Әлеуметтік-экономикалық саясаттың мақсаттарын алдыңғы  орынға қоя отырып, бюджет пен бюджеттік  есептің жаңа құрылымы бекітілді.

     Жаңа  бюджеттің құрылымында Саясат бағыттары  жөніндегі параграф негізгі мәнге  ие, ол екі бөлімнен тұрады: бюджеттік  саясат жөніндегі Меморандум және бюджеттік саясат жөніндегі Баптар. Меморандумда үкіметтің мақсаттары, оларға жету амалдары және осы үшін бөлінген қаржылық ресурстар тізбеленуі тиіс.

     Бюджеттік саясат бағыттары жөніндегі бапта  түпкілікті мақсаттар, мақсатты топтар мен белгіленген мақсаттарды іске асырудың кестесі көрсетіледі. Егер мақсаттың соңғы мақсаттық нәтижесін белгілеу мүмкін емес болған жағдайда бұл мақсаттар тікелей нәтижелер сәйкес келетін міндеттер сипатына ие болады (яғни, бюджеттік қызмет көрсету бойынша). Бұл бөлімде сонымен қатар саясаттың бюджеттік салдарлары сипатталады, «еркін» ресурстарды қолдану бойынша ұсынымдар және макроэкономикалық көрсеткіштер негізіндегі бюджет болжамы болады.

     Нидерландыда  бюджеттік процесс шегіндегі  ортақ соңғы нәтижелерге жетудегі әртүрлі министрліктер мен ведомствалардың қызметтерін келісімге келтіру мәселесі «ведомствоаралық қызмет сызбасын» жасау жолымен шешіледі. Жаңа типтегі бюджетте мұндай сызбаның төрт түрі көрсетілген: бір мақсаттағы бірлескен қызмет, бір мақсат қойылмаған аралас қызмет бағдарламалары, іс-қимыл жоспарлары мен бағдарламалардан үзінді.  

     Ұлыбритания

     Ұлыбританиядағы бюджеттік реформа эволюциялық  сипатқа ие және соңғы он жылдықта жалғасып келеді. Келешекке арналған бюджеттеу ресми түрде 1998 жылдан бері қолданылып келеді. Бұған нарықтық бәсекені бюджеттік қызмет көрсету саласына енгізуді жүргізген мемлекеттік мекемелердің түбегейлі қайта құрылымдануына әкелеген «Келесі қадам»  (Next Steps Initiative) бастамасы себеп болды.

     1998 жылы Ұлыбританияда мемлекеттік шығыстардың кешенді талдауы жүргізілді, нәтижесінде бюджеттік ресурстарды бөлуді министрліктердің өзіне алатын міндеттермен байланыстыруға шешім шығарылды. Талдау қорытындысы бойынша бюджеттік қызмет сапасын жоғарылату мен сәйкес реформалар жүргізу қажеттілігі туралы тапсырма қойылды. Осы мақсатта мемлекеттік қызмет сапасы мен көлемінің стандарттары, нәтиже индикаторлары жасалып, Азаматтық Хартияда көрсетілді.

     Жаңа  көзқарас өз құрамына үш негізгі элементті  біріктірді: бюджеттік қызметтер  туралы келісім (Public Service Agreements — PSA) және қызметтер сапасы туралы келісім (Service Delivery Agreements — SDA). Екі құжат та үш жылдық мерзімге әзірленеді. Онда әрбір министрліктің мақсаты мен міндеттері, бюджеттік қызмет сапасы, көлемі мен оларды көрсетуден алынатын нәтиже көрсеткіштерінің мақсатты мәндері, сонымен қатар министрліктер мен ведомствалардың қызметтерінің басқа да мақсатты көрсеткіштерін бекітеді.

     Ұлыбританияның  Үкіметі сәйкесінше әдістемелік  база жасады, соның ішінде көрсеткіштер жүйесін қалыптастыру, орталық үкіметтің, және де жекелеген министрліктердің жоспарлары мен қызмет нәтижелерін бағалау, бағдарламалардың тиімділігі бойынша әзірленді.

     Қазір бюджетті талқылау ең бастысы соңғы  нәтижелер негізінде жүргізіледі. Министрлер кабинеті PSA-ны бюджеттік қаржыландырулармен бірге қарастырады. PSA жарияланады және үкіметтік деңгейде келісілген министрліктер мен ведомствалардың бюджеттік өтінімдерімен бірге Парламентке ұсынылатын бюджет жобасына қосылады.

     Бюджеттік қаражатты шығындаудың ішкі бақылауды министрліктің ішкі аудит қызметі, ал сыртқы бақылауды Парламентке есеп беретін және үкіметке тәуелсіз Ұлттық аудит қызметі жүзеге асырады. Тиімділікті бағалау бойынша аудиторлардың жұмысы тек проблемаларды анықтауға ғана емес, осы саладағы неғұрлым табысты тәжірибені қорытындылауға және мемлекеттік органдардың жұмысын жақсарту жөніндегі ұсынымдарды жасауға бағытталған.  

     Жаңа  Зеландия

     Жаңа  Зеландия бюджеттік жүйесінің реформасы  басқа дамыған елдерде жүргізілген  ұқсас қайта құрылулар ішіндегі неғұрлым радикалдардың бірі саналады. Нәтижеге бағдарланған бюджеттеу 1989 жылы мемлекеттік қаржы туралы Жаңа Зеландия Заңында бекітілген. Жаңа Зеландия министрліктер мен департаменттер арасында сауда жүйесіне ұқсас келісім-шарттар жүйесін қолданады, мұнда департаменттің мақсатына жетуі үшін қажетті жұмыстар тізімі, сонымен қатар нәтижелерді өлшеудің көрсеткіштері және реті, құны мен мерзімі, марапаттау, міндеттемелерді орындамаған жағдайға санкциялар, есеп беру ережесі айқындалған. Бюджет қаражаты нақты нәтижелерге жетуге мүмкіндік беретін міндеттемелерді іске асырудың келісілген құнына сәйкес бөлінеді. Департаменттер ресурстарды басқаруда белгілі бір еркіндікті пайдаланады, бірақ нәтижелерге жетуде жауапкершіліктері жоғарылайды. Сонымен қатар үкімет министрліктерден келісілген бағамен қызметтерді сатып алатын келісім-шарт және де министрліктер басқа да мемлекеттік мекемелерден қызметтер сатып алатын келісім-шарттар жасалынады. Бюджеттік қаражатты шығындау процесінің ашықтығын министрлік қызметінің әр бағыты бойынша жыл сайынғы есепті жариялау арқылы көрсетеді.

     Жаңа  Зеландияда НББ-ге өту әлі аяқталмаған, ақпараттық қамсыздандыру, аудитті  жетілдіру және т.б. мәселелер шешілуде. Айта кететін бір жағдай келісім-шарттардың жаңа зеландиялық моделі тиімді жұмыс  істейді егер қуатты азаматтық қоғам, іс жүзінде сыбайлас жемқорлығы жоқ және жалпы бюджеттік процестің  ашықтығы сияқты негізгі жағдайларлар болса ғана. Жаңа зеландиялық модельдің келесі ерекшелігі басқару және бюджеттеу жүйесі тікелей  (соңғы емес) нәтижеге бағытталған, яғни соңғыға қарағанда тікелей нәтижеге бақылау және сандық бағалау жасау жеңілірек болады.

     Швеция

     Швеция  орта мерзімді бюджеттік жоспарлауға (үш жылдық), бюджетті «жоғарыдан төмен» қалыптастыру және нәтижеге бағдарлауға 1990 жылдың аяғында өтті. 2000 жылдың қараша айында қаржы Министрлігі нәтижелілікті өлшеудің тұжырымдамасы шегінде есептеу әдісі бойынша есепке өту туралы нақты ұсынымдары бар «Ақ кітапты» жариялады. Соңғы жылдардағы реформа мақсат, нәтиже және міндеттер арасында нақты байланыс орнатуға; көрсетілген қызметтердің нақты көлемі мен олардың соңғы нәтижесі туралы түсінікті кеңейтуге; әртүрлі деңгейдегі шешім қабылдау процесінің ашықтығын жоғарылатуға; бюджеттік өтінімдер мен бюджеттің орындалуы туралы есепте бірыңғай бюджеттік классификациясын қолдануға; мемлекеттік басқару сапасы мен оның нәтижесі арасындағы байланысты анықтау және мемлекеттік саясаттың мақсаттарын анық қалыптастыруға бағытталған.

     Жаңа  жүйеге сәйкес Швеция үкіметі басында  экономикалық болжамға және қаржылық саясатқа сәйкес келесі үш жылға бюджеттік ресурстардың жалпы көлемін белгілейді, кейін оларды бағыттар арасында бөледі. Бұл кезде бағыттар бойынша сомма жалпы бюджет соммасынан кем болды. Бұл айырмашылық болжамдық қателіктердің ауытқу шегін көрсетеді, егер бірінші жылы бұл ауытқулар 1,5% шамасында болса, екінші - 2%, үшінші - 2,5% болды.

