Ақша-несие саясаты

Қазақстан ұлттық Банкі депозиттерді қызықтырудағы ережені, қызықтыру және төлеу шартын, мерзімін және элементтерін анықтайды.

1.2 Валюталық саясат және валюталық саясатты реттеу теориясы

Ақша айырбастау саясаты Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қаржы-несие саясатының құрамды бөлігі болып табылады. Ол республикалардың ақша айырбас–қаржы мен оның халықтық ақша айырбастау жағдайының нығаюы шараларының өлшем жиынтығын, төлеу қабілетінің көтерілуін елдің «долларлануына» қарсы әрекеті, шетелде капиталдың жойылуын тоқтату, шетелдік инвестицияларды еліктіру болып табылады.

Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің ақша айырбастау саясаты өндіріс саласындағы мойындамаушылықтарды жеңіп шығуға, экономикалық өсуді қамтамасыз етуге, төлеу балансының тепе-теңдігін ұстауға, жұмыссыздық пен құнсыздануға жол бермеушілікке бағытталған.

Ақша айырбастау саясатының бағыты мен формасы елдің экономикалық жағдайымен әлемдік шаруашылықтың эволюциясымен, әлемдік аренада күшті орналастырумен анықталады. Ақша айырбастау саясаты елдердің өзара қарым-қатынасының ережелерін көрсетеді: әріптестік және келіспеушілік, әлсіздеу әріптестердің дискриминациясын тудыру, өзге мемлекеттердің ішке араласуы.

Ақша айырбастау саясаты мақсаты мен формасына қарай құрылымдық және ағымдық болып бөлінеді. Құрылымдық ақша айырбастау саясаты – әлемдік ақша айырбастау жүйесінде құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыруға бағытталған ұзақ мерзімдік шаралардың жиынтығы. Ол барлық мемлекеттердің қызығушылығындағы оның ережелерін жетілдіре түсу мақсатында жүргізілетін ақша айырбастау реформасы түрінде жүзеге асырылады. Сонымен бірге жекелеген ақша айырбастаудың артықшылығы үшін күреспен жүріп отырады. Құрылымдық ақша айырбастау саясаты ағымдық саясатқа өзіндік әсерін тигізеді. Ағымдық ақша айырбастау саясаты – ақша айырбастау нарығын функциялауды, ақша айырбастау операциясын, ақша айырбастау курсын оперативті; күнделікті реттестіруге бағытталған қысқа мерзімдік шаралардың жиынтығы.

Халықаралық тәжірибеде мынандай ақша айырбастау саясатының негізгі түрлері қолданылады: дисконтты және девизді.

Дисконтты саясат – бір жағынан, капиталдардың әлемдік қозғалысына әсер ету жолымен ақша айырбастау курсы мен төлеу балансын реттеп отыруға бағытталған елдің орталық банкінің есептік еңбек ақы мөлшерінің өзгеруі, және екінші жағынан, жинақтық сұраныстың, бағаның, ақшалық массаның, ішкі несие динамикасының өзгеруі.

Орталық банк ресми еңбек ақы мөлшерін төмендету арқылы ұлттық және шетелдік капиталдарды құйып алуды, өзінің ақша айырбастау курсының төмендеуі мен төлеу балансының белсенді сальдосының (кіріс пен шығыс арасындағы айырма) азаюы мақсатында есептік еңбек ақы мөлшерін көтеру экономикаға, егер ол тоқырау жағдайында болса, кері әсерін тигізеді.

Дисконтты саясаттың нәтижелілігі елге шетелдік капиталдың үстелуіне байланысты, бірақ тұрақсыздық жағдайында пайыздық белгіленген мөлшерлер әрдайым капиталдың қозғалысын анықтай бермейді. Қазіргі жағдайларда дисконтты саясаттың нәтиже беруі төмендеп кетті. Бұл ең алдымен оның ішкі және сыртқы мақсаттарының керағарлығымен түсіндіріледі.

Девизді саясат – ұлттық айырбастау курсына мемлекеттік мекемелер арқылы шетелдік ақшаны сауда-саттық жолымен әсер ету әдісі. Ұлттық ақша айырбастау курсы көтеру мақсатында орталық банк сатады, ал төмендету үшін – шетелдік ақшаны ұлттық ақшаға айырбастау арқылы сатып алады. Девизді саясат көбінесе ақша айырбастау интервенциясы формасында жүзеге асырылады.

Валюталық интервенция ресми алтын – валюталық қор немесе банк аралық «Своп» келісімі бойынша ұлттық валюталарда орталық банктердің өзара қысқа  мерзімдік несиелері есебінен жүзеге асады.

