Ақша-несие саясаты

Фишердің күшті әсері – валюталық курстың деңгейінің өзгеруі ұзақ мерзімді пермективада екі елдің арасындағы пайыздық төлемақы айырмасына тең:

                       (3)

Ереже бойынша статистикалық мәліметтер нақтылы  түрде беріледі. Сондықтан нақтылы мәнді параметрлер формуласын қолдану әлдеқайда тиімді. Нақтылы пайыздық төлемақы құнсыздануға қосымша шынайы пайыздық төлемақыға тең екені белгілі:

Сонда:

           (4)

- кері баға белгілеу бойынша ағымдағы жылдық валюталық курс;

- кері баға белгілеу бойынша негізгі жылдық валюталық курс;

- бірлікке шаққандағы елдің ішіндегі  нақты пайыздық төлемақы;

- бірлікке шаққандағы шетелдегі нақты пайыздық төлемақы;

- бірлікке шаққандағы елдің ішкі нақтылы пайыздық төлемақысы;

- бірлікке шаққандағы  шетелдегі нақтылы пайыздық төлемақы;

- бірлекке шаққандағы елдің ішіндегі құнсыздану;

- бірлікке шаққандағы шетелдегі құнсыздану.

Пайыздық төлемақы дейгейінде өзгеру валюталық курстың деңгейнің өзгеруінің алғышарты болып табылады. Нақтылы  пайыздық төлемақы екі түрлі себеппен өзгеруі мүмкін: біріншіден, шынайы  пайыздық төлемақысының  өзгеруі нәтижесінде, екіншіден, құнсыздандыру әрекетінің өзгеруіне байланысты. Нақтылы пайыздық төлемақыны өзгертуге әкелетін компоненттерге байланысты ұлттық валюта курсы не өседі, не түседі.

Нақтылы пайыздық төлемақының өсуі шынайы пайыздық төлемақы мөлшерінің өсуінен ұлттық валюта курсының өсуіне әкеледі.

Нақтылы пайыздық төлемақының өсуі құнсыздану әрекетінің өсуінің кесірінен ұлттық валюта курсының  төмендеуіне  әкеп соғады.

Бұл теорияға реттеуші параметр ретінде пайыздық төлемақы көрсетіледі. Пайыздық төлемақы және соған сәйкес валюта курсының реттеу тәсілдеріне ең алдымен дисконтты саясатты жатқыза аламыз. Дисконтты саясат тура реттеудің тәсілі болып табылады. Оның мәні елдің орталық  банкінің пайыздық төлемақыларды жанама  ақша – несие реттеу тәсілдерінің көмегімен реттеуге де болады.

Валюталық курстың ақшалық теориясы валюталық курсты валютаға сұраныс пен ұсынысқа байланысты етіп қояды. Сонымен бірге тепе-тең валюталық курс екі қиыстық белгілі қиысқан нүктесінде белгіленеді. Фишердің күшті әсерімен толықтырылған пайыздық төлемақы тепе-теңдік шарты есебімен ақшалық қатыс формуласы мына түрде беріледі:

                            (5)

Еdf – тепе-тең валюта курсы;

Md – елдің ішіндегі ақша ұсынысы;

Mf –шетелдегі ақша ұсынысы;

Yd – депозиттердің ел ішіндегі табысы;

Yf – депозиттердің шетелдегі табысы;

Валюталық курстың ақша теориясы СМП негізінде анықталатын курс теориясымен байланысты екенін аңғару қиын емес. Әрине, онда СМП теориясының барлық қателіктері бар. Мұның үстіне тағы да таза ақшалық қасиеттің шектеуі қосылады, ол бір жағынан, ақшалық интеграцияның теориялық жүрісін жеңілдетеді, ал екінші жағынан, оны қиындатады, өйткені, бағалық теорияда нақтылы есепке алынған басқа нақтылы факторлардан абстракцияланады.

Шолу барысындағы белгіленген кемшіліктер экономисттерді теоретикалық синтез саласында оны жөнге салу жолын іздестіруге жұмылдырады. Осылайша валюталық курстың жалпы теориясы пайда болды. Осы теорияның аясында әлдеқайда қарапайым және логикалық моделі американдық экономисттер Н.Кругман және М.Обстервелд арқылы ұсынылды. Олар сатып алу мүмкіншілігінің тепе-теңдігінің теориясын келесі үлгіде дамытты: СМП теориясында қалыптастырылған абсолютті тең тұтынушы себептері әрқилы, бірақ әр ел үшін әдеттегі жағдай болып кетті. Бұл теорияны қалыптастырушылар үшін СМП теориясының нақтылы валюталық курсын қайта құруға мүмкіндік берді. Сондай-ақ авторлар, әрине, нақтылы курспен жөндеуден бас тартпайды, олар тек оны шынайы есеп жолымен келесі формулалар бойынша анықтайды:

(6) немесе                       (6)

Eh – нақтылы валюта курсы;

Er – шынайы валюта курсы;

Pf – шетелдегі тұтынушы себетінің бағасы;

Pd – елдің ішіндегі тұтынушы себетінің бағасы.

Енді алдында қарастырылған ақшалық теорияның теңестіруіне (6) оралып, (7) формуланы құрамыз.

                 (7)

Бұл формулада шығарушылар валюта курсына әсер етуші барлық дерлік жайттарды есепке алуға тырысты. Курсты есептеп шығару алогритмін келесі үлгіде елестетуге болады:

–             шынайы түрде көрінген нақтылы валюта курсы есетеледі;

–             ақша теңдігі теориясы формуласы бойынша тұтынушы себетінің бағасы есептен шығарылады;

–             ақшалық тепе-теңдік есебінен нақтылы валюталық курс анықталады;

–             пайыздық төлемақы тепе-теңдігінің соделі құралады.

Тек ақшалық факторларды ғана қарастырмайтын аталған теория, негізгі қателікті – валюталық бірліктің параметрлерін анықтауға қажетті валюталық курстың жүйелік орташалану мүмкінсіздігін жоймайды.

Бірдейлік теңестіру жүйесіне кеңейтпейді, бірақ теңестіру техникасы сауалы ашық күйде қалады.

Валюта курсы негізгі құнынан валютаны сұраныс пен тапсырыстың әсерінен валюталық сатып алу мүмкіндігінен ауытқиды. Сұраныс пен ұсыныстың арақатысы, яғни валюталық курстардың динамикасы түрлі факторларға байланысты. Олардың ішінен конъюктуралық және құрылымдық факторларды бөліп атауға болады.

Конъюктурлы факторлардың әсерінен байқау өте қиын, оларды жанама белгілері бойынша анықтауға болады. Конъюктурлы факторлар іскерлік белсенділіктің ауытқуымен, сыртқы саяси жағдайлармен, ішкі саясаттағы өзгерістермен, ақпараттар легімен келген ажиотажды, еліртпе сөздермен, валюта курсының келешектегі өзгерістеріне қатысты болжаулармен байланысты.

Сонымен, мемлекеттік шығындардың көтерілуі нәтижесінде жинақтық өнім шығарудың өсуі ұлттық валютаның құнсыздануына әкеп соғуы мүмкін.

Қоғамдық және жеке бастың психологиясы барлық экономикалық  про-цестерге, әсіресе ақшалай көрсеткіштерге, оның ішінде валюта курсына үлкен әсерін  тигізеді. Көптеген  факторлар ішінен валюта курсының өзгеруі мүмкін жағдайдағы тұрақты қандай да бір қоғамдық сананың қалыптасуын ең алдымен бөліп қарау қажет. Бұл көріністердің туындауы  беделді экономисттер мен финансисттердің, орталық банктердің өкілдерінің және қаржы министрлерінің айтуымен, басылым беттеріндегі ақпаратпен, т.б. байланысты.

