Каржылық жоспарлау мен болжамдау

Сонымен қатар, қаржылық жоспарлаудың алдында  қойылған міндеттер мен талаптар барлық уақытта бірқалыпты болуы  мүмкін емес. Олар да өзгере алады. Сонда  да олардың арасында біршама бірқалыпты мыналар бола алады:

• Қаржылық жоспарлауды жүзеге асыру базасын құру;
• Компания қызметінің күшті және әлсіз жақтарын зерттеу;
• Жоспарлауды жүзеге асыру, бақылау мен анализ жасау;
• Компанияннң басқару тиімділігі мен оның қаржылық-шаруашылық жағдайына анализ жасау арқылы негізделген басқарушылық шешімдерді, компания мен нарық дамуының болжамдарын жасау;
• Компания бөлімдері мен бөлімшелерін координациямен, кооперация мен коммуникациямен қатамасыз ету;
• Жоспардың белгілі көрсеткіштерінің орындалуына жауапкершілікті арттыру (оған қол жеткізу жолдары әр түрлі – моральдық және материалдық ынталандыру т.б.)
• Компания, сондай-ақ оның жеке бөлімдерінің шығындарын негіздеу, оларды азайту жолдарын іздестіру, қызмет рентабельділігін арттыру;
• Компания ресурстарынбөлу мен пайдалану тиімділігін арттыру және дамыту;
• Қызметкерлердің жауапкершілігінің, еңбек сапасы мен өнімділіктің артуына негізделген ынталандыру жүйесінің тиімділігін дамыту;

Персоналдың барлық іс-әрекеттері қаржылық жоспар шегінде орындалу керек. Мысалға, егер клиенттермен жасалған шартта жоспарда берілмеген бағалар болса, онда нақты көрсеткіштер жоспарланған көрсеткіштерге қарағанда мүлдем басқа болады. Сондықтан қаржылық жоспарды орындау әр жұмыс орында атқарылу керек.

 Қаржылық  жоспарды жүзеге асырудың маңызды  проблемасы жасалған шығындар  көлеміне бағылау жасау болып  табылады. Қаржыны мақсатсыз және  бақылаусыз шығындаса, өнімді  өткізудің көлемі мен пайда  көрсеткіштерінің артуына негізделген  қаржылық жоспар үлкен пайданы  әкеле алмайды. Бенджамин Франклин «маңызды емес шығындардан абайлаңыз: кішкентай тесік үлкен корабльді суға батыра алады» деп бекер айтпаған.

Жұмсалымдардың көлемін бақылау  шикізат пен материалдардың негізделген  және нақты нормалар мен нормативтердің бар болуын білдіреді. Көптеген компаниялар  ондай нормалар мен нормативтердің бар болуымен мақтана алады. Бірақ  та осында проблема туындауы мүмкін. Жылда  көптеген жаңа материалдар, өңдеу мен  өндірудің жаңа технологиялары, жаңа құрал-жабдықтар құрылады. Бұл пайдаланылатын шикізат пен материалдарға да әсер етеді. Нормативсіз, сондай-ақ онжылдық нормалар бойынша жұмыс істейтін  компаниялар жоспарланбаған жоғалтуларға ұшырайды. Осы жағдайда қандай да бір нормалар мен нормативтерді енгізу жеткіліксіз болады. Олар практика жүзінде тексерілуі керек. Бір жағынан бұл жағдайда  қосымша жұмыс, қосымша шығындарға қажеттілік туады, екінші жағынан  болашақта өндірістік емес, негізделмеген үлкен соммаларды экономдауға мүмкіндік береді.

  «Сервис ковер» Компаниясы»  ЖАҚ-ның қаржылық директоры Петрова Маринаның сөзіне тоқталатын болсақ: «бірінші бюджеттік кезең үшін біз жоспарланған мен нақты көрсеткіштердің арасындағы үлкен айырмашылықтарға тап болдық. Бұған стратегияның болмауы ғана емес, басқа да қателіктер ықпал етті. Мысалы, ресурстарды пайдаланудың ескірген нормалары қайта қарастырылмаған; бюджетті жасаудың аяғына шейін бюджеттік процестің регламенті құрылмаған, ал бюджеттік процестің өзі автоматтандырылмаған. Сондай-ақ бухгалтерлік есептің автоматтандырылмауы үлкен рольді ойнаған. Ол сол кезде қаржылық ақпараттың жалғыз ғана көзі болған. 

Нәтижесінде бастапқы кезеңде бізге  бюджетті құру, сондай-ақ нақты жоспар анализіне талдау жасау үшін керек мәліметтерді жинау қиынға соқты. Екінші жылға бюджетті жасауға кіріскен кезде қызметкерлердің арасында бюджеттік басқару тиімді емес деген ой қалыптасты».

Көптеген компанияларда, жауапкершіліксіз жүйе деп те айтуға болатын,  ұйымдық  жауапкершілік жүйесі әлі күнге  шейін сақталып отыр. Бұнда ынталандыру  мен жауапкершіліктің нақты орындаушы  мен нақты шамасы жоқ. Көптеген компанияларда  жоспарды орындау үшін жауап беретін  жауапкершілік жүйесі мен жоспарды орындауға қызуғышылығын білдіретін жүйесі нақтыға қарағанда, номиналды  жұмыс істеп жатады. Жауапкершілік  пен қызуғышылық жүйелері өзіне  моральды да, материалды да жақтарын қоса алады. Материалды жауапкершілік өзіне  қаржылық жоспар орындалмаған жағдайдағы сыйлықақының жоқтығын, айыппұл жүйесін  енгізуді қосады , ал материалды қызуғышылық  сыйлықақының үлкен сомасы ретінде  байқалады. Сондай-ақ жауапкершілік пен қызуғышылықтың моральды аспектісі өзіне персонал арасында таралатын «ең үзік қызметкер» титулын қоса алады. Мысалы, қызметкерге «сату бойынша ең үздік менеджер» титулын бере отырып, оған көптеген моральды жеңілдіктерді жасауға болады: жеке кабинет беру, автокөлікті қоюға арналған орынды бекіту т.б.

Экономикалық ғылымдар докторы, профессор  С.Д.Ильенкованың зерттеулерінде келесі мәліметтер көрсетілген. «Ақша адамдардың 30-50% іс-әрекетке итермелейді. Қалған адамдарды көтеріңкі қажеттіліктер итермелейді: білім, абырой, шығармашылық. Адамдарды  іс-әрекетке адамгершілікті идеалдар, ұлы мақсаттар, моральды сенім, әдет, дәстүр, сән және т.б. итермелейді».

Сонымен қатар, қаржылық жоспар дұрыс  жасаланып, бірақ та оның орындалуына  қадағалануы жоқ болғандықтан, кәсіпорын  бөлімшелерінің топ менеджерлері өндірілген өнім ассортиментіне, жұмыс уаөыттарына, сату бағаларының деңгейіне т.б. түзетулер енгізіп, қаржылық жоспардың  маңызы жоғалады. Сондықтан нақты  көрсеткіштер болжамдалған көрсеткіштерден  өзгеше болады.

Осындай түзетулер керек болса  бөлімшелердің топ менеджерлердің өз еркімен және бақылаусыз емес, компанияда белгілеген нормаларға сай жасалануы  қажет. Олар қатал қадағаланып, орталықтандыруы  қажет. Осы проблеманы жоспардың  орындалу процесінің үздіксіз және тиісті қадағалануы ғана шеше алады.

Қаржылық жоспар үшін үлкен проблема – ақпарат беру мен алмастырудың нақты жүйесінің болмауы. Сондықтан да оперативті шешілетін проблемалар мезгілсіз шешіледі. Жоспардың орындалуы өз уақытында жүргізілуі керек. Келетін ақпарат бұрыс болуы мүмкін, сондықтан жоспардың орындалуына кедергі келтіріледі. Мәліметтердің оперативті келуі бекітілген жоспарларға түзету енгізуіне де кедергі келтіріп, төтенше және форс-мажорлық жағдайларда басқаруды қиындатады. Осындай жағдайда кемшіліксіз жасалған жоспар сәтсіздікке ұшырайды.