Валюталық саясаттың жүзеге асуының құралы ретінде валюталық реттестіру көрініс береді.

   Валюталық реттеу мен валюталық бақылау қаржы-несие саясатының құралы ретінде қазақстандық теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету мен шетелдік валютаның барлық операцияларымен, капиталдың ауыспалығы және сыртқы саудамен байланысты валюталық құндылықтарды қарау саласына қарай бағытталған. Мұндай жүйенің мақсаты мен міндеті қаржы-несие саясатымен жүріп, қаржы – валюталық қатынаста қайшылық әрекеттерден қазақстандық экономиканы қорғауға бағытталған қазақстандық экономиканың ағымдық жағдайы мен перспективалық дамуымен анықталады.

              Макроэкономиканың маңызды көрсеткіштерінің бірі ретінде ішкі және сыртқы сауданың жағдайына, тарифқа, құнсызданудың өсу қарқынына, бағаның динамикасына, солар арқылы фирмалардың қаржылық жағдайына, өндірістің динамикасы мен құрылымына әсер етуші валюталық курс болып табылады. Валюталық курс – ұлттық валютаның бірлігіне шаққандағы шетелдік валютаның бірлік бағасы. Қазақсанда валюталық курс қазақстандық теңгенің шетелдік валюта бірлігіне мөлшері арқылы анықталады.

              Валюталық курс өте қозғалмалы, оған елдегі төлеу баланысының жағдайы, инфляция деңгейі, шетелдік валютаға ұсыныс пен сұраныстың арақатысы, белгілі бір алынған мемлекеттің әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігі саяси және әскери факторлар, сондай – ақ бірқатар жанама факторлар әсерін тигізді. Халықаралық саудада кейбір туындаған жайттарға орай шетелдік валютаға қызығушылық білдіретін тікелей сатып алуды орындау тиімсіз де болады. Бұл жағдайда кросс–курстар пайдаланылады. Кросс – курс – бұл екі валюта арасындағы қатыс, олардың курсы арқылы үшінші валютаның курсы бекітіледі. Осылайша, алдымен үшінші жақтың валютасы тауып алынады, сосын керекті валюта сатып алынады. Кросс – курстарды пайдалану көп еңбекті керек етеді, кейде қатерлі де болады.

              Валюталық нарықта қауіп – қатерді диверсификациялау мақсатында мынадай курстың түрлері пайдаланылады: спорт – курс және форфардты курс. Спорт – курс – келісімге отырған сәтте белгіленген өзге елдің бірлікке шаққандағы бір мемлекеттің шетелдік валютасының бірлік бағасы.

              Форвардты курс – келешекте нақты бір күнге қойылған шарт бойынша белгілі бір валюта сатылатын баға. Фарвардтты келісімге қол қойғаннан кейін екі жоқ алмасу курсының мөлшерін болжауға тырысып бағады. «Спорт» және «форвард» курстары арасында арақатынас бар: «форвард» курсы «спорт» = курсы + фарвордтты дифференциал, бұл жерде фарвордтты дифференциал арқылы форвардтты және «спорт» курстары арасындағы айырмашылық түсіндіріледі. Келісім кезінде мерзіміне дереу курстар емес, форвардтты дифференциал бағасы белгіленеді.

              Мемлекеттік реттеу мекемелері жүргізетін соңғы жылдардағы валютаның саясат теңгенің валюталық курсы шынайы экономикалық категорияға айналуына бағытталған. 

Қазақстандағы валюталық саясатының мақсаты- бұл ақшалық жүйені және түгелімен алғанда қазақстандық экономиканы ұлттық валютаны айырбастау курсын маңызды коньюнктуралық  тұрақсыздық әсерінен қорғау, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің алтын валюталық қоры мен даму қорының әдістерімен нәтижелі басқару. Осы арқылы  Қазақстан Республикасының  экономикалық қауіпсіздігінің нығаюына  септігін тигізеді.

Валюталық курстың  қалыптасуына  валюталық реттестіру кезінде  есепке алынуға тиісті әртүрлі факторлар әсерін  береді. Айрықша  бейімделуге байланысты валюталық  курстарды  формалауға сәйкес техникалық процедураларды қамтамасыз етуде теоретикалық қатыс көрінеді. Қазіргі уақытта  кең тараған теориялар: валюталық курстың жалпы теориясы, валюталық курстың  ақшалық теориясы, сатып  алу мүмкіншілігінің, пайыздық еңбек ақы мөлшерінің баланысының пара-парлығы.