Құрылымдық факторлар ішінен келесілерді бөліп айтуға болады:

Құнсыздану қарқыны мен ақшалай бірліктерді сатып алу мүмкіндігі валюта курсы мен құнсыздану арасындағы тығыз байланыс, егер бақылау ұзақ кезеңді қамтыса және біршама әлсізденсе, сонда қысқа мерзімді бақылаулар мен шектелгенде күшейе түсті. Елдегі құнсыздану қарқыны неғұрлым жоғары болса, соғұрлым оның валютасының курсы төмен. Бұл жерде басқа факторлар әсер  етуін  есепке алмай отырмыз. Елдегі ақшаның құнсыздануы құлдырау қарқыны төмен елдей валютаға олардың курсының  құлау тенденциясы  мен сатып алу мүмкіндігінің төмендеуіне айқатады. Валюта курсының  құнсыздану қарқынына тәуелдігі әсіресе халықаралық  тауар айырбастаумен, капиталмен үлкен көлемдегі байланыстағы елдер де айрықша  көрінеді. Өйткені, құнсызданудың салыстармалы қарқыны мен  валюта курсының динамикасы арасындағы  тығыз  байланыс,  экспортты баға негізіндегі курстың есебінде көрініс  береді.

      2. Елдің төлеу мүмкіншілігі балансының  жағдайы. Валюта курсына  сауда балансы, ал кеңірек мәнде – ағымдағы  іс-әрекеттің барлық есебі маңызды әсер етеді. Сауда балансының жетіспеушілігі туралы ақпарат отандық  валютаның  төмендеуіне әкеліп  соғады,  себебі шетелдік валютаға сұраныс артады. Сонымен қатар, бір қарағанда даусыз көрінетін жағдайда валюталық нарықтың қатысушыларының керағар реакциясына түрлі жағдаяттар әкелуі мүмкін. Егер сауда балансының жетіспеушілігі валютасы әлемдік мәртебесі ие елге ойысса, онда ол осы валютаның түсуіне міндетті түрде жеткізбейді. Себебі, оған деген сұранысты тек сыртқы сауданың қатысушылары ғана көрсетпеуі мүмкін. Тіпті, курсының жоғарылауымен валютасы әлемдік деңгейге көтерілген жағымсыз сыртқы сауда балансының, егер оған экономикалық қызметтегі басқа субъектілердің, оның ішінде жекелеген мемлекеттердің сұранысы сауда балансының ағымдағы мөлшерінен асып кетсе, ел үшін бірлестігі де болуы мүмкін.

1.3 Инфляция және инфляциялық таргетирлеу

Ақша-несие саясатының теориясында да, тәжірибесінде де құнсыздануды реттеу мәселесі маңызды орын алады. Өйткені, құнсыздану көрсеткіштері мен оның әлеуметтік әрекеттері елдің экономикалық күйін бағалау үшін айрықша индикаторлары болып қажетті жағдайлары болып, банктердің операцияларын құрайтын құнсыздану маңызды элементтерінің бірі ретінде көрінетін құнсыздану потенциалының жинақтаушы экономикасын ерекше атап айтарлықтай, оның барлық негізгі элементтерін тану мен зерттеу танылады. Жалпы тұтас күйінде құнсыздану потенциалын экономикалық категория ретінде қоғамда сұраныс болмайтын қызмет пен тауар өнімдерінің түрлерін ұлттық табыс пайдасына экономикалық негізделмеген бөлініспен және өздерінің көрінісін ақшаның құнсыздануы мен бағаның өсуін ен табатын экономикадағы тұрақты және берік диспропорцияның пайда болу қаупін анықтауға болады. Жинақтаушы құнсыздану потенциалы өзінің сапалық және сандық сипаттарына ие және теңгенің шынайы курсының көтерме динамикасы мен бағаға құнсыздану қысымын көрсетуі мүмкін.

Құнсыздану қарқынынан қалуы немесе алға асып кетуі де әбден мүмкін. Құнсыздану потенциалының дамуы мен жинақтаулы ақша ұсынушы жақтан әрекет етуші монетарлы факторлармен, сондай-ақ монетарлық емес факторлармен де анықталады. Құнсыздануымен күрес және төмендетуге ғана емес, сондай-ақ банк қызметінің құнсыздану аспектілерімен басқару мен қысқартуға бағытталған ақша-несие саясатын жүргізу шынайы теңге курсының динамикасында көтерме тенденциясын ұстау мен бағаға құнсыздану қысымының әліреуіне әкеп соғатын болады.

Құнсыздану мәселелеріне көптеген отандық және шетелдік оқымысты-экономисттердің зеттеулері арналған. Көзқарастар аясы кең: бұл процесті әртүрлі нұсқамен түсіндіруде ақшалық қаратпаның толтырған каналдары ретінде құнсыздану туралы көріністен бастап, баға индексінің жалпы өсуінің мәнінің мәліметіне дейін.

