Стратегиялық жоспарлау.Аймақтың стратегиялық жоспары

• мөлшерлік  (сандық)  жоспар;
• құн  жоспары;
• жеңілдіктер, мерзімдер  және  төлем  жағдайлары  туралы  нұсқаулар.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

9. Пайданы  жоспарлау

 

   Пайданы (кірісті) жоспарлау – кәсіпорынды  басқарудың  негізгі  құралы. Кәсіпорын  стратегиясы  әдетте  пайда  табуға  тырысатындықтан, бұл  жоспар ең  өзектісі  болып  табылады.

   Пайдаы  жоспарлаудың  алуан  түрлі  тәсілдері  болады, соның төртеуі  неғұрлым  кең  тараған.

1. Тиімділікті  болжалдау. Жұмсалған капиталдың  тиімділігін  есептеу  үшін  айналым  капиталы  шамасы  мен  жұмсалған  капиталдың  түскен  пайда  мөлшерінің (%)  мәнін  табады. Мұнда  мынадай  формуланы  пайдаланады:

 

   Айналым  қаржысы + күрделі  қаржы-жұмсалған  капитал; 

     

     

     

   

   АҚШ-та  формула  кеңінен, тіпті  өнімнің  жекелеген  түрлері  бойынша да  қолданылады.

2. Тиімділік  лимитін  талдау. Бұл тәсіл график  арқылы  жоспарлы  пайданы, әрі  капитал  айналымы  кезінде  шығын  амасының  ауытқуы  бойынша  кәсіпорынның  икемділігін  көрсетуге  мүмкіндік  береді.

   Бұл  талдауда  «өлі  нүкте»  (шығынды  жабу  үшін  ең  аз йналым)  ме жоспарланған айналымның  арасындағы  «қабыспаушылықтың» зор мәні  бар. Тек осының  өзі ғана капитал айналымын жоспарлағанда кәсіпорынның  еркін әрекет  етуін көрсетедеі.

   3. Өтімділікті  жабуды  талдау (тиімділікті  талдау  варианты). Өндіріс шығындарын  осы тұрғыдан  қарастырғанда кәсіпорындар  ақша  жұмсайтындарға  бөлінеді,  бұған қатысты, мәселен, амортизация ығандары  да  жатады. Ақша  жұмсауға  сәйкес  келетін құн қитсық   сызығы  нүктесінің,  айналым  қисық сызығы  нүктесімен  қиылысуы, өтімділікті  сақтау  үшін айналымның  ең  аз  шамасын  көрсетеді.

   4. Аз айналымды   регрессивтік  бөлу. Аталған тәсілмен  капитал айналымының айлық өзгерісі  жоспарлы  пайданың  мөлшеріне қандай шамада  ықпал ететіндігін  бақылауға  мүмкіндік  береді.  

   1.2Мемлекеттің  аймақтық стратегиялық  жоспарын жасақтаудың  әдіснамалық негізі.

      Қазақстан жүргізіліп жатқан әкімшілік реформаның шегінде нәтижелерге бағдарланған бюджеттеудің негізгі принциптері  мен тәсілдерін енгізу арқылы бюджеттік процессті реформалауға кірісті. Елде ең бірінші рет барлық деңгейдегі бюджеттер шығынын жоспарлау мемлекеттік қаражатты шығындаудың қоғамдық мәні бар қорытындыларын есептеуді қарастыратын,  олардың нәтижелілігі мен тиімділігін бағалау арқылы іске асырылады.

      Бюджеттік процестің жаңа барысының мәні бюджеттің  орындалу қорытындысы бөлінген бюджеттік  қаржылардың игерілу деңгейімен емес, бюджеттік саясатпен жүргізілген  нақты әлеуметтік мәні бар нәтижелерге  жетумен өлшенеді. Бұл біртіндеп  бюджеттік шығындарды сметалық қаржыландырудан бас тартуды және мемлекеттік қызмет көрсетуге қаржы бөлу мен мемлекеттік органның стратегиялық бағыты мен мақсаттарына сәйкес қызмет көрсетуді білдіреді.

      Жаңа  шарттарға сәйкес мемлекеттік органдарға қойылатын талап өздерінің бюджеттік өтінімдерін бұрынғыдай шығындар тұрғысынан негіздеу емес, өздерінің қызметтерінің қорытындысынан көрсету. Бюджеттік бағдарлама «тапсырма – шығын – тікелей қорытынды (көрсетілген бюджеттік қызметтер көлемі)» байланысын айқын көрсетуі керек. Сонымен қатар бюджеттік бағдарламалар қызметтер деңгейінде қалыптасады және мемлекеттік органдардың жоспарлы шығындарының байланысын, сапа көрсеткіштерін және көрсетілетін қызмет саны мен оның стратегиялық мақсаттарын көрсетуі керек. Осылайша мемлекеттік органдардың қызметі формальді түрде өз функцияларын іске асыру мен бюджеттік қаражатты игеруден азаматтарға, заңды тұлғаларға, Үкіметке, Парламентке сапалы қызмет көрсетуге және соңғы нәтижеге қол жеткізуге қайта бағытталады.

      2007 жылдың 26 желтоқсанында Үкімет Қаулысымен №1297 «Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама» бекітілді. Бұл тұжырымдама Қазақстандағы нәтижелерге бағдарланған бюджеттеуді енгізудің негізгі принциптері мен бағыттарын қарастырады. Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу жағдайында мемлекеттік органдардың бюджеттік міндеттерді орындауда жауапкершілігі күшейеді, мемлекеттік бюджеттік қаржыларды бөлуде қабылданған шешімдердің негізделуі жоғарылайды, олардың қабылдаған бюджеттік шешімдерінің анықтығы жоғарылайды.

      Мемлекеттік шығындарды басқарудағы түбегейлі  жаңа бағыттарына өтудегі алғашқы  қадамдарын жасап отырған Қазақстан  үшін мемлекеттік басқару, соның  ішінде шығындарды басқару мен бюджеттеудің жаңа технологияларын игеруде алдыңғы  қатарлы шетелдік тәжірибені оқып-білу пайдалы болмақ. АҚШ, Ұлыбритания, Австралия, Жаңа Зеландия, Нидерланды, Швеция сияқты елдер нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу технологияларын табысты қолдануда.

Ең  үздік әлемдік  тәжірибелер,ҚР қолданылуы:

          АҚШ

     Тәжірибелік қолдану жағынан АҚШ тәжірибесі қызығырақ болып табылады, мұнда соңғы елу жыл ағымында НББ тұжырымдамасының әртүрлі модификациялары қолданылды және олар бұл саланың айтарлықтай басшылары болып есептеледі. НББ-ді енгізу реформасының әр кезеңінде, Гувер комиссиясының өткен жүзжылдықтың 40-шы жылдар соңындағы АҚШ үкіметінің жұмысын қайта ұйымдастыру аумағындағы жаңалықтарынан бастап, АҚШ-тың «Мемлекеттік мекемелер қызметтерінің нәтижелерін бағалау туралы» (1993 ж.) және «Теңестірілген бюджет туралы» (1997 ж.) заңдары сияқты кейінгі ұсынымдарына дейін, мемлекеттік қаржыларды шығындауды нәтижелермен байланыстыратын ерекше тәртіптер бекітілген.

     АҚШ-тағы бағдарламалық-мақсатты бюджеттеуді  қолданудың тәжірибесі мен тұжырымдамасы  дамуының келесідей кезеңдерін бөліп көрсетуге болады:

