Орман қорын қорғауды құқықтық реттеу

1) ормандағы өрттердің алдын алу, оларды дер кезінде байқап, жою жөніндегі іс-шараларды жүргізу;

2) мемлекеттік орман қоры аумағындағы барлық жұмыс істейтін әрі сонда    орналасқан   ұйымдардың,    сондай-ақ    орманда    болатын    жеке тұлғалардың    ормандарда өрт қауіпсіздігі ережелері мен санитарлық ережелерді сақтауын қамтамасыз ету;

3) орманды   заңсыз   ағаш   кесуден,   зақымдаудан,   ұрлаудан   және Қазақстан   Республикасының   орман   заңдарын   басқадай   бұзушылықтан қорғау, сондай-ақ мемлекеттік орман қоры жерлерін күзету;

4) орман  пайдаланушылардың сүрікті түбірімен босату ережелерін және   орман   пайдаланудың басқа да түрлері ережелерін орындауың қамтамасыз ету;

5) орман зиянкестері  мен   ауруларының ошақтарын   дер кезінде анықтау, олардың өсіп-көбеюін болжау және оларға қарсы күресу;

6) биотехникалық іс-шараларды  жүргізу;

7) мемлекеттік орман қоры аумағында аң  аулау мен балық аулау ережелерін сақтауды камтамасыз ету;

8) мемлекеттік орман  қорының күзетілуін, қорғалуын, ормандардың молықтырылуын, ұтымды пайдаланылуын және орман өсіруді қамтамасыз ететін басқа да іс-әрекеттер болып табылады.

Орман қорын ұтымды корғаумен, сақтаумен, ұлғайта өсірумен және тиімді пайдаланумен байланысты қоғамдық қатынастарды тиімді реттеу үшін, орманды басқа ағаш екпелерінен айыру керек. Орманды орман емес ағаш екпелерінен, бірінші параграфта айтылған, оның негізгі үш: экологиялық, аумақтық және есеп-тіркеу белгілері бойынша айырамыз.

Бірақ, Орман кодексінде бірқатар, мысалы қорық аумағында өсетін қорық ормандарының, қала аумағында өсетін қалалық ормандардың аумақтық белгілері ормандардың жалпы белгілеріне қарама-қайшы келеді, себебі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, орман Орман қорын құқықтық қорғау, орман заңдарында бекітілген оның қағидалары негізінде жүзеге асырылады.

Орман қорын құқықтық қорғауды қамтамасыз етуде орман қатынастарын реттеуде басшы бастама болып табылатын қағидалар жүйесінің болуы аса маңызды.

Орман заңдарының қағидалары жалпы құқықтық қағидаларынан туындайды және республиканың орман саясатының негізін құрайды, олардың негізінде орман қорын құқықтық қорғау шаралары белгіленеді.

Орман қорын қорғаудың құқықтық қағидалары дегеніміз - орман қоры ресурстарын ұтымды, көпжақты, толық пайдалану кезінде, орман қорын үздіксіз және сарқылмастай пайдалануды, дер кезінде орман қорын жаңартуды, оның өнімділігін арттыруды, сапалық жағдайын жақсартуды қамтамасыз ететін орман қорын қорғаудың бастамалары. Жоғарыда айтылғанды қорыта отырып, орман қорын қорғаудың мынандай негізгі қағидаларын атап көрсетуге болады:

1) ормандардың климаты реттейтін,  орта түзетін, егіс-топырақ қорғау, су сақтау және санитарлы-гигиеналық  функцияларды орындайтын жалпы  мемлекеттік мәнін мойындау;

2) орманды тұрақты дамыту (Қазақстан Республикасының орманды аумақтарын тұрақты ұлғайту);

3) ормандардың, табиғи-қорық қорық объектілерінің,  мәдени және тарихи мұраның биологиялық әр алуандығын сақтау;

4) ормандарды көп мақсатқа пайдалану;

5) орман ресурстарын ұтымды, үздіксіз, сарқылмайтындай   етіп пайдалану;

6) орман қорын күзету, қорғау, пайдалану,  ормандарды молықтыру мен орман  өсіру саласындағы мемлекеттік  реттеу мен бақылау;

7) басты мақсатта пайдалану үшін  ағаш кесу мен алынған сүректі қайта өндеуді жүзеге асыру функцияларынан орман пайдалануды реттеу функцияларының ара жігін ажырату;

8) Қазақстан Республикасының орман заңдарын бұзудан келтірілген залалдың орнын толтыру;

9) орман ресурстарын ақылы пайдалану;

10) орман қорының жай-күйі туралы  ақпараттың қол жетімділігі;

11) халықтың және қоғамдық бірлестіктердің орман қорын күзетуге және қорғауға қатысу принциптеріне негізделеді.

