Саяси құндылықтар жүйесі (этникалық аспектілер)

Зерттеудің  теориялық және методологиялық негіздері. Ғылыми зерттеу жұмысы саяси аксиологияның жүйелік, салыстырмалы, құрылымдық-функционалды, нақты тарихи, себеп салдарлық принциптеріне сүйенеді.

Саяси құндылықтарды  негізінен үш бағытта қарастыру  дәстүрге айналған- страттық, яғни әлеуметтік қабаттар деңгейінде, аймақтық (региональді) және этникалық. Бұл жұмыс негізінен этникалық талдау тұрғысынан азаматтардың саяси құндылықтарын сараптайды.

Социологиялық зерттеулердің  негізгі әдістемесі – сапалы сараптаулық  сауалнамалар зерттеу тәсілі болып табылады.

Зерттеу обьектісі ретінде ОҚО азаматтарының саяси саяси құндылықтарындағы басымдылықтарын айқындау, саяси құндылықтардың қалыптасу түптамырларын көрсету болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І ТАРАУ. САЯСИ  ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

1.1. Саяси құндылықтарды  зерттеудің саяси теориялары  мен концепциялары

 

Әлем өзінің байлығымен және алуантүрлілігімен  ерекшеленеді. Әлемді рухани-практикалық  игеру үрдісі барысында адам болмысты өз құндылықтары арқылы қарастырады. Бұл қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар тұлғаның сезімдеріне, ұмтылыстарына сәйкес келетін әлемге деген ерекше эмоционалдық реңге ие болатын қатынасты білдіреді. Адамның әлемге қатынасының ерекшелігі оның өзін және өзге адамдарды, қоршаған дүниедегі заттарды, құбылыстарды, үрдістерді қайырымдылық, әділеттілік, сұлулық, пайдалылық т.б. тұрғысынан бағалап, құндылықтар арқылы қарастыруымен сипатталады.

Құндылықтар әлемі –  сөздің кең мағынасында мәдениет әлемі, адамның рухани әрекетінің саласы, тұлғаның рухани байлығы өлшемін білдіретін, оның адамгершілік санасының, басымдылықтарының саласы. Құндылықтар адам болмысының әртүрлі формаларына деген қатынасты білдіретін адамзат мәдениеті болып табылады.

Құндылықтар әлемі кеңінен  алғанда адам әлемі, мәдениет әлемі, бұл ғаламды тұлғаның игеруіндегі, танып-білуіндегі маңызды алғышарты. Өйткені, адам баласы өз санасының, дүниетанымының арқасында қошаған ортадағы әрбір құбылысқа баға беруге тырысады. Міне, содан келіп құндылықтардың жеке адамдық деңгейдегі құрылымы пайда болады. Әрбір әлеуметтік субьектіге сәйкес келетін қасиет – ол әлемді қарастырғанда, оған міндетті түрде құндылықтық қатынасын айқындайды /9/.

Құндылықтар дүниетаным ықпалымен қалыптасады, өйткені  адам әрқашан өзінің әлеуметтік тәжірибесі барысында әр алуан көзқарастарды біріктіруге ұмтылады. Біз құндылықтық бағдарлардың қайта бағаланып жатқан өзгерістер дәуірінде өмір сүріп отырмыз. Құндылықтардың алмасу үрдісі әдетте ұзаққа созылады. Құндылықтық бағдарлар, идеялар жаңа мәнге ие болады. Бұл тұрғыдан алғанда мәдениеттің өз нормалар, рәміздер, стандарттар қоры бар. Құндылықтар қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрыптар, нормалар мен мағыналар қызметін өзіне бағындыра отырып, оны реттейді. Құндылықтар адамға қоршаған шындықты тануға мүмкіндік беретін мағыналар жүйесін толығымен қайта құрып отырады.

Заттар мен құбылыстар сипаттамалары  табиғаттағы, қоғамдағы, адамдағы үдерістер  бүтіндігі мен үздіксіздігін  қамтамасыз ету үшін қажет. Адамның  өз өмірлік әлеміне деген қатынасын - өзіне-өзі тиесілігі мен өзіндік мәртебесін құндылықтық құрылымы айқындайды. Адамдар, дәуірлер, мәдениеттер, адам қоғамдары арасында қаншалықты айырмашылықтар болғанымен, олардың барлығы құндылықтық мәнді диспозицияларын жекелеген жағдайларынан туындайды және оны өз бойында тасымалдайды. Бұл ментальдылықтың барлық деңгейлерінен көрінеді: жеке тұлғалық және ұжымдық бейсаналықтан дүниетаным жүйелерінің ішкі мәнді ұйымдасқан күрделілігі мен институционалданған этностық нормаларына, ерекшеліктеріне дейін. Құндылықтар мәселесі қоғамның идеологиялық тұғырлары дискредитацияға ұшырап, мәдени дәстүрлері құнсызданған кезде, әрбір халық өзін мазалаған сансыз сұрақтың ең болмағанда бір бөлігіне жауап табу үшін өзінің өткен тарихы мен мәдениетіне бет бұрған кезде, тарихтың өтпелі, дағдарыстық кезеңдерінде де өткір қойылды. Афины демократиясының дағдарысы Сократқа мынадай сұрақ қоюға мәжбүр етті: «Игілік дегеніміз не?» Бұл жалпы құндылықтық теорияның негізгі сұрағы болып табылады /10/. Антиктік және ортағасырлық философияда ойшылдар құндылықтық сипаттамаларды, дәлірек айтқанда этикалық, эстетикалық, діни сипаттамаларды нақтылық, шынайы болмыс ұғымының өзіне енгізді.Бұл ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейін ойшылдарды мазалап келген сұрақтардың бірі. Құндылық – бұл құнды нәрсе. Алайда, адам үшін не құнды және неге құнды? Кейде біреу үшін құнды нәрсе өзгелер үшін құнсыз болатын кездері де кездеседі. Бірақ онымен ешкімнің келіскісі келмейді және әрқайсысы өзі үшін құнды нәрсені нағыз құндылық деп есептейді.

Бұл мәселені құндылықтар теориясы емесе аксиология (грек тілінде «ахіа» - құндылық және «Logos» - ілім) шешуге ұмтылады. Аксиология – құндылықтар жаратылысы туралы, оның нақтылықтағы орны мен құндылықтық әлемдегі құрылымы туралы, яғни әлеуметтік және мәдени факторлар мен тұлға құрылымы арасындағы әр түрлі құндылықтар байланысы туралы ілім. Философиялық білімнің арнайы бөлімі ретінде аксиология ХІХ ғасырдың екінші жартысында ғана қалыптасты.

Құндылықтар мәселесі ХІХ ғасырдың ортасына дейін философиялық талдаудың  дербес обьектісіне айналмағаның айта кетуіміз керек.  Антик философиясында ғана емес, онан кейінгі ортағасырлар мен жаңа заман философиясында да құндылықтық сипаттамалар нақтылық, болмыс шынайылығы ұғымдарына енгізілді. Классикалық философияда құндылықтар болмыспен тұтас күйінде қарастырылды және сондықтан аксиология дербес философиялық пән ретінде бөлініп шыққан жоқ. Аксиология зерттеудің дербес аймағы ретінде болмыс ұғымы екі элементке ыдырағанда ғана пайда болды: нақтылық пен құндылық әр түрлі талап пен ұмтылыстар обьектісі ретінде қарастырылғанда аксиологияның басты мақсаты – болмыстың жалпы құрылымындағы құндылық мүмкіндігін және оның нақтылық айғақтарына деген қатынасын көрсету. Мәдениеттің маңызды компоненті ретіндегі, адамның шындықты рухани-практикалық игеруінің негізгі және реттеушісі ретіндегі құндылықтардың теориялық талдануы саясаттанулық ой тарихында әртүрлі бағыттармен сипатталады. Бұл бағыттар арасында мынадай типтерді атап өтуге болады: натуралистік психологизм, трансцендентализм, мәдени-тарихи релятивизм және социологизм.

Натуралистік психологизм өкілдерінің (А.Мейног, Р.Б.Перри, Дж.Дьюи және т.б.) тұжырымдауынша, құндылықтың қайнар көзі индивидтің биопсихологиялық тұрғыдағы қажеттіліктерінде,  ал құндылықтардың өздері құндылықтың заттай нақтылыққа орын алмасуын білдіретін, қадағаланатын нақтылық ерекшелігі ретінде эмперикалық тұрғыда көріне алады. Аксиологиялық трансцендентализм (жаңа кантшылдар – В.Виндельбанд, Г.Риккерт) үшін құндылық идеялды болмыс ретінде «таза» нормативті санамен сәйкестендірілетін болмыс нормасы ретінде қарастырылады. Нормалар мәдениеттің барлық функцияларының (қызметтерінің) жалпы жоспарын құрайды және құндылықтың әрбір жеке іске асуын анықтайды. Сонымен  бірге болмыс нормасының тәсілі норма статусын беретін оның субьект үшін маңыздылығы болып табылады. Трансценденталистер құндылықтар мәнін нормалар қалыптастырудың өте күрделі үрдісінде жасақталған өзара қатынастардың өзіндік рухани концентрациясы ретінде қарастырады. Бұл құндылықтар олар Ақиқатты, Сұлулықты, Қайырымдылық пен Әділеттілікті жатқызады.

Персоналистік онтологизмнің  құндылық концепциясының негізі діни этика принциптері болып табылады. Бұл бағыттың көрнекті өкілі М.Шелердің пікірінше құндылықтар әлемінің өз иерархиясы бар. Құндылықтардың бұл жүйесінің ең жоғарғы сатысында Құдай орналасады. Құдайға деген сүйіспеншілік – адамзат сезімдерінің ең жоғарғы формасы. Иерархияның онан кейінгі баспалдақтарында «сұлулық» және «таным» орналасады. Бұл концепцияның ерекшелігі тек бір «шынайы» құндылық жүйесімен шектеліп қана қоймай, белгілі бір мәдени-тарихи кезеңдердегі құндылықтық жүйелер мен құндылықтық бағыттарға басымдылық береді  /11/.  

Құндылықтар концепциясындағы социологизм негізін қалаушы  М.Вебер болып табылады. Ол жаңа кантшылдардың  норма ретіндегі құндылықтар  туралы көзқарасын қабылдап, оны әлеуметтік әрекетпен әлеуметтік білімді түсіндіруге қолданды. Ол құндылықты әлеуметтік субьект үшін маңызды норма, болмыс тәсілі ретінде қарастырады. Онан әрі қарай құрылымдық-функционалдық талдау мектебінде «құндылық» ұғымы әлеуметтік институттардың қызмет етуі мен әлеуметтік байланыстарды анықтаудың ұралы ретінде методологиялық мәнге ие болады

ХХ ғасырдың басында  саяси ғылымдар толық мағынада қалыптаса  бастады. Ал оған дейін құндылықтар  детерминистік мағынадағы тұжырымдамалар түрінде әлеуметтік ғылымдар ауқымында қарастырылып келді. Позитивистік бағыттағы ағымдардың басымдық таныта бастауы (ХХғ. 20-30-жылдары) философиялық концепцияларды екінші қатарға ығыстыра бастаған болатын. Бұл құндылықтық тұрғының уақытша әлсіреп, көбінесе дерекке сүйенетін жаратылыстану мен нақты ғылымдардың беделін үстем еткен еді. Бұл үрдістер құндылықтардың шынайы да тұтас табиғатын түсінудегі қиындықтарға әкеліп тіреді. Г.Алмонд пен С.Джинкоудың пікірлерінше, көптеген тәжірибелердің нәтижесі тек формаларды қамтыды., зерттеуге тиісті тақырыптың мәні көлеңкеде қалып қойды.  