     1) Бағдарламалық-мақсаттық  бюджет (Performance Budget – PB, 1949-1962

     Бұл жүйе негізгі акцентті мемлекеттік  ресурстарды шығындаудан нәтижеге жетуге бағытталған мемлекеттік  функциялардың орындалуына, қызметтердің іске асырылуына ауыстыруды көздеген. Федералдық бюджет мемлекеттік саясаттың мақсаттарын шығындармен байланыстыратын саяси құжат ретінде болған. Ол сонымен қатар тек шығындар бөлігіндегі шығыстар құрылымын (еңбек ақы, тауарлар сатып алу, үй-ғимараттарын жалға алу және т.б.) ғана емес бағдарламаны жүзеге асырудан немесе нақтылы мемлекеттік функцияны атқарудан күтілетін нәтижені сипаттады. Бірақ «Performance Budget»-тің күмәнсіз табысына қарамастан бюджеттік бағдарламаларды шығыстармен баламалы түрде байланыстыру мүмкіндігі болмады. Бұған себеп болғанның бірі басқару және басқа да жанама шығыстардың бюджеттік сыныптамада бейнеленуі мен бағдарламаларды басқаруды ұйымдастырудың бірыңғай принциптерінің жасалмауы болды.

     2) «жоспарлау –  бағдарламалау –  бюджеттеу» жүйесі (Planning – Programming – Budgeting System - PPBS, 1962-1971)

     PPBS-ке өтудің негізгі себептерінің бірі бәсекелес бағдарламалар арасында бюджеттік ақша бөлу мен шығыс қажеттіліктерін анықтаудағы қателіктерге алып келген бюджеттік жоспарлау процесінің шамадан тыс орталықсыздандыруы болып табылады. PPBS қойылған міндеттемелерді орындаудың ұқсас амалдарын салыстыруға және ең жақсысын таңдауға мүмкіндік берді.  Бұл үшін әрбір федералдық министрлік (ведомство) өздері орындайтын қызметтердің  барлық түрлерін талдау, бұл қызмет түрлерін белгілі бір әлеуметтік мәні бар мақсаттарға жетуге бағдарланған бағдарламаларға топтастыру, мақсатқа жетуге апаратын міндеттердің немесе іс-шаралардың иерархиясын тұрғызу, бұл иерархияны базалық элементтерге дейін жеткізуге тиіс. Сонымен қатар болашақта бағдарламаларды іске асырудың толық құнын бағалау үшін бағдарламаның әрбір элементтерін орындау шығындарын бағалау қажет болды.

     3) Мақсаттар бойынша  басқару (Management by Objectives - MBO, 1972- 1975)

     Бизнес  саласынан алынған бұл әдіс мақсаттарды таңдау кезінде оларға жету құралын таңдау мәселесінде орталықсыздандырудан орталықтандыруды қарастырды. Негізгі белгісі ұйым алдына қойылған мақсаттарға жетуде министрліктің барлық қызметкерлерінің жауапкершіліктері деңгейінің күшейтілгендігі болып табылады. Ең бірінші рет MBO шеңберінде қол жеткен нәтижелердің әлеуметтік маңыздылығын бағалауға талпыныс жасалды. Осыған байланысты айта кететін жағдай НББ-ді енгізудегі басты қиыншылықтардың бірі мемлекеттік шығындар тиімділігінің әлеуметтік және экономикалық көрсеткіштер жүйесін құру болып табылды.

     4) Бюджетті нөлден  бастап жоспарлау  (Zero-Based Budgeting - ZBB, 1977-198)  

     Федералды бюджеттің айтарлықтай тапшылығы  мен ұзақ мерзімді міндеттемелер  жағдайында АҚШ Президенті Картер министрліктер  басшыларын 1979 жылы бюджеттік өтініштерді даярлау үшін ZBB пайдалануды міндеттеді. Бюджетті нөлдік негізде жасау кезеңнен кезеңге өтетін артық шығындарды айқындауға және жоюға мүмкіндік береді. Бұл үшін министрліктер мен ведомствалар әрбір бекітілген мақсаттарға жету үшін деңгейлері әртүрлі шығыстар көрсетілген бірнеше бағдарлама ұсынулары керек болды. Сондай-ақ олардың кем дегенде біреуінде шығындар ағымдағы деңгейден төмен болуы керек, яғни мақсатқа қол жеткізудің неғұрлым арзан әдісін табу керек.

