Ақша-несие саясаты

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ...................................................................................................................3

1 АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ................5

1.1 Мемлекеттің ақша-несие саясатындағы даму бағыты...................................5  

1.2 Валюталық саясат және валюталық бағамды реттеу теориясы...................12

1.3 Инфляция және инфляциялық таргетирлеу...................................................21

2 ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКІ – МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША-НЕСИЕЛІК САЯСАТЫНЫҢ АТҚАРУШЫСЫ ЖӘНЕ ТЕКСЕРУШІСІ ...................30

2.1 ҚР Ұлттық Банкінің қазіргі кезеңдегі ақша-несие саясаты........................30

2.2 Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу қатынастарының  

қазіргі жағдайы.....................................................................................................54

3 ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ........................................................................................................62

3.1 ҚР Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының 2007-2009 жылдарға

арналған негізгі бағыттары.................................................................................62

3.2 ҚР Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының 2008-2009 жылдарға

арналған негізгі бағыттары.................................................................................75

ҚОРЫТЫНДЫ...................................................................................................91

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ .............................................93

КІРІСПЕ

Ақша – несие саясаты мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды құраушысы болады. Қазақстан Республикасында бұл ҚР-ның Ұлттық Банкімен атқарылады. Банктердің қызметтеріне пайыздық  ставкаларды, валюталық  бағамды, ликвидтілікті, төлеу қабілеттілікті және т.б. экономикалық өсімнің  тұрақтылығын, жұмыссыздық  деңгейінің төмен болуын, инфляциялық  төмен болуын  қамтамасыз ету мақсатында. Бұдан басқа бұл мақсат  ақша-массасының  көлемін ұлғайту (несиелік экспансия) немесе  қысқартуы (несиелік рестрикция) мүмкін.

Ақша – несиелік саясатты жүзеге асырған кезде экономикалық  өсіммен, инфляциямен күрес арасында маневр жасаудың қажеттілігі туады. Бұл екі тапсырмаларды бір уақытта ақша – несиелік саясаттың негізінде шешуі мүмкін емес, себебі экономикалық өсімді  ынталандыру үшін несиелік  экспансия қажет (арзан, мүмкінді несие, төмен пайыздық қойылымдар және т.б.), ал инфляцияны ұстап тұру үшін керісінше – жалпы ақша массасын шектейтін несиелік рестрикция қажет. Сол себепті ақша – несиелік реттеу икемді бюджеттік және  салықтық саясатымен сәйкес болуы керек.

Ақша – несиелік реттеудің нақты құралы, бұлар нарықтық экономикадағы мемлекеттерде әртүрлі және көп санды қолданылады. Қазақстан Республикасына кіретіндер: несиелер бойынша қайта қаржыландыру (есептік қойылымдар) арқылы анықтау; банктер үшін экономикалық  нормативтерді  бекіту; ашық нарықтағы бағалы қағаздармен  операцияларды жүргізу; міндетті резервтер нормаларын  анықтау және т.б.

Несие – бұл ақшалық ресурстардың үлкен сұранысын  қанағаттандырудың негізгі көзі. Егер де шаруашылық субъектінің өзін-өзі қаржыландыруы жоғарғы деңгейде болса да, инвестицияны және ағымдағы өндірістік қызметті атқару үшін өзіндік құралдардың жетпеуі. Ақшалық құралдардың қажеттілігі аса сезімді болады, техникалық қайта орналасуымен, реконструкциямен, ірі капиталдық салу  қажетімен байланысты.

Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша – несиелік саясаты бойынша негізгі бағыттары көрсетілген. Бірінші бөлімінде ақша – несиелік саясаттың концепциялық мақсатының  теориясы қарастырылады, ақша-несиелік саясатындағы жаңа құбылысы – инфляциялық таргитерлеу қарастырылады. Ақшалық  база және алтын валютті резервтердің мақсаттың көрсеткіштерінен ақырындап инфляция бойынша мақсаттың көрсеткіштеріне ауысуы,  бұл ҚР Ұлттық банкімен көбірек сәйкес келеді, инфляцияны таргетирлеу принципінің жолына ауысуы қабылданған. Инфляциялық  таргитерлеу жоспарына ауысуын дайындап  Ұлттық Банк жылдан бастап ақша – несиелік саясаттың –жылдық горизонталды жоспарлауын  бекітеді, яғни жылдан бастап «базалық инфляция индексі есептеледі және инфляцияны  қарастырылуы жіберіледі. Инфляциялық  таргитерлеудің қажетті элементі бұл трансмиссиялық механизмнің моделі болады, ол инфляция бойынша болжау нақтылығын жоғарылатуға мүмкіндік береді, және ақша – несие саясат саласындағы  инфляцияға әсер ететін қабылданған  шараларды  бағалау.

Екінші бөлімі қазіргі кездегі  ҚР Ұлттық Банкінің ақша-несиелік саясатты жетілдіру сұрақтарына арналған. Қазақстан Республикасы соңғы жылдарда экономикалық  өсімнің жоғарғы  темпіне жетті және экономиканы нарықтық реформалауда үлкен прогресске жетті. Сыртқы жақсы экономикалық шарттар мемлекеттің төлем балансының  жақсаруына  әсер етті,  мұның  нәтижесіндегі қазақстандық  теңге қазіргі уақытта ТМД елдер  ішіндегі  ең тұрақты валюталардың бірі. Инфляцияны  ақырындап төмендетуі қайта қаржыландыру қойылымын  Қазақстанмен тәуелсіздік алғаннан бері ең төменгісіне  дейін – 7 %.

Үшінші бөлімде ҚР Ұлттық банкінің ақша-несие саясатын жетілдіру жолдары қарастырылған.

1 АҚША – НЕСИЕ САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ  НЕГІЗДЕРІ

1.1 Мемлекеттің ақша–несиелік саясатын дамытуындағы бағыты

Көпшілік нарықтық, экономикалық мемлекеттерде, орталық банктерде атқарушы органдардан белгілі тәуелсіздіктері бар, бұл олардың эффективті қызмет ету кепілі ретінде қарастырылады. Бірақ орталық банктің тәуелсіздік үкіметтік құрылым шеңберінде Орталық банк мемлекеттік экономикалық  саясаттың құрушысы және тексерушісі ретінде қарастырылады, ол жалпы мемлекеттік басқару механизміне қосылған. Қазақстан Республикасы Ұлттық  Банкінің қазіргі статусы ҚР-ның «Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі туралы» редакциясы 1995 жылы, 30 наурыз  №2155, заңмен анықталған, бұл республикалық орталық  банктің тарихындағы алғашқы тәуелсіздігі бекітілді.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (Қазақстанның Ұлттық Банкі) Қазақстан Республикасының орталық  банкі болады және Қазақстан Республикасының анктік жүйеде жоғарғы (бірінші) деңгейінде ұсынады.

Қазақстанның Ұлттық Банкі өзінің өкілеттігі шегінде Қазақстан Республикасының  мүдделерін мемлекеттердің орталық  банктермен және басқа банктермен,  халықаралық банктерде және басқа қаржы – несиелік  ұйымдармен қатынасында ұсынады.

              Қазақстанның Ұлттық Банкі өзінің тапсырмаларын атқарған кезде табыс алу мақсатын  басқаруын  қолданбау керек. Қазақстан Республикасының  заңдарымен және банктік заңымен екінші деңгейлі банктердің  түрлері,  құқықтық  статусы, құру ережесі,  қызмет етуі және қайтарымы анықталады.

Қазақстан Ұлттық Банкінің негізгі мақсаты - Қазақстан Республика-сындағы бағалардың тұрақтылығын  қамтамасыз етуі.

Қазақстан Ұлттық Банкінің негізгі мақсатын атқаруы үшін төмендегідей тапсырмалар беріледі.

1) Мемлекеттің ақша–несиелік саясат жасау және атқару;

2) төлем жүйелердің қызмет етуін қамтамасыз етуі;

3) валюталық  реттеу  және валюталық  қадағалауды атқаруы;

4) қаржылық  жүйені  тұрақтандыруын  қамтамасыз етуіндегі көмегі.

ҚР-ның Үкіметі мемлекеттік қарыз алушылық саясатын, бюджеттік саясатты қалыптастыруды мемлекеттің ақша-несиелік саясатымен байланысты сұрақтарды жасау және  атқаруда Қазақстан Ұлттық Банкі қаржылық  кеңесші ретінде ұсынылады және ҚР Үкіметінің  агенті ретінде де ҚР Ұлттық Банкінің  және ҚР Үкіметінің  арасындағы келісу шарты арқылы.

Қазақстан Ұлттық Банкі ҚР Үкіметінің агенті ретінде онымен келісілген ҚР Үкіметінің мемлекеттік қарыздарына қызмет көрсетеді.

Ақша-несиелік саясат бұл экономиканы мемлекеттік реттеу саясатындағы бағытының бірі. Ақшалық нарықтағы сұраныс  және ұсыныс реттеу объекті ретінде  ұсынылады, бұл банктік биліктердің, жеке банктердің және банктік емес ұйымдардың іс-қимылдары нәтижесінде өзгереді. Мемлекеттің ақша-несиелік  саясаттың тексерушісі ретінде орталық  банк немесе банктердің банкі болады. Ол ақшалық эмиссия, ақшалық айналымын, несиені және валюталық  бағымды реттеу монапольді құқығы берілген. Сирек емес орталық банк үкіметтің мемлекеттік бюджетке қызмет көрсетуде және банктік жүйенің қадағалау органының агенті ретінде ұсынылады. Әр түрлі мемлекеттерде оны ұлттық, эмиссионды немесе резервті банкпен атайды.

Орталық банк ақша–несиелік суверенитеттің өкілі болады. Ақша-несие суверенитетінің концепциясы бірден бірнеше салаларды қамтиды: экономиканы, құқықты және саясатты. Мүмкін сол себепті ол толығымен зерттеледі және  толық  суверенитеттің болмауы содан. Көбінесе авторлар ақша–несиелік суверенитеттің автономиясы және  тәуелсіздік терминдерімен синонимдес деп есептейді, бірақ бұл олай емес.

Ең біріншіден 1949 жылы ақша–несиелік суверенитетіне анықтама беруге тырысқан американдық  экономист К. Курихара. Ол жазғандай: «Ақша-несиелік суверенитет бұл ішкі экономиканы жағымсыз дағдарыстар- дан изолировать ету». Бұл анықтама дұрыс емес, себебі ол экономикалық  тарихты 1920-1940 жж. зерттеген. 1995 жылы ногаславтік  экономист Д.Дукич басқаша анықтама берді: «Ақша-несиелік суверенитеті қазіргі уақытта Орталық банк арқылы мемлекеттің суверенитеті жоспарланған экономикалық саясаттың тапсырмаларына жету мақсатында ақша–несиелік саясат жүргізді және ақшалық эмиссияның барлық қатынстарын  реттеді». 

Дукичтің формулировкасы дәлірек болады. Бұдан суверенитеттің құрамды элементтерін бөлуге болады:

-  ақшаны монапольді шығарудағы ұлттық  үкіметтің құқықты приаритеті;

-  әр түрлі реттеуіштік шараларды қолдана алу мүмкіндігі,  соның ішіндегі валюталық  қадағалау және капиталды қозғалысын  қадағалау;

-  ақша-несиелік суверенитеттің болуы дискрециондық өкілеттілігімен (орталық банктің институты);

-  жүзетін валюталық  бағам  және сыртқы ақшалық міндеткерліктің болмауы немесе келісімі.

Егер мемлекет ақша–несиелік суверенитетті сақтаса қандай тиімділіктерді алады? Негізгі артықшылық экономикалық саясат болады. Орталық банк ақша–несие саясатының кез-келген стратегиясын  тыңдай алуы. Басқа мемлекеттер ресми  долларлануынан өткендер немесе  валюталық  правленияға ауысқандар, мұндай  тыңдаулары болмайды. Екінші артықшылығы – бұл сеньоражтан кірістерді алу мүмкіндігі. Егер орталық банк ескерілмеген жағдайларды ескермесе банк ақшаларды басуы мүмкін бюджеттік  дефициттің жабуы. Дж. Кейнс айтқандай: «Үкімет осы құралдармен өмір сүре алады, егер ол басқаша өмір сүре алмаса». Керісінше, мемлекет өзінің ақшалық құралдарынсыз және ақшалық  сеньораждан  ешқашан  алмайды. Ұлттық  орталық  банк несие беруші соңғы инстанция  ретінде банктік және қаржылық саланың тұрақтылығын ұстап тұра алады. Басқа  ақшалық жүйелерде депозиттерді сақтандыру қорын  құруға болады, бірақ олар икемді емес. Ұлттық  валюта өзін-өзі анықтаудың символы және  құралдары. Ұлттық  жалауына, тіліне ән-ұранына және елтаңбасы сияқты өзінің  ақшалары адамдарға өздерінің индивидуалдығы  және топтың құрылымының  сезінуі.