Сатып алу мүмкіншілігінің тепе- теңдігі (СМП) теориясы.

СМП теориясының негізгі идеясы ХІХ ғ. британ экономисттері атап  айтқандай Давид Рикарданың  еңбектерінде қозғалған болатын. ХХ ғасырдың басында швед экономисті Г. Кассель  СМП теориясын валюталық  курстық теориясының  орталық бөлігіне айналдыра отырып, танымал жасады.

Сатып алу мүмкіндігінің тепе-теңдігі әр түрлі валюталардың әрбір елдегі  бағаның өзгермеушілік деңгейдегі  сатып алу мүлкіндігінің  теңдігі. Әрбір елдің ұлттық валютасының сатып алу мүмкіндігі оның ішкі бағасының деңгейіне  байланысты. Д. Рикорданың салыстырмалы басымдылық туралы идеясынан  алшақтай тұрып,  ішкі  бағаның өсуі нәтижесінде ұлттық валютаның сатып алу мүмкіншілігі қысқарады деп, білгілі бір  шарттылық дәрежесінде айтуға болады, бұл  оның валюталық  курсының пропорционалды құнсыздануына әкеп соғады. Егер  ішкі  баға деңгейі  төмендесе, онда ұлттық валюталық сатып алу мүмкіншілігі өседі; бұл оның валюталық курсының пропорционалды өсуіне әкеледі.

СМП абсолютті теориясына сәйкес, екі елдің арасындағы алмасу курсы осы елдердегі баға деңгейінің  арақатынасына тең.

Егер Цв- ішкі бағалардың жалпы деңгейі, Ц и  - шетелдегі  бағаның жалпы деңгейі, К- кері баға белгілеу бойынша валюталық курс болса, онда СМП абсолютті теориясы негізінде валюталық курс формуламен беріледі:

                                       (1)

Бағаның жалпы деңгейі  тұтынушы «себетке» кіретін тауар бағасы негізінде есетеледі. Өз еліңде және шетелде  бағымның жалпы деңгейін қалай өлшеуге болады деген күрделі сауал туындайды. Кең  тараған,  бірақ онша ыңғайлы емес тәсіл  ретінде тұтынушылар  бір елде  де,  басқа  елде де пайдаланатын біркелкі гомогенді тауарлардың  себетін  құрау саналады.

СМП абсолютті теориясы  негізінде  валюталық  курстың бірдейлік  есептік әрқилығының бірі анықталады,  оны  сосын  оның өзгеруі есебінің  нүктесі  терінде пайдалануға болады. СМП негізіндегі  валюталық курс – екі елдегі бірыңғай тауарлар  себетінің  бағасын теңдесітіруші курс. СМП теориясы көбінесе  өзінің  біршама жалтаруында тәжірибелік маңызға ие. Оның идеясы екі елдегі баға деңгейнің  абсолюттік емес, оның уақыт өтуімен өзгерген  валюталық курстың өзгеруінің үлкен сенімділігі салыстыруында жатыр.

СПМ салыстырмалы теориясы былай делінеді: екі елдің валютасы арасындағы алмастыру курсының өзгерісіне пропорционал. Валюталық  курс СМП салыстырмалы теориясының негізінде келесі формуламен беріледі:

                             (2)

К1- кері  бағытта баға белгілеу бойынша ағымдағы жылдық валюталық курсы;

К0- кері бағытты баға  белгілеу бойынша негізгі жылдың в/қ курсы;

Н0 – бірлікке шаққандығы елдің ішкі құнсыздануы;

Н0 – бірлікке шаққандағы шетелдегі құнсыздану.

Формуладан көргеніміздей, СМТ салыстырмалы теориясына сәйкес валюталық курстың есебі үшін негізгі ретінде таңдалған кейбір жылдағы валюталық  курстың  абсолютті тепе-теңдік мәнін және екі ел үшін бағаның индексін білу қажет. Негізгі жылдағы тепе-тең курс үшін шындығында курс тұрақты болған немесе өзінің жылжымалы орталық мәніне өте жоқ уақыт кезіндегі курс қолданылуы қажет. Индекс есебінде негізінен тұтынушы баға индексі – ТБИ, көтерме баға индексі немесе ВНП дефляторы қолданылды. Оның әрбір өзінің мүмкіндігі мен негізгі деп таңдалған жылмен салыстырмалы түрде ағымдағы жылға осы бағаның салыстырмалы қозғалысын өлшейді. Валюталық курсты СМТ салыстырмалы теориясы негізінде болжау екі елдегі құнсыздану қарқынының ара-қатынасы негізінде келер кезеңге ағымдағы курстың экстраполяциясын көрсетеді. СМТ салыстырмалы формуласының бағалы коэфициенті  шетелдегі құнсыздану қарқынына елдің ішіндегі құнсыздану қатынасы – формуладағы шынайы валюталық курстың  бағалы коэфициенттеріне керісінше болып табылады - өз еліндегі қарқынға шетелдегі құнсыздану қарқынына қатысты екенін байқау әсте қиын емес. Бұдан айтарымыз СМТ теориясы егер шын мәніндегі валюталық курс уақыт ағымымен өзгермесе, онда іске асады. Егер құнсызданудың ішкі қарқыны шетелдегіден гөрі жоғары болса, онда СМТ салыстырмалы негіздегі болжам бойынша валюталық курс ағымдағы жылы негізгі жылдағыдан гөрі төмен болады.