     5) Нәтижелерге негізделген бюджеттеу (Performance-Base Budgeting – PBB, 1993-1999

     АҚШ-тың 1993 жылы қабылданған Government Performance Results Act» (GPRA) - «Мемлекеттік мекемелер қызметтерінің  нәтижелерін бағалау туралы»  заңы бюджеттік шығыстардың мемлекеттік  саясатының негізгі мақсаттары мен осы мақсаттарға жету жолдарын анықтады. Осы арқылы бұл құжатта бағдарламалық-мақсаттық жүйе, НББ жүйесі заңды түрде бекітілген деп көрсетуге болады. GPRA мақсаты – шешім қабылдағанда және есептерді құрағанда басты назарды бөлінген субсидиялар немесе жүргізілген тексерулер саны сияқты министрліктер мен ведомствалардың көлемді көрсеткіштерін өсіруге емес, халықтың жұмыспен қамтылу деңгейін жоғарылату, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, азаматтардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру сияқты қызметтерінің нәтижелеріне аудару керек.

     Ресурстар мен қорытындылардың өзара байланысы  үшін қызмет ететін жоспарлар мен  есептер жүйесі мынадай құжаттарды қамтиды:

     - Стратегиялық жоспар (5 жылға).

     - Бір жылға Жұмыс жоспары (Annual Performance Plan).

     - Бір жылға жұмыс жоспарын орындау туралы есеп (Annual Performance Report).

     Әрбір министрлік бес жылдық мерзімге жасайтын стратегиялық жоспар құрамына: министрлік қызмет ететін және жұмыс істейтін басты мақсаттарды (mission) қалыптастыру; ұзақ мерзімді әлеуметтік мәні бар мақсаттар (оutcome-related goals); министрлік көрсетілген әлеуметтік мәні бар мақсаттарға қалай және қандай ресурстардың көмегімен қол жеткізу ниетінің сипаттамасы. Жоспардың тағайындалуы министрліктің стратегиялық мақсаттарын оның қызметкерлерінің күнделікті қызметтерімен байланыстырудан тұрады. Жұмыстың бір жылға арналған мақсаттары тікелей және соңғы нәтижелер жүйесі түрінде құрылады. GPRA талаптарына сәйкес қызмет нәтижесі туралы жыл сайынғы есеп құрамына: қол жеткізілген көрсеткіштер мен жоспарланғандарды салыстыру негізінде  бағдарламалардың орындалуы немесе орындалмауы нәтижесін бағалау бойынша негізгі қорытынды, сонымен қоса берілген смета шеңберінде ресурстарды әртүрлі шығындар статьялары арасында қайта бөлу есебі кіреді.

     Қазақстанда 2008 жылы үш пилотты министрліктерде экономика және бюджеттік жоспарлау, әділет министрлігі және қаржы министрлігінде, сонымен қатар өңірлік деңгейде – Оңтүстік-Қазақстан облысының әкімдігінде жаңа мемлекеттік жоспарлау мен нәтижелерге бағытталған бюджеттендіру жүйесіне өту шеңберінде стратегиялық жоспарлар жасалып, бекітілді. Сонымен қатар ағымдағы жылда Қазақстан Республикасының барлық орталық мемлекеттік органдары алғаш рет өздерінің үш жылға арналған стратегиялық жоспарларын әзірледі. 2009 жылдан бастап барлық орталық мемлекеттік органдар толығымен бағдарламалық жоспарлаудың осы жүйесіне көшеді деп жоспарлануда. Сондай-ақ стратегиялық жоспардың құрылымы америкалық модель тәрізді министрліктің стратегиялық миссиясын (mission statement) қалыптастырудан және қойылған стратегиялық бағыттар мен мақсаттарға жету үшін міндеттер кешенінен тұрады. 

     Нидерландия

     НББ әдісін жетілдіру бойынша реформа  Нидерландыда тізбекті түрде жүргізілуде. Бұл елдегі бюджеттік реформа 1999 жылы басталды. Ол төрт негізі себеппен түсіндіріледі:

• министрліктер бюджетінде қызығушылық білдірген жақтарға жақсы түсінікті болатын ақпараттың болмауы;
• мемлекеттік саясаттың негізгі тапсырмаларының құралуының анық еместігі;
• бюджеттік өтінімдер мен бюджеттің орындалуы туралы есептің арасында анық байланыстың болмауы.