Орман қорын қорғауды құқықтық реттеу

ағашы кесілетін жерлерде оны дайындау мен тасып әкетудің белгіленген  мерзімі аяқталған соң кесілмеген және дайындалған ағаш сүректерін қалдырмауға;

мемлекеттік орман қорының орман  пайдалануға бөлінген учаскелерінде  ағаштың заңсыз кесілуіне және Қазақстан  Республикасының экологиялық заңнамасын өзгедей бұзуға жол бермеуге;

мемлекеттік орман қоры учаскелерінде  басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кескен кезде, орман орналастыру  жобасына сәйкес, орманды қайта жаңартуды  қоса алғанда, ағашы кесілген алаңның  екі еселенген мөлшерінен астам алаңға ағаш отырғызуды жүзеге асыруға;

ағашы кесілген жерлерде және өздерінің  қызметі нәтижесінде өскіндері  жойылған, ағаш пен бұта өсімдіктері  құрып кеткен алаңдарда ормандарды молықтыруды өз есебінен жүзеге асыруға;

ормандардың санитарлық жай-күйін қамтамасыз ету мен жақсарту жөніндегі ережелерді сақтауға;

ұзақ мерзімді орман пайдалану  кезінде мемлекеттік орман қоры учаскелерін орман зиянкестері  мен ауруларынан қорғау жөніндегі                          іс-шараларды жүзеге асыруға;

мемлекеттік орман иеленушілерді  мемлекеттік орман қорының орман  пайдалану үшін оларға бөліп берген учаскелерінде орман зиянкестері  мен ауруларының пайда болғаны  туралы хабардар етуге;

Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген тәртіппен орман шаруашылығы саласындағы уәкілетті мемлекеттік органға және оның аумақтық органдарына облыстардың (республикалық маңызы бар қалалардың, астананың) жергілікті атқарушы органдарына және мемлекеттік статистика органдарына орман қорының мемлекеттік есебін, мемлекеттік орман кадастрын, мемлекеттік орман мониторингін жүргізу, орман пайдалану төлемақысының мөлшерін анықтау үшін қажетті ақпаратты беріп тұруға міндетті. 

Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде  орман шаруашылығын жүргізу ағаш кесудің ғылыми негізделген жүйесін  іске асыру, ормандарды молықтыру, басқа да орман шаруашылығы іс-шараларын өткізу нәтижесінде жүзеге           асатын ормандардың ресурстық және экологиялық әлеуетін арттыруды қамтамасыз етуге тиіс.

Ормандарды молықтыру мақсаты  орманды уақытында қалпына келтіру, мемлекеттік орман қоры жерлерінің ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ету болып табылады.

Мемлекеттік орман қорында ормандарды молықтыру мен орман өсіру  жөніндегі жұмыстар көлемі мемлекеттік  экологиялық сараптамадан өткен  жобалармен айқындалады. 

Қалалардың шекарасы шегінде орналасқан ормандар (қала ормандары мен орманды саябақтар) халықтың тынығуына, мәдени-сауықтыру және спорт шараларын өткізуге, сондай-ақ қоршаған ортаны сақтауға арналған. Қалалық ормандарда және орманды саябақтарда басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесуге және осы ормандардың мақсатымен сыйыспайтын орман пайдаланудың өзге де түрлерін жүзеге асыруға тыйым салынады. 

Пайдалануына мемлекеттік орман  қоры учаскелері берілген жер учаскелерінің  меншік иелері немесе жер пайдаланушылар Қазақстан Республикасының Орман кодексінде көзделген тәртіппен оларда орман орналастыру жұмыстарын жүргізуге және орман қорының мемлекеттік есебін жүргізуге қатысуға міндетті.

Ағаш және бұта өсімдіктерінің жай-күйін, күзетілуін, қорғалуын, пайдаланылуы мен  молықтырылуын бақылауды орман шаруашылығы  саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган жүзеге асырады.

Басқа меншік иелерінің немесе жер  пайдаланушылардың жер учаскелері арасында орналасқан мемлекеттік орман  қоры учаскелерін күзетуді, қорғауды, пайдалануды, мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ормандарды молықтыруды жүзеге асыру үшін мемлекеттік орман иеленушілердің Қазақстан Республикасының Жер кодексінде көзделген тәртіппен бөтен жер учаскесін шектеулі мақсатта пайдалану (сервитут) құқығы бар.

Табиғи өсіп шығатын ормандарды сыртқы қолайсыз әсерлерден қорғау үшін басқа меншік иелерінің немесе жер пайдаланушылардың жер учаскелері арасында орналасқан мемлекеттік орман қоры учаскелерінің шекарасын бойлай ені жиырма метр болатын күзет аймақтары белгіленеді.

Күзет аймағы шегінде мемлекеттік орман қоры учаскесінің жай-күйіне кері әсер ететін кез-келген қызметке тыйым салынады.

Темір жолдарға, автомобиль жолдарына, каналдарға, магистральдық құбырларға және басқа да желілік құрылыстарға бөліп берілген белдеулерге орналасқан қорғаныштық екпелер осы обьектілерді қолайсыз табиғи құбылыстардан қорғауға, қоршаған ортаның ластануын болдырмауға, шудың әсерін азайтуға арналған.

Темір жолдарға, автомобиль жолдарына, каналдарға, магистральдық құбырларға және басқа да желілік құрылыстарға бөліп берілген белдеулердегі қорғаныштық екпелерде, қорғаныштық жобалар жасауға сәйкес орманды күтіп-баптау үшін кесуге, санитарлық кесуге, бағалылығы төмен екпелерді, сондай-ақ қорғаныштық, су сақтау және басқа да функцияларын жоғалта бастаған екпелерді реконструкциялауға байланысты кесуге және өзге де мақсаттарда кесуге жол беріледі.

Қорғаныштық екпелерді күзетуді, қорғауды және пайдалануды Қазақстан Республикасының  Орман Кодексіне сәйкес, жер пайдаланушылар өздері орналасқан жерлерде жүзеге асырады (18,226- 235 б.б.).

Ормандардың жай-күйі мен молықтырылуына әсер ететін обьектілер салынатын орындар  мемлекеттік экологиялық және                                  санитарлық-эпидемиологиялық сараптама міндетті түрде жүргізіле отырып, уәкілетті органмен келісіледі.

Кәсіпорындарды, ғимараттарды және басқа  да обьектілерді орналастырған, жобалаған, салған және пайдалануға берген кезде, сондай-ақ ормандардың   жай-күйіне әсер ететін жаңа технологиялық процестерді енгізген кезде ормандарды ақаба судың, өнеркәсіптік және коммуналдық-тұрмыстық шығарындылардың, қалдықтардың және төгінділердің жағымсыз әсерінен сақтауды қамтамасыз ететін іс-шаралар көзделіп, жүзеге асырылуға тиіс.

Ормандардың жай-күйіне зиянды әсерді болдырмайтын құрылғылармен қамтамасыз етілмеген кәсіпорындарды, цехтарды, көлік жолдары мен басқа да обьектілерді пайдалануға беруге тыйым салынады.

Мемлекеттік орман қорында құрылыс  жұмыстарын жүргізу, кең таралған пайдалы  қазбаларды өндіру, коммуникациялар  тарту және орман шаруашылығын жүргізу  мен орман пайдалануға байланысты емес өзге де жұмыстарды орындау, егер бұл шешім мемлекеттік орман қорының жерін басқа санаттарға ауыстыру және оларды алып қою қажет болмаса, мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы болған жағдайда уәкілетті органның келісімі бойынша облыстық атқарушы органның шешімі негізінде жүзеге асырылады.

Облыстық атқарушы органның шешімінде  жүргізілетін жұмыстардың атауы, оларды орындаудың мерзімдері мен шарттары, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі экологиялық  талаптар көрсетіледі (4,53-54б.).

Орман қорының жерiн пайдалану  кезiндегi экологиялық талаптар:

1. Орман қорының жерiн пайдалану  режимi Қазақстан Республикасының Жер және орман кодекстерiмен реттеледi.

2. Жердi орман қоры санатына жатқызу  кезiнде аумақтың экологиялық          жай-күйiнiң индикаторы ретiнде өсiмдiктердiң жай-күйiн экологиялық критерийлер деп есептеген жөн.

3. Орман шаруашылығының мұқтаждықтары үшiн пайдаланылмайтын орман қоры жерiндегi ауыл шаруашылығы алқаптары Қазақстан Республикасының орман заңнамасына сәйкес ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердiң санатына ауыстырылуы мүмкiн.

4. Орман қорының жерiн басқа  жер санатына ауыстыруға Қазақстан  Республикасының орман заңнамасының  талаптарына сәйкес орман орналастыру  және жерге орналастыру материалдарының  негiзiнде мемлекеттiк экологиялық сараптаманың оң қорытындысы болған кезде:

1) бұрын белгiленген нысаналы  мақсатына сәйкес пайдалану мүмкiн болмаған;

2) қоныстар шегi өзгерген;

3) елдi мекендердiң шекаралары (шектерi) өзгерген;

4) ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың  жерiнiң санатына жатқызылған жағдайда жол берiледi.

5. Орман қорының жерiн басқа  санаттарға ауыстыру кезiнде жердi бағалаудың экологиялық критерийлерiне  сәйкес жердiң жай-күйiнiң шөптi және сүректi өсiмдiктерге әсер  етуiн көрсететiн экологиялық  көрсеткiштердi ескерген жөн.

Ормандарды молықтыру мен орман  өсiру кезiндегi экологиялық талаптар:

1. Ормандарды молықтыру мақсаты  мемлекеттiк орман қорының ағашы  кесiлген, өртелген және бұрын  орман өскен өзге де аумақтарында  орманды уақытында қалпына келтiру, ормандардың тұқымдық құрамын жақсарту, олардың өнiмдiлiгiн арттыру, мемлекеттiк орман қоры жерлерiнiң ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ету болып табылады.

2. Орман өсiрудiң мақсаты бұрын  орман өспеген аумақтарда екпелер отырғызу болып табылады.

3. Мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде ормандарды молықтыру жөнiндегi iс-шаралар орман өсiру жағдайлары мен экономикалық мақсатқа сәйкестiгi ескерiле отырып, экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық талаптар сақталып, неғұрлым қысқа мерзiмде өнiмдiлiгi жоғары және төзiмдi екпелер жасауды қамтамасыз ететiн тәсiлдермен жүргiзiлуге тиiс. 
      4. Мемлекеттiк орман қорында ормандарды молықтыру мен орман өсiру жөнiндегi жұмыстар көлемi мемлекеттiк экологиялық сараптамадан өткен жобалармен айқындалады.

Ормандарды молықтыру мен орман өсiру үшiн орман тұқымдары мен екпе ериалдарды дайындау, өңдеу, сақтау, орнын ауыстыру, сату және пайдалану кезiндегi экологиялық талаптар:

1. Сатуға және егу үшiн пайдалануға  жататын орман тұқымдарының егу  сапасын, олардың мемлекеттiк  стандарттарға, техникалық шарттарға және орман тұқым шаруашылығы жөнiндегi басқа да нормативтiк құжаттарға сәйкестiгiн айқындауды орман шаруашылығы саласындағы уәкiлеттi мемлекеттiк органның мамандандырылған ұйымдары жүзеге асырады. 
      2. Осы баптың 1-тармағында белгiленген талаптарға сәйкестiгi тексеруден өтпеген орман тұқымдарын сату мен егуге тыйым салынады. 
       3. Селекциялық-тұқым шаруашылығы мақсатындағы объектiлердi қалыптастыру, оларды мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде пайдаланудың режимiн белгiлеу мемлекеттiк-экологиялық сараптамадан өткен жобалармен айқындалады (18,237-240б.б).

 

2 ОРМАН ҚОРЫН ҚОРҒАУ  САЛАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚҰЗЫРЕТІ

 

2.1 Орман қорын қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың түсінігі мен ерекшелігі

Табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласындағы мемлекеттік басқару дегеніміз - мемлекеттің табиғи байлықтарға меншіктік құқығынан, аумақты билеушілік құқығынан туындайтын табиғи қорғау қызметін жүзеге асырудағы мемлекет органдарының атқарушы-билеуші қызметі . Бұл анықтама табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласында мемлекеттік басқарудың мазмұнын толық айқындамайды. Бірақ, біріншіден, басқару - мемлекет органдарының атқарушы-билеуші қызметі; екіншіден, бұл қызмет табиғатты қорғауға бағытталады. Осы анықтамаға ғылыми тұрғыдан біз ең алдыменен табиғи ресурстарды пайдалануға мынадай пікірлер келтіруіміз қажет. Табиғи ресурстар пайдалану-қоғам мен табиғат арасындағы негізгі қатынастар, онда қоғам мүшелері - адамдар өздерінің экологиялық, экономикалық,              мәдени - сауықтыру, эстетикалық қажеттіліктерін өтеу үшін табиғат объектілерін белгіленген тәртіп бойынша пайдаланады [19].

Қазақстан Республикасында "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңында табиғатты пайдалану ұғымы кеңінен қолданады. Ал шын мәнінде, онда табиғи ресурстарды пайдалану жөнінде сөз болады [20].

Табиғи ресурстарды пайдалану құқығы заңдарында жан-жақты қарастырылған. Онда табиғи ресурстарда пайдалану оларды қорғаумен тығыз байланысты болғандықтан, табиғатты қорғау, соның ішінде табиғатты пайдаланушылардың оны қорғау міндеттері де қамтылған. Бұл қоршаған ортаны қорғау заңдарының ғана емес ол еліміздің төл заңының да талабы.

Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігі айналадағы қоршаған табиғи ортаны қорғауда жоғары орталықтан басқаратын атқарушы орган болып табылады.

Ол Республика өңіріне қарасты  мемлекеттік экологиялық басқаруды  іске асырады.

Егер тарихқа көз жіберсек, оны құрудың мәні "Жекелеген министрліктің құзыретіндегі, бірақ бағына бермейтін ведомство үстінен экологиялық басқару органдарының жұмысын түбегейлі ұйымдастыру қажеттілігін сезінгендіктен туындап отырғандығын ескеру керек.

1988 жылы Қазақстанда тұңғыш рет Табиғатты қорғау жөніндегі мемлекеттік комитет құрылды [21].

Ол табиғатты қорғау және табиғи ресурстар қорларын пайдалану саласын басқару органы ретінде құрылды. Оған бұрыңғы табиғат пен оның байлық қорларын қорғау және пайдалану жұмыстарымен айналысатын министрліктер мен ведомстволардың барлық басқару және бақылау қызметтері берілді.

Қазақ ССР-інде 1991 ж. 18-маусымда қабылданған Қазақ ССР-інің "Айналадағы табиғи ортаны қорғау" туралы Заңын қабылдаумен байланысты. Экология және табиғатты пайдалану жөніндегі мемлекеттік комитеттің қызмет бабы кеңейтілген болатын, атап айтқанда, оған мемлекеттік экологиялық сараптаманы ұйымдастыру мен тәжірибелік зерттеу сынынан өткізіп отыратын қызметтер жүктелінген болатын.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1992 ж. 7-ақпаныыда жарыққа шыққан "Экономикалық реформа жағдайында Қазақстан Республикасы мемлекеттік басқару органдарын және олардың қызметін одан әрі жетілдіру туралы" Жарлығын орындау мақсатында, Қазақстан Республикасының Экология және биоресурстар министрлігі құрылды. Осыған байланысты Экология және табиғатты пайдалану жөніндегі мемлекеттік комитеті мен Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігінің бірталай қызметтерін ведомство үстінен басқару және мемлекеттік бақылау жүргізуші орган ретінде оған тапсырды. Оның құрамына заңды тұлғалы құқығы бар мынадай құрамдық бөлімдер кірді: Орман шаруашылығы комитеті; Барлық шаруашылығы су тоғандарында балық қорын қорғау және табиғатты пайдалануды бақылау жөніндегі Бас басқарма (ҚазБасбалыққорғау); Хайуанаттар әлемін қорғау жөніндеғі Бас басқарма (ҚазБасхайуанатқорғау); Түсті металдар кенін байыту жөніндегі Мемлекеттік ғылыми-зерттеу және жобалау "Казмеханобр" институты негізінде Мемлекеттік ғылыми-өндірістік өнеркәсіп экологиясының "Казмеханобр" бірлестігі [22].