Келесі экономикалық әдебиеттегі маңызды теория валюталық курсқа пайыздың төлемақының әсері теориясы болып табылады.

Валюталық курсқа пайыздық төлемақы теориясының әсері.

Қай елде пайыздық төлемақы жоғары болса, валюталар сол елге ауыстырылады.

Ақша нарығы толық баланс жағдайына түседі, шет елге және елдің ішкі белсенділігіне салғанда валюталық курстың өзгеруі есебімен бір ғана пайыз мөлшері келуі мүмкін. Сондықтан потенциалды инвесторлар үшін қай елдің белсенділігінде өзінің жинаған қорын ұстаса да бәрі бір.

Пайыздық төлемақы тепе-теңдігі-көлемі бойынша тең деп депозиттердің әрбір бір валютаға аударғанда бірыңғай таыс беретін шетелге және елдің ішіндегі пайыздық төлемақы деңгейі.

Егер қаржылық белсенділердің халықаралық ілгерілінуіне қама болмаса, онда капитал төмен пайыздық төлем ақы елінен жоғары төлемақылы елге екі елдегі пайыздық деңгей теңгермейінше ауыстырыла береді. Яғни, бір валютада көрініс беретін бірыңғай тауарлардың бағасын теңдестіретін тауар құнының біртекті бағасы заңы негізіндегі жағдай тәрізді, пайыздық төлемақы да теңдестіріледі.

Пайыздық төлемақы тепе-теңдігі теориясы валюталық курстың анықтамасының негізі ретінде болашақта толық болмас еді. Егер құнсыздануды есепке алған болсақ жалпы экономикалық теориядан белгілі жайт номиналды пайыздық төлемақы ылғи да өзіне болуы мүмкін. Құнсыздану деңгейін қосады, себебі банктің табысы берілген несие бойынша дұрыс нәтижеде болады. Инвесторлар қай елге және қай валютада капитал құймас бұрын, міндетті түрде жақсы пайыздық үстеме алу үшін, осы валютаның құнсыздануының қарқынын есепке алады. Инвесторларды нақты пайыздық төлемақы қызықтыратыны белгілі – банк жариялаған номиналды пайыздық төлемақы, құнсыздану қарқынын есепке алмағанда. Ең алғаш пайыздық төлемақы мен құнсыздану қарқыны арасындағы байланысты нақты сипаттаған И.Фишер болатын.

Құнсызданудың болжамды деңгейінің өсуі пайыздық төлемақының пропорционалды өсуіне әкелетінін және керісінше, болжамды құнсызданудың деңгейінің төмендеуі пайыздық төлемақы деңгейінің төмендеуіне әкелетінін И.Фишер дәлелдеген. Бір елге қатысты осы заңдылықты Фишердің күшті әсері деп айтады.    

Осы заңдылықты Фишердің күшті әсері деп атайды. Алайда, пайыздың төлемақы тепе-теңдігі мен СПМ салыстырмалығы туралы білімді пайдалана отырып, валюталық курстың өзгеруі  заңдылығын  анықтауға болады. Бір жағынан, СМП салыстырмалы теориясына сәйкес екі елдегі валюта арасындағы айырбастау курсының өзгерісі осы елдердегі  салыстырмалы құнсыздану өзгерісіне пропорционал. Екінші жағынан, екі елдегі валюта  арасындағы айырсбастау курсының өзгеруі осы елдердегі  пайыздық төлемақы айырмасына теңеседі. Осы шарттарды бір теңестіруге  қосып, Фишердің күшті әсерін дамытатын оның бастапқы талқылауындағы валюталық курстың өзгеру заңдылығын белгілеуге болады.