де көздерден қаржыландыруға мүмкіндік жасалып отыр.