Кәсіпорының қаржылық жағдайын жақсарту, өнімнің бәсекелестік деңгейін қазіргі  нарық жағдайында жоғарлату инвестицияларды  тарту арқылы жүзеге асыруға болады. Бұл өз кезегінде қаржылық нарық  инфрақұрылымының дамуын, кәсіпорынның инвестициялық қызметінің жоспарлау  әдістерінің дамуын  талап етеді.

Қаржылық жоспарлаудың арасында маңызды  проблемалардың бірі – қаржыландыру көздерінің оптималды құрылымы мен  қаржыландырудың оптималды графигін анықтау. Бірінші проблема екінші проблемаға қарағанда жақсы зерттелген. Жоба тәуекелдерінен туындайтын зақымдарды азайту, сондай-ақ құралдарды тартумен байланысты шығындарды азайту қажеттілігі туады. Бұл ең негізгі проблема.

Бұл проблеманы шешу үшін келесі методиканы қолдануға болады. Ұсынылған методика бойынша алдымен игерілетін құралдар көлемі мен игерілу графигін анықтау  қажет. Кейін тәуекелдер анализі  жасалады (жобаны қаржыландыру кезінде  жағымсыз жағдайлардың пайда болу ықтималдығы).

Сапалы анализ үшін жобалық тәуекелдер классификациясын (жоба қызметінің фазалары мен кезеңдері бойынша классификация; қауіп-қатерге ықпал ету мүмкіндігі бойынша классификация; тәуекелдерден сақтану бойынша классифкация) қолданып, нақты жобаға тиесілі тәуекелдерді анықтау керек. сондай-ақ ешқандай классифкациялар сипатына сай келмейтін «әдетте» кездесетін тәуекелдер жиі кездеседі (3-сурет).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-сурет.  Тәуекелдер классификациясы

 

Тәуекелді бағалауға келетін болсақ, бағалау  әдістерінің бірі жағымсыз жағдайлардың басталу ықтималдылығын бағалау  болып табылады. Ұсынылған методикада бұл бағалауды жүргізу үшін «оқиғалар  ағашын» құру әдісі беріліп отыр. Ол мүмкін болатын оқиғаның реттілігін график арқылы бейнеленуі. Бұл «оқиғалар  ағашы» арқылы шығындар сомасын болжауға болады. «Ағаш» инциденд деп аталатын оқиғалардан баталады, кейін дамудың  мүмкін жолдары себеп-салдар тізбегі  арқылы зерттеледі. [10]

Тәуекелдің  салдары қаржыландырудың жоспарланған деңгейінен ауытқып кетуі болып  табылады. Қаржыландырудың құрылымына сүйене отырып, әр оқиға үшін мүмкін болатын ауытқушылықтарды, ал кейін  – жалпы ауытқушылық пен оның болу ықтималдылығын анықтаймыз. Ауытқушылықи пен ықтималдылықты шығару әр «бұтақ»  үшін ауытқушылықтар мен олардың  болу ықтималдығын есептеуге мүмкіндік  береді. Математикалық күту бүкіл «бұтақтарды» ескере отырып жасалатын ауытқушылықтардың сомасы. 

Ауытқушылықтар  құралдардың жетіспеушілігіне әкеледі. Дефицит мөлшері кәсіпорын қандай құралдардың қорларын иемденетімен байланысты болады: дефицит – қор  мен ауытқушылық арасындағы айырма. Егер қор нольге тең болса, дефицит  ауытқушылыққа тең болады. Дефицитті  біле тұра залалдың мөлшерін анықтауға  болады.

Залал мен  дефицит арасындағы байланысты анықтау  қиын процесс болып табылады, себебі залал әр түрлі факторларға байланысты болады: мысалы, 100%-дық қаржыландыру, тұрып қалуды болдырмау, кәсіпорын  тұрып қалуын уақыт бойынша шектеу т.б. ұсынылған методика бұның бәрін  ескеруге көмектеседі.