     Швециядағы  мемлекеттік басқару жүйесінің  маңызды ерекшелігі заңда бекітілген функционалдық агенттіктердің автономдығы. Министрліктердің өздері негізінен  өзінің саласындағы саясатты қалыптастырумен айналысады, кішігірім штаты мен бюджеті бар. Барлық мемлекеттік қызметтермен бюджеттің негізгі бөлігін шығындайтын 300 жуық агенттік (мемлекеттік қызметкерлерінің 99% шұғылданатын) айналысады. Агенттік кадрлық саясат пен ішкі ұйымдастырушылық жөніндегі шешімдерді жеке қабылдайды

     Бюджетте, тәртіп ретінде әрбір агенттік үшін оның барлық операциялық шығындарын жабатын жеке баптар бар, яғни бюджеттік  құжаттар агенттіктерден күтілетін  нәтижелер туралы ақпараттардан  тұрмайды. Осылайша, нәтижелер туралы ақпараттар іс жүзінде мемлекеттік бюджетті қалыптастыру кезеңінде пайдаланылмайды. Агенттіктің нақты жедел міндеттері мен мақсатты көрсеткіштері  министрлік өзінің ведомстволық бағынысты агенттіктеріне шығындар көлемін анықтағаннан кейін жолдайтын нұсқаулық-хатта көрсетіледі.

     Дания

      Данияда нәтижелерге бағдарланған басқаруды  енгізу мынадай мақсаттарға қызмет етті:  

• мемлекеттің негізгі мақсаттарының басымдықтарын анықтауға шешім қабылдайтын саяси тұлғаның мүмкіндігін жақсарту;
• мемлекеттік қызмет сапасын жақсарту;
• министрліктер мен меморгандар арасындағы бюджеттік тапшылықтың орнын толтыру тиімділігін жақсарту.

      Данияда қызмет тиімділігін басқарудың бірінші  құралы нәтижелі келісім-шарт болды. 1992 жылы енгізілген нәтижелі келісім-шарттар  – бұл нысаналы көрсеткіштерді және белгілі бір кезеңде талап етілетін нәтижелерді белгілейтін министрліктер мен мемлекеттік органдар арасындағы жазбаша келісім. Мемлекеттік органдардың нәтижелі келісім-шарттары саяси басымдықтар мен миссиялар тұжырымдамасының негізінде жасалады. Нысаналы көрсеткіштер министрліктер мен ұсыныс жобаларын жасайтын оларға бағынышты органдар арасында келісіледі.

     Нәтижелік келісім-шарттар үлгісі жөнінде  міндетті талаптар болмайды, осының орнына келісім-шарттарды жалпы шегін  беретін басшылық ережелер бар. Басқа құралдар өлшенетін және қол жететін көрсеткіштерді белгілеуге көмектеседі.

     Нәтижелі  келісім-шарттарда төменгі көрсеткіштер мен міндеттемелерді орындамаулар үшін санкция жазылмаған. Бірақ келісілген еңбек ақы келісім-шарттық міндеттемелерді  орындау үшін айқын ынталандыру көрсетеді. Нәтижелік келісім-шарттар әдетте төрт жылдық мерзімге жасалады және басымдықтарда өзгерістерді көрсету немесе ресурстардың болуы үшін жыл сайын қайта қаралуы мүмкін.

     Басшылармен нәтижелік келісім-шарттар –  бұл Министрліктің тұрақты хатшысы мен тәуелді мемлекеттік органның бас директорының арасындағы бір жылдық келісім.

     Тұтастай  алғанда, нәтижелерге бағдарланған бұл жүйені енгізу жөніндегі стратегия  Дания үшін өте табысты болды. Қазіргі уақытта әрбір министр  және оған бағынысты мемлекеттік орган қызметтің тиімділігін бағалау жүйесін басқару жүйесінің ажырамайтын бөлігі ретінде пайдаланады. 

     Жоғарыда  айтылғандарға қарай отырып, НББ  енгізу мен жетілдіру жөніндегі  әлемдік тәжірибе бұл көзқарастың  келесідей құндылықтарын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:

• бюджеттік қаражат шығындарының түрлері бойынша емес, бағдарлама немесе стратегиялық мақсаттар бойынша бөлінеді;
• бағдарламалар заң шығарушы органдармен келісілген жалпы мақсаттар мен стратегиялық басымдықтарға негізделеді;
• бюджеттік қаражаттарды министрліктер мен ведомстволардың пайдалануына бақылау бөлінген қаражаттарды мақсаты пайдалануға сыртқы бақылауды шығыстардың тиімділігіне министрліктердің ішкі бақылауына ауыстырылады.
• НББ жеке салдарды, қабылданатын шешімдердің тиімділігін ескереді, қойылған мақсаттарға жетудің балама амалдарын салыстыруға және дамудың әр түрлі сценарийлерін іске асыру мүмкіндігін ескере отырып ұтымды шешімді таңдауға мүмкіндік береді.
• министрлік шенеуніктері олардың алдына қойылған бағдарламаларға қол жеткізу құралын таңдауда үлкен еркіндікке ие, атап айтқанда олар шығыстардың әр түрлі баптарының арасында оларға бөлінген сметалардың шегінде қаражаттарды қайта бөлуге құқық алады. Осымен бірге олардың түпкілікті нәтижеге жауаптылығы күшейтіледі.
• бюджет жобасы заң шығарушы органға мемлекеттік шығыстар саясаты мен үкіметтің саяси мақсаттары арасындағы байланысты анық бақылауға мүмкіндік беретін нысанда ұсынылады.

      Қорытындылар  мен ұсынымдар 

      Қазақстандағы бюджет жүйесінің реформасы бюджетті жасауға қатысатын  мамандардың біліктілігіне талаптың айтарлықтай жоғары болатынын болжайды. Бұл мемлекеттік органдардың қызметінің ойдағыдай нәтижесін  білікті анықтау, балама бағдарламалардың нәтижелеріне қол жеткізу, талдау және салыстыру үшіні бағдарламалар әзірлеу, олардың нәтижелілігін бақылау қажеттіліктерінен шартталған.

      Реформа нәтижесінде сондай-ақ ақпараттық қамтамассыз  етуге, мәліметтердің сапасына және процестердің ұйымдастырылуына қойылатын  талап жоғарылайды. Реформа бюджет желісінің инфрақұрылымын елеулі өзгерістерін, қайта құрылуын болжайды. 

      Реформаны іске асыру нәтижесінде неғұрлым тұрақты бюджеттік саясатты жасауды  талап етеді.

      Реформаны жүргізу бюджеттік саясатына  және бюджет мазмұнына неғұрлым белсенді ықпал етуге халықтың дайындығын жоғарылатуы мүмкін. Бірақ, бюджеттік жүйенің өзі халық тарапынан белсенді ықпал еткенде ғана (бақылау) іске асуы мүмкін (Нидерланды тәжірибесі).

      Реформа барысында тұтастай алғанда келістіруші  рәсімдер көлемінің талаптары жоғарылайды. Бұл ретте келістіруші рәсімдер сапалы түрде өзгеруі тиіс – шығын баптары ғана емес, түпкілікті нәтиже талқылануы тиіс (Ұлыбритания үлгісі).

      Реформа бюджеттің ашықтығы талаптарын едәуір жоғарылатады. Бұл ретте ашықтығы реформа процесінде сөзсіз жоғарылайтын болады. Бұлай болмаған жағдайда бюджеттеудің мақсатты әдіснамасының басқа элементтері кер кететін болады.

      Жүргізілген талдаудың нәтижелері  нәтижелерге  бағдарланған жоспарлау мен бюджеттеудің жаңа жүйесіне көшу жөнінде мынадай  ұсыныстарды қалыптастыруға мүмкіндік  берді:

      Енгізілетін жүйе мақсаттар, күтілетін нәтижелер мен бағдарламалар тиімділігі  тұжырымдамасы,  нәтижелілік индикаторларын жетілдіру, орта мерзімдік қаржылық жоспарлау сияқты компонеттерді қамтиды. Сондықтан жоғарғы талап алдыңғы кезекте министрліктердегі басқару буыны, әсіресе қаржылық және талдамалық қызметтер қызметкерлерінің біліктілігіне қойылады.  Бұл реформаның анағұрлым ірі тәуекелдіктің бірі екенін тәжірибе көрсетеді. Сондықтан НББ енгізу итеративтік процесс болып табылатындығын ескере отырып министрліктер мен ведомстволар қызметкерлерін бюджеттік жоспарлаудың жаңа әдістеріне оқытуды алдын ала ұйымдастыру және тұрақты негізде жүргізу қажет.