Ққа анықтама шетелдік валюта мен тауарға қатынас бойынша ақшаның құнсыздануын білдіреді.

Толық түсінік өзіне мыналарды қосады:

1. Құнсызданудың ақшалық немесе ақшалық емес факторларын туындататын басты себептер (экономикалық саясат, мекеменің монополизациясы);

2. шаруашылық айналымның ақшадағы шынайы қажеттілігімен салыстырғандағы ақша шығыны;

3. мәні – валюта курсының төмендеуі мен бағаның өсуі нәтижесінде ақшаның құнсыздануы;

4. әлеуметтік-экономикалық нәтижелер – тұрғындардың басқа бекітілген табысы мен еңбек ақы төлемін түсіру есебінен мемлекет, мекеме-монополистер пайдасынан ұлттық байлық және ұлттық табысты қайта қарау.

Құнсызданудың келесі фомасы мен түрлері ажыратылады.

Көрініс беру дәрежесі бойынша: гиперинфляция, сығырмалы, шоқырақтаушы.

Шоқырақтаушы құнсыздану дегенде сыртқы факторлар әсерімен бағаның өзгеруі немесе ақша массасының көлемінің күрт өзгеруімен көрікті бағаның секірмелі өсуі түріндегі құбылыс түсіндіріледі.

Гиперинфляция – бағаның жоғары қарқынды өсуінің инфляциясы. Ол сол факторлармен бейнеленеді. Гиперинфляция – бұл кризистік санатқа жататын құбылыс, сондықтан оның шектетілуі үшін кәдімгі инфляциядан гөрі басқа да бірнеше әдістер пайдаланылады.

Сырғымалы инфляция қалыпты экономикалық дамуға біршама зиянсыз және толығымен сәйкес мойындалады. Оның масштабы түрлі әлеуметтік топтар арасындағы ұлттық табысты қарауда түрлі бүліністерге әкеледі.

Туындау әдістері бойынша: сұраныс құнсыздануы, ұсыныс құнсыздануы, шығын инфляциясы болып бөлінеді.

Сұраныс инфляциясы ақшалық фактормен көрінеді:

1. Экономикалық милитаризациясы және әскери шығындардың өсуі. Әскери техника азаматтық салаларда пайдалану үшін аз-маз бейімделген болады және нәтижесінде оған қарсы тұрушы ақшалай эквивалент көңіл аударуға артық факторға айналады.

2. Мемлекеттік қарыздың жетіспеушілігі және ішкі қарыздың өсуі. Үкіметтің салықтық түсімге шығынның көтерілуі жолды іздеу қажеттілігін тудырады: үкіметтің мемлекеттік қарызын шығару, мемлекеттің орталық банкімен банкнот эмиссия (бағалы қағаздар мен қағаз ақшалар шығару).

3. Банктердің несиелік етек алуы. Банктердің қызмет аясының, сондай-ақ қолма-қол – ақшалық массаның көңіл аудару жылдамдығының кеңеюі.

4. Импорттаушы инфляция – бұл белсенді төлемақы балансымен шетелдік валютаны сатып алу кезінде тауар айналымының жоғары қажеттілігімен ұлттық валютаны эмиссиялау.

Сыртқы құнсыздану импульстерінің бастапқы көздері импортталатын тұтынушы тауарлардың рыноктық бағасын көтеретін ақшалық бірліктің валюталық курсының көтерілуі болуы мүмкін.

Құнсыздануға сырттан әсер етуші келесі тип – ақшалық массаның капиталдың батырмалатқан үстемесі немесе ағымдағы операция бойынша төлемақы балансының тұрақты және ірі сальдосы (кіріс пен шығыс арасындағы айырма) туындауы нәтижесінде шектен тыс кеңеюі.

5. Ұлттық экономиканың ауыр өнеркәсіпке шектен тыс инвестициясы.

Шығын құнсыздануы баға жасау процесінде ақшалай емес келесі факторлардың әсер етуімен сипатталады:

1.     Көшбасшы компаниялармен бекітілген бағаға өзгеруі мен қалыптасуы кезіндегі белгілі салалардың ірі компаниялары бейімделген бағадағы көшбасшылық.