Мемлекеттік орман қорын санаттарға жатқызу, бір санаттан екінші санатқа ауыстыру, сондай-ақ орман пайдалануға тыйым салынатын немесе ол шектелетін ерекше қорғаныштық учаскелерге бөлінуі мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы болған кезде орман орналастыру материалдары және (немесе) арнайы зерттеулер негізінде оның экологиялық және           әлеуметтік-экономикалық маңызына қарай жүргізіледі. Мемлекеттік орман қорын санаттарға жатқызуды, сондай-ақ бір санаттан екінші санатқа ауыстыруды Қазақстан Республикасының Үкіметі жүргізеді.

Ерекше қорғалатын учаскелерді басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу ережелеріне сәйкес орман орналастыру немесе арнайы зерттеулер кезінде бөлінеді [14].

Тиімді орман қорын пайдалануды  ұйымдастыру - орман қорын құқықтық қорғауды қамтамасыз етудің маңызы зор жақтарының бірі. Тиімді пайдалану дегеніміз - жоғарыда айтып кеткеніміздей, орман қорын мемлекет бекіткен мақсаттарға сай анағұрлым нысаналы, толық, кешенді пайдалану.

Орман қорын қорғау нормалары орман заңдарын бұзудың алдын-алатын ережелерді бекітумен сипатталады және бұл орман қорын қорғау нормаларының арнайы функциясы болып табылады. Өзінің мазмұнына қарай нормалар қандай да бір әрекеттерді жасауға тыйым салады немесе керісінше, белгілі бір әрекеттерді жасауға міндеттейді.

Орман қорын қорғау актілерін сараптай отырып, орман қоры ресурстарына зиян келтіретін әрекеттерді немесе әрекетсіздіктерді  жасауға тыйым салатын нормаларға тоқтала кетейік. Орман кодексінің 27 бабына сай орман қорының жай-күйіне әсер ететін кәсіпорындарды, ғимараттар мен басқа объектілерді орналастыру, жобалау, салу немесе пайдалануға беру кезінде, сондай-ақ жаңа технологиялық процестерді енгізу кезінде орман қорына теріс әсер ететін сарқынды судан, өнеркәсіп және коммуналдық-тұрмыстық шайындылардан, қалдықтардан және қоқыстардан орман қорын сақтауды қамтамасыз ететін шараларды көздеуге, жүзеге асыруға тиіс. Орман қорының жай-күйіне зиянды әсердің алдын алатын құрылғылармен қамтамасыз етілмеген кәсіпорындарды, цехтарды, көлік жолдарын және басқа объектілерді пайдалануға беруге тыйым салынады. Орман кодексінің 48 бабына сай есепті кеспе ағаш шегінен артық мөлшердегі сүрек дайындауға, сондай-ақ өскелең екпелерді кесуге тыйым салынады. Кодекстің 51 бабында қабық және ағаш дайындау мақсатымен өсіп тұрған ағаштарды кесуге тыйым салынған. Бұл нормалар азаматтардың, кәсіпорындар мен ұйымдардың орман қорын пайдалану құқығының пайда болу негіздеріне байланыссыз қолданылады.

Бірқатар орман қорын қорғау нормалары мекемелер мен ұйымдарға және азаматтарға орман қорын және оның өнімдерін пайдалану кезінде белгілі бір заңмен қарастырылған әрекеттерді жасауға рұқсат берумен сипатталады. Мысал ретінде, 19 қантар 2004 жылы 53 санды "Мемлекеттік орман қорының учаскілерінде орман және орман өсіруді қорғау және күзету нормативтері мен нормаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы [15].

Орман кодексінің 37 бабын алуға  болады. Онда орман қорын пайдаланушылардың рұқсат етілген құжаттарда көрсетілген көлемде орман пайдалануларын жүзеге асыруға; жол салуға, орман өнімдерін жинау үшін алаң жабдықтауға, өндірістік, шаруашылық және әлеуметтік-тұрмыстық мақсаттағы құрылыстар салуға, сүрек және басқа орман қоры өнімін ұқсату үшін құрылғылар мен жабдықтар орнатуға, олардың орналасу орнын орман иеленушілермен келісе отырып, көлік тұрақтарын жасауға құқықтары бар.

Негізгі орман пайдалану болып  табылатын сүрек дайындауды жоспарлау  есепті кеспеағаш негізінде жүргізіледі. Есепті кеспеағашты -басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу тәртібіндегі жыл сайынғы ағаш дайындау              нормасын - орман орналастыру кезінде орманды үздіксіз және сарқылмастай пайдалану қағидасына сүйене отырып, орман иелігінің қайсысы бойынша ұзақ мерзімге арнап белгіленеді. Аудан, облыс пен республика бойынша ол орман иеліктерінің есепті кеспеағаштарының жиынтығы ретінде белгіленеді. Есепті кеспеағашты Қазақстан Республикасының орман шаруашылығын Таулы ормандарда, жазық жерлердегі ормандарда басты мақсатта ағаш кесу тәртібін реттеу мақсатында 1996 жылы 6 қаңтарда Қазақстан Республикасының Үкіметінің Қаулысымен бекітілген 22 санды "Қазақстан Республикасының таулы ормандарында басты мақсатта өсіп тұрған ағашты босатудың",                 1995 жылы 13 қаңтарда Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің Қаулысымен бекітілген 48 санды "Қазақстан Республикасының жазық жерлеріндегі ормандарда және шағын адырды ормандарында басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесудің" Ережелері қабылданды

Ормандарды жанама мақсатта пайдалану жалпы орман қорғау нормаларымен, жеке қаулылармен және орман шаруашылығының инструкцияларымен реттеледі. Орман кодексінің 52 бабында: "жабайы жемістер, жаңғақтар, саңырауқүлақтар, жидектер, емдік өсімдіктер мен техникалық шикізат, ағаш шырынын дайындап, жинау, ара ұялары мен омарталар орналастыру орманды ортаға залал келтірмей жүзеге асырылуға тиіс" - делінген.

Ормандарда шөп шабу мен мал жаю тәртібі 1993 жылы 14 қазанда Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің "Қазақстан Республикасының орман қоры аумағында шөп шабу мен мал жаю" Ережесімен реттеледі [16].

- мақсатымен Орман кодексінің 41  бабына сай орман пайдаланудың шектелген тәртібі бекітілген.

Сөйтіп, қорықтардың, ұлттық және тарихи-табиғи парктердің, табиғат ескерткіштері ормандарында, қорықтық аймақтарда, ғылыми маңызы бар ормандарда, орманды парктерде, жаңғақ кәсіпшілігі аймақтарының ормандарында, жеміс ағаш екпелерінде, қала ормандарында, жасыл аймақтардың орманды парк бөліктерінде, сумен жабдықтау көздерін санитарлық сақтау аймақтары бірінші және екінші белдеулерінің ормандары мен курорттарды санитарлық сақтау округтері бірінші және екінші аймақтарының ормандарында, мемлекеттік орман белдеулерінде. Эрозияға қарсы және биік таудағы ормандарда, ерекше құнды орман алқаптарында, өзендер, көлдер мен су қоймалары және басқа да су объектілері бойындағы тыйым салынған орман белдеулерінде, сондай-ақ ерекше қорғалатын учаскелерде басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесуге және ағаш кесудің басқа түрлеріне тыйым салынады. Бұл ормандарда басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу ормандарды шаруашылық жағынан құнды ағаш тұқымдарымен қалпына келтіруге, ормандардың қорғаныштық, су қорғаушылық,            санитарлы-гигиеналық және басқа пайдалы табиғи қасиеттерін сақтауға бағытталған, сондай-ақ бұл орайда оларды пайдалануды жалғастыра беруге мүмкіндік беретін әдістермен жүргізіледі. Осы аталған ормандарда сондай ақ мал жаюға, орманның сүректік емес өнімдерін кәсіпшілік дайындауға тыйым салынады.

Келесі қарастыратын нормалар орман пайдаланушы мекемелерді, ұйымдарды және азаматтарды орман қоры ресурстарын сақтау, ұтымды пайдалану және көбейту мақсатымен белгілі бір әрекеттерді жасауға міндеттейді.

Орман кодексінің 38 бабында орман  пайдаланушылардың міндеттері бекітілген. Олар:

-  жұмыстарды ормандардың, басқа да табиғи объектілердің жай-күйі мен ұлғайта өсірілуіне орман пайдаланудың теріс әсерін болдырмайтын әдістермен жүргізуге;

- топырақ эрозиясының туындауына жол бермеуге;

- санитарлық ережелерді, өрт қауіпсіздігін сақтауға, жұмыс орындарында өртке қарсы шараларды жүргізуге, ал өрттері шыға қалған жағдайларда оларды сөндіруді жүзеге асыруға;

- орман пайдалануды жануарлар  әлемі мен олардың өмір сүру  ортасын сақтауды қамтамасыз  ететін әдістермен жүргізуге;

-  ағаш кесетін жерлерді  кесінді қалдықтарынан тазартуды жүргізуге, орман пайдалану салдарынан өзі бұзған орман қоры учаскелерін оларды тиісті мақсат   бойынша   пайдалануға   жарамды   және   рұқсат   құжаттарында көрсетілген күйге өз есебінен қалпына келтіруге, ағаш кескен жерде, сондай-ақ өздерінің қызметі салдарынан орман жойылған немесе оталған жерлерде  орманды қалпына келтірудің шартта көзделеген  шараларын жүргізуге;

-  орман пайдаланғаны үшін  белгіленген мерзімдерде ақы төлеуге міндетті. Бұл   орман   пайдаланушылар   орындауға  тиіс   жалпы   міндеттер. Орман кодексінде бекітілген осы жалпы міндеттермен катар, орман қоры саласында басқа да ережелер бекіткен арнайы міндеттер бар.

Орман қорын қорғау шараларының  ішінде өрт қауіпсізідігін қамтамасыз ету маңызы ерекше зор шаралардың бірі. 2004 жылы 12 желтоқсанды  Қазақстан Республикасының Орман комитет шаруашылығының төрағасымен "Қазақстан Республикасының ормандарында өрт қауіпсіздігі" туралы арнайы Ереже бекітілді. Орман кодексінің 64 бабы жоғарыда көрсетілген Ережені жетілдіре отырып, біріншіден, орман шаруашылығы объектілеріндегі мемлекеттік өрт қадағалау Қазақстан Республикасының өрт кауіпсіздігі жөніндегі орталық атқарушы органының уәкілетті органмен және (немесе) тиісті облыстың облыстық атқарушы органымен жасаған келісімімен регламенттеді. Екіншіден, мемлекеттік орман қорының аумағында жұмыс істейтін орман пайдаланушылар, өзге де жеке және заңды тұлғалар ормандарда өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзғаны үшін Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болатындығын белгіледі [17].

Ормандарды және өзге де өсімдіктерді пайдалану кезіндегі экологиялық  талаптар.

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде  орман пайдалануды жүзеге асырған кезде орман пайдаланушылар:

жұмысты топырақ эрозиясының пайда  болуына жол бермейтін, ормандардың  жай-күйі мен молықтырылуына, сондай-ақ су және басқа да табиғи обьектілердің жай-күйіне теріс әсерді болдырмайтын немесе оны шектейтін және жануарлар дүниесі мен олардың тіршілік ету ортасының сақталуын қамтамасыз ететін тәсілдермен жүргізуге;

ағаш сүрегін дайындаған кезде мемлекеттік экологиялық сараптамадан өткен жобаларда көзделген техника мен технологияны пайдалана отырып, ормандарды табиғи түрде молықтыру үшін оңтайлы жағдайларды сақтау жөніндегі талаптарды ұстануға;