Әр түрлі ақшалық  биліктер белгілі тапсырмаларды шешу үшін қажетті – ақша-несиелік саясаттың соңғы  мақсаты. Алтын стандартты кезінде соңғы мақсаты алтынға тұрақты бағаны ұстап тұру, басқаша сөздермен айтқанда есептелген валюта  бағамының  сақталуы. Бреттан-Вудс жүйесі кезіндегі орталық  банк туралы заңдарда соңғы мақсаты ретінде «ұлттық бірліктің сыртқы  және  ішкі  тұрақтылығы»: төмен инфляция және төмен  есепке тұрған валюталық жүзетін айырбас валюталық  бағамына ауысуы бұл паритетті есепке алуы автоматты түрде жоқ болуы, соңғы мақсаты бағалардың тұрақтылығы. Мұнда экономикалық әдебиет түсінігінде бағалардың кішкене өсуін  білдіреді, бұл агенттерімен шешім қабылдау кезінде есепке алынбайды. Бағалардың тұрақты болуы нольдік инфляцияны білдіреді, бірақ  техникалық себептерден (мысалы, статистиканың қателері, ақпаратты жаңартудағы келісушілік және т.б.) орталық банктер нөлдік  инфляцияға  бағытталады.  Бағаларды тұрақтандыруы практика жүзінде ұзақ уақыт мерзіміндегі бағалар индексінің нольдік емес дұрыс мағынаны білдіреді.

Қойылған мақсатқа сәйкес орталық  банк бірнеше функцияларды атқарады.

- ұзақ мерзімдегі экономикалық өсімді және төмен тұрақты инфляция бағытталған мақсатында ақша – несиелік саясатты атқарады;

- банктік жүйені, қаржылық нарықтарды бәсекеге қабілеттілігін дамытуына көмектесуі;

- төлем жүйесінің эффективті қызмет етуіне көмектеседі;

- үкіметтің қаржылық агенті ретінде ұсынады.

Ақша-несиелік  саясат келесідей принциптерге негізделеді, яғни  орталық банктің саясатты  атқарудың принциптері:

-        ақша-несиелік саясаттың нақты бағытын  таңдау;

-        орталық банктің экономикалық және саяси  тәуелсіздігі;

-        орталық банктің қоғамның  алдында есеп беруі;

-        ақша-несиелік  саясаттаның жоғарғы транспоренттілігі және ашықтығы. 

Мемлекеттің бағалық тұрақтылығын сақтау үшін ақша-несие саясаттың экспериментирлеу, бұл орталық банктің кезектік  мақсаты болды. Ақша-несиелік саясаттың осы мақсаты ішкі ақшалардың құнын өзіндік  шектеуі болды. Ол келесідей функцияларды атқарады. Біріншіден осы мақсат ақша-несиелік саясаттың дисциплинасын қамтамасыз етеді, мұның нәтижесінде уақытша келіспеушілік  мәселесі жойылады. Бұл мәселе ақшалық  биліктердің экономикадағы  қысқа мерзімді тапсырмаларды орындауын істейді және ұзақ мерзімді мақсаттарды орындамайды. Екіншіден  бағалардың  тұрақтылығын ұстап тұрады,  осыған байланысты  инфляциялық  күтімдер бекітіледі.

Орталық банк ақша-несие саясатын  атқарғанда аралық мақсаттарды таргитерлейді. «Таргитерлеу» термині жайлы көп дискуссиялар  айтылады, себебі оның нақты анықтамасы жоқ. Таргитерлеу аса мамандандырылған термин, көбіне экономикалық  сөздіктер дәл  анықтама бермейді.