Марксизм классиктері саяси құндылықтар мәселесіне арнайы тоқталмаған, дегенмен әлеуметтік-экономикалық және таптық мәселелерді құндылықтармен тығыз байланыста қарастырды. Марксизм үшін ең маңызды болған құндылықтар ″теңдік″, ″еркіндік″, ″әділеттік″, ″еңбек″ жалпы  адамзаттың негізгі құндылықтарының қатарына жатады. Бұл құндылықтарды қоғам өміріне ендіру формасы ретінде революцияны таңдаулары үлкен қатерлі болғанын тарих дәлелдеді. К.Маркс пен Ф.Энгельс капитализм орнына социализм келеді, онда бұл аталған құндылықтардың басымдылығы артады деген пікірлері іске аспады.

ХХ ғасырдың 60-шы жылдары  шыққан еңбектердің кейбірінде саясатты құндылықтардан босату керек, ол тек  идеологиямен ғана тығыз байланыста болу керек деген қағида көрініс бере бастады. Ал, кейбір зерттеушілер (Дж.Роулс, Н.Нозик) қоғамдық өмірдің жылдам техникалануымен қатар реидеологизациялануы да бірге жүреді деген пікірді білдірді /12/.

Құндылықтар өмір сүріп  қана қоймайды, сонымен қатар бір-бірімен  салыстырыла отырып, өзіндік құндылықтық қатарды, құндылықтық сатыны құрайды. Бізге белгілі барлық құндылықтар адамға бағытталған және, шындығында, кез келген құндылық өзінің нақты тарихи пайымдалуы мен іске асуында салыстырмалы. Алайда мұнан тек нақты тарихи өмір сүретін адамдар мен әлеуметтік топтар қажеттіліктері мен мүдделерін өтейтін игіліктер ғана құнды және барлық өзге құндылықтар өлшемі болып табылатындай, адам алдында категориялық талап ретінде қойылатын құндылықтар – мақсаттар жоқ деген пікір туындамайды.

Қазіргі кезеңдегі дамыған  елдердегі саяси құндылықтарға  мән берушіліктің демократиялық  сипатта болуы – азаматтардың билік пен беделдің, мемлекет пен  олардың қызметтерінің көріністеріне  тікелей тәуелді болмауында. Әрбір  азаматтың өзіндік "Мені" экономикалық, саяси, заңды тұрғыдан қорғалуында. Сондықтан дамыған елдер мен дамушы елдердегі құндылықтық бағдарлардың бір-бірінен айырмашылығы осы базистік деңгейден басталады. Біріншісі тұлғаны әлемге паш етуден жолдарын іздеуді мақсат етсе, екіншісі тіршілік үшін күрестің жолдарын іздеумен болады . 

Еліміздің саясаттану ілімінде соңғы үш-төрт жылдарға дейін де әзірге саяси құндылықтар құбылысы ғылыми зерттеу объектісі ретінде толық мағынада қарастырылмай келді. Оған, бір жағынан, кешегі кеңес үкіметінің мұраға қалдырған қоғамдық өмірді идеологияландыруы, саяси санадағы инерттіліктер мен стереотиптер кедергілерін жасап келсе, екінші жағынан, саяси ғылымдар гуманитарлық пәндер ішінде өзінің еншісін соңғы жылдары ғана толық ала бастады. Міне, осындай объективті процестер жағдайында құндылықтар негізіне философиялық, психологиялық зерттеулердің ауқымында қарастырылып келді /13/.

Әрине, құндылықтар теориясын  дамытуда барлық концепциялардың қосқан үлестері назар аударарлық. Мәселен, трансцендентті аксиология тұлғадан жоғары тұратын нормалық сана болуын айтса, натуралистік психологизм адам қажеттіліктерінің маңыздылығын басшылыққа алады. Персоналистік онтологизм әрбір құндылық Құдайға жақындаған сайын мәңгіге айнала бастайды дегенді айтса, социологиялық концепция әрбір әлеуметтік субъектіге маңыздылығы бар норма түрінде қабылдап, мәдени-тарихи релятивизмге жақын түрде анықтайды және көп мәселелерді үндестікпен талқылайды.  

Әр түрлі аксиологиялық  теориялар адамдардың құндылықтық  қатынастары тәжірибелерін қорытындылай келіп, құндылықтардың қайталанып отыратын кластарын қарастырады. Мысалы, Белгілі Поляк философы және эстетигі Р.Ингартен құндылықтарды витальды (өмірлік) және мәдени деп бөлді. Алғашқылары - бұл утилитарлық құндылықтар, пайдалылық құндылықтар. Екіншілері – бұл таным құндылықтары, эстетикалық құндылықтар, әлеуметтік қасиеттер мен адамгершілік құндылықтары /14/. Н.Ресчер өзінің құндылықтар типологиясында оларды әр түрлі адамзаттық қажеттіліктермен, мүдделермен, талап-тілектермен байланыстырады. Н.Ресчер бойынша құндылықтардың мынадай категориялары бар: материалдық, экологиялық, саяси, әлеуметтік, эстетикалық, діни, интеллектуалдық, кәсіби, сезімдік.   

ҚР ҰҒА саясаттану және әлеуметтану институтының 1996 жылғы  мәліметі бойынша республика тұрғындары үшін ең басты құндылықтарды былайша үш топқа біріктіруге болады /15/:

1.Өмірдің тұрақты және  қалыпты деңгейі, республикадағы  бейбітшілік пен тыныштық, отбасындағы  береке, денсаулық, жеке және отбасы  қауіпсіздігі, жақсы төленетін жұмыс,  ұлтаралық келісім.

2. Азаматтардың құқығы мен еркіндігінің кепілі, экономикалық қауіпсіздік, жеке тәуелсіздік.

3. Қос азаматтылық,  Қазақстанның тәуелсіздігі, кәсіпкерлік,  үшін жағдай жасалуы, қызметтік  карьера. 

Саяси социологияның  пайда болуы саясатты, саяси өмірді, адамдардың саяси дүниетанымын нормативтік тұрғыдан қарастыруға жол ашты. Бұл өз кезегінде қоғамда кездесетін нақты саяси өмірдегі құндылықтар жүйесінің сан алуан түрлілігін жіктеуге, сұрыптауға, қайшылықтарын айқындауға түрткі болады. Сөйтіп, нормативті тұрғының кейбір артықшылықтарын айта келе, бұл методологиялық өлшемнің қоғамдағы өзіндік құпиялықта, жасырынуда қалған құндылықтарды заңдастыруға, айқындауға көмектесетінін атап көрсете аламыз.

Саяси құндылықтарды  зерттеудің тағы бір ұтымды қыры – саяси-мәдени тұрғыдан қарастыру. Бұл негізінен әлеуметтік-мәдени өлшемдерге сүйенген зерттеу тәсілі. Саяси, мәдени тұрғыдан қарастыру социологияның, мәдениеттанудың,әлеуметтанудың, психологияның және саяси ғылымдардың әдіс-тәсілдерін біріктіреді. Сөйтіп, ол қоғамда қалыптасқан, кең тараған саяси құндылықтардың әртүрлі әлеуметтік механизмдері мен заңдылықтары туралы ой-тұжырымдарымызды тереңдетіп, оларды жан-жақты ашып көрсетуге көмегін тигізеді. Саяси құбылыстардың әлеуметтік-мәдени астарын айқындамай, саяси үрдістердегі детерминациялардың табиғатын көрсетпей, азаматтардың саяси-мінез құлқындағы ерекшеліктерді анықтамай, әрбір этникалық мәдениеттің өзіндік ділін, дүниетанымын, санасын жете білмей, қандай құндылықтардың саяси тұрақтылыққа шақыратынын, қандай бағалаулар қоғамды ыдыратуға түрткі болатынын және жалпы алғандағы саяси құндылықтардың өзгеру бағыттарын көрсетіп беру зерттеушілер үшін мүмкін емес. Міне, сондықтан саяси құндылықтарды зерттеу көптеген қосымша әлеуметтік және саяси құбылыстардың табиғатын қарастырулармен тығыз байланыста болады /16/.