Ақша-несие саясаты

2.     Дағдарыс пен өндірудің жалпы жағдайымен туындаған өндірістің құлауы мен еңбектің өндірушілігің өсімінің төмендеуі.

3.     Өнімнің бірлікке шаққандағы еңбек ақы мөлшерінің және шығынның өсімінің жылдамдатылуы.

5.     Өнімнің маңызды өзіндік құнын құрайтын энерготасушылардың кұрт қымбаттауымен байланысты энергетикалық дағдарыс.

Ұсыныс инфляциясы өндірістік ресурстар толықтай қолданбай қалғанда өнімнің шығынының көбеюімен арзандатылған бағаның өсуін көрсетеді.

Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформалардың белсенді кезеңінің ерекшелігі көптеген экономикалық нәрселердің шиеленісі болғанымен тұжырымдалады. Бұл шынайы экономика секторының көптеген мекемесінің шығынға ұшырауы. Мұны әсіресе қожайындық етуші субъектілер арасынан орасан суммада ақы төлемдеуінен көреміз. Елдің ішкі және сыртқы орасан қарызы туындады.

Қазақстан экономикасы әлемдік экономикалық қауымдастықтың құрамды бөлігі бола отырып, соңғы жылдары 1997 ж. күзде байқалған және басқа да ТМД елдерінде көрінген жаһандық қаржы-экономикалық тоқырауының кері әсерін бастан өткізді.

Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріндегі қаржылық тоқырау – тоқыраудың ерекше түрі. Ол әлемдік тауарлық рынокта бәсекеге қабілетті өнімді шығара отырып, индустиалды дамушы болған көптеген ертеректегі аграрлы елдер, экономикалық өсудің жоғары қарқыны ұзақ уақыт бойы байқалатын аймақтарда туындайды.

Аймақ 90-жылдардың бірінші жартысынан бастап, ресми валюталық қордың жылдам өсу қарқынын сенімді байқатты. Оңтүстік-Шығыс Азияға Жапония да кіреді, ол жақында ғана химиялық өндірістің кейбір саласында ғана байланыс, тасымал және қызмет көрсету саласында, техникалық үдеріс қарқыны жағынан АҚШ-тың алдына шыққан әлемдік алпауыттардың бірі. Сондай-ақ Оңтүстік-Шығыс Азияға өзінің экономикалық потенциалын арттырушы ҚХР жатады. Оның қол астына Ұлыбританиядан Ганконг ауысты, онымен бірге ҚХР алтынвалюталық қоры 200 млрд. АҚШ долларына жетті. Қаржылық тоқырау Тайландтың ақшалық бірлігінің опырылып құлаушы девальвациясынан басталады. 1997 ж. күзде күйзеліс жағдай жапондық иенаны да шарпыды. Оңтүстік Кореяның ақшалық бірлігі сусығандай төмендеп кетті. Сосын басқа да Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің валюта курстары құлай бастады. Өйткені валюта рыногы фондтық рынокпен тығыз байланысты, күйзеліс жағдай бағалы қағаздар рыногында да пайда болды.

Ауыспалы экономикасы бар елдер қаржылық тоқыраудан келесілерді аластату керек:

– валюта курсының көтерме қолдануы мен валюта курсының  көтерілуінің жалғаспалығын жібермеушілік туралы мәлімет беретін өзіндік тәжірибеден сабақ: бұл курс ашық экономикада жиі басқы баға аталады, – инфляциямен күреске пайдалану үшін экономикалық саясаттың өте маңызды элементі;

–       ауыспалы экономикалы елдерде байқалмаған бейортадоксалды валюталық тоқыраудың келгенін көрсетуші Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің тәжірибесінен сабақ, бірақ несие мен  тәуекел етуші қарыздардың барлық ақырын алдын-ала болжауға жеке банктер мен компаниялардың шамасы келмегендіктен тіпті тиімді көрсеткіштердің өздеріне де кенеттен болуы мүмкін.

Антиқұнсыздану саясаты шығын құнсыздануы мен сұраныс құнсыздануын құраушы инфляциямен күреске бағытталған экономиканы мемлекеттік реттеу бойынша шаралар жиынтығын көрсетеді.

Халықаралық тәжірибеде осы мақсатпен  антиқұнсыздану саясатының екі жолы пайдаланылады:

– Салықтар мен қаржы-несие механизмі арқылы ақшалық сұранысты шектеу әдісінің түрі ретінде сұранысты реттеу саясаты. Бұл саясаттық салдары экономикалық өсудің бәсеңдеуі және елдің үкіметі оны пайдаланудан бас тартуына кейде себепші болатын тоқырау кезеңдері болып табылады;

– еңбек ақы мөлшерінің өсуінің шегін белгілейтін жолмен және бағаны қатар бақылау түріндегі табыстар саясаты.

Елдің мамандырылған шарттарына байланысты антиқұнсыздану саясатының нұсқауларын таңдау қажет:

– сұранысты қадағалау саясаты;

– табыстар саясаты;

– аралас нұсқа.

Антиқұнсыздану саясаты қазіргі заманғы кезеңде жинақтық сипаты және қоғамдық ұдайы өндірістің барлық саласын қозғау қажет.

Қаржы-несие саясаты тәрізді құнсыздану таргенттеуінің құрылымдық теоретикалық негіздері экономика саласындағы алғашқы нобель сыйлығының лауреаты – Ян Тинберген арқылы қаланды. Оның жетістіктері қатарына қаржы-несие саясатының моделін құрау принциптері мен тапсырмаларды өңдеу жатады. Ян Тинберген алғаш рет «қаржы-несие саясатының мақсаты» (monetary policy target) терминін енгізді. Оның астарынан ол ауыспалы құралдық (monetary policy target instrument) немесе саясаттың құралдарының мәнін таңдау жолымен қаржы-несие саясаты тырысуы қажет белгілеп қойылған сандық көрсеткішті түсінді. Тинберген «экономикалық саясат теориясында» мақсаттың санына тең болатындай саясатың құралдарының санының қажеттілігін көрсетті

Тинбергеннің тұжырымына сәйкес ақша-несие саясаты үзілістік мақсатық иерархиямен сипатталады: ақыры мақсат – аралық мақсат – тактикалық мақсаттар – орталық банктің саясатының құралдары.

Кез-келген ақшалық биліктер белгілі бір міндетті – қаржы-несие саясатының соңғы мақсатын шешуге арналған. Алтын стандарт дәуірінің ақырғы мақсаты белгілеп қойылған валюталық курсты сақтау болды. Бреттен-Вудскойдың кезеңінде орталық банк туралы заңдардағы жүйенің ақырғы мәні ретінде «ұлттық ақшалай бірліктің ішкі және сыртқы тұрақтылығы»: белгіленген валюта курсы және төменгі құнсыздану саналды. Толқымалы айырбастау курсына ауысуымен белгіленген теңдікті ұстап қалу міндеті автоматты түрде жойылды және ақырғы мақсаты ретінде бағалық тұрақтылық атанды. Мұның астарынан экономикалық әдебиетте шешімді қабылдауда агенттер есепке алмайтын бағаның біршама өсуі түсініледі. Шындығында бағалық тұрақтылық нөлдік құнсыздануды білдіреді, алайда техникалық себептерге орай, орталық банктер нөлдік құнсыздануға бағытталмайды. Нәтижесінде тәжірибеде баға тұрақтылығы уақыттың ұзақ кезеңінде ағымында бағаның индексінің өсуінің қаншалықты біршама оң мәнін, сондайлық көлдік мәнін білдіреді.

Елдің тұрақтылық бағасын сақтау үшін орталық банктің саясатының аралық мақсаты ретінде көрінетін ақша-несие саясатының зәкірімен эксперименттеледі. Қаржы-несие саясатының нақтылы зәкірі ішкі ақшалардың бағасының өзіндік шектеушісі болып табылады. Оның атқаратын қызметтеріне қоятын сауалға екі жауап бар:

Біріншіден, ол бағалық тұрақтылықты ұстап тұруға мүмкіндік береді, өйткені сол арқылы құнсызданулық тосу бектітіледі.

Екіншіден, нақтылы зәкір қаржы-несие саясатының тәртібін қамтамасыз етеді, соның нәтижесінде «уақытша келіспеушілік мәселесі» деп аталатын жоғалады.

Бірінші кезекте таргеттеу саясаты мен тұтасы қаржы-несие саясаты қалай қатынасатынын белгілеу қажет. Қаржы-несие саясаты қандай да бір режимде таргеттеу қандай үзілісте өткізілгеніне орай функциялауы мүмкін. Экономика-математикалық теорияда «режим» терминінен экономикалық жүйенің функциялану режимі түсіндіріледі: мақсатқа жету немесе қандай да бір іске бекітілген нормалар, шаралар, ережелер, міндетті принциптердің байланысты жиыны. Экономикалық математикалық модельдеуге сай, модельдің параметріне байланысты экономикалық жүйенің функциялануының бірнеше режимі бөліп қаралады. Біздің сараптамада қаржы-несие саясатының тапсырушы режимі, параметрі болып, ауыспалы нақты экономикалық таргеттеу саясаты көрініс береді.

Қазіргі уақытта ақшалық агрегаттардың таргеттеу әсерлілігі құнсызданудың таргеттеу әсерлілігіне жол береді. Ақшалық таргеттеудің этолоны болып, кемістік Бундесбанк жүргізетін саясат саналады. Алайда 1975 ж. мен 1998 ж. аралығында орталық банк тек 54-да ғана қойылған мақсатқа жетті. Елдердегі мақсаттық бейімділікке жетудің орташа сәтті үлесі он жылда 88 құрайды.

Орталық банктің ақшалық-несие саясатының әдісінде операциялық мақсаттар басты орын алады.

Оларды басқару экономикаға орталық банк қалай әсер ететінін анықтайтын ұзын сонар трансмиссиондық тізбекте бірінші кезеңі болып саналады. Орталық банк ақшалық эмиссияға монопольды құқыққа ие бола отырып, ішкі несие, таза шетелдік белсенділер, банктік қорлар тәрізді компоненттер немесе ақшалық база, қысқамерзімдік пайыздық өлшемдерді қадағалай алады.

Опреациялық мақсаттар құбылмалы ақша-несие саясатының иерархияның екі жақын дәрежесін байланыстырады: бір жағынан оларға аралық немесе индикативті құбылмалы мақсаттар, екінші жағынан; орталық банктің әдістері жанасады.

Опреациялық мақсаттарды таңдау қаржы-несие саясаты режимімен беріледі, ал операциялық мақсаттар өз кезегінде қаржы-несие саясатының нақты әдістерін қолдануды анықтайды. Барлық құралдар түрлі экономикалық құбылмалыны таргеттеуге бірыңғай сәйкеспейді.

Құралдардың қажетті жиыны ұлттық қаржылық жүйенің дамыған дәрежесіне және қаржылық билеушілер қайсы операциялық мақсатқа өз таңдауларын қойғанына қарай анықталады.

Қаржы-несие саясатының жүзеге асуы барысында орталық банк административті шараларды пайдалануы немесе рыноктың қадағалауға жерінуі мүмкін.

Бірінші жағдайда ол жанама құралдарға, екіншіде – қаржы-несие саясатының тура құралдарына иек артады.

«Тура» (direct instrument) термині қаржы-несие саясатының операциялық мақсаты мен құралдары арасындағы тікелей байланысты білдіреді.

Орталық банк тура құралдарды пайдалана отырып, рыноктық конъюнктураның өзгеруі арқылы жанама түрдегі операциялық мақсатқа жанама құралдар әсер етуге мүмкіндік беретін уақытта, сапалық құбылмалы не саналық құбылмалы мәнге тапсырады немесе шектеу қояды.

Тура тәсілге мақсаттық немесе тура несиелер (credit ceiling), пайыздық мөлшерлерге бақылау (interest rate control) жатады. Қаржы-несие саясатының жанама тәсілдері қосымша қор талаптарын және интервенцияларды, қысқамерзімдік рефинанциялау опреацияларын байқатады.

1980 ж. соңынан бастап, ондаған өндірістік дамыған елдер құнсызданған таргеттеуге көшуге шешім қабыладады. Канада мен жаңа Зеландия алғашқылары болды, сосын олардың қатарына Ұлыбритания, Финляндия, Швеция, Австралия және Испания қосылды. 1999 жылдан бастап, құнсызданған таргеттеуді Еуропалық орталық банк пайдаланады.

Аталған елдердің банктерін таңдауға белгіленген валюта курсын ұстап тұру немесе ақшалық агреграттарды таргеттеудің сәтсіз тәжірибесі 1980 жж. батыстық елдердің өлшемі бойынша жоғары дерліктей болған құнсыздану қарқынын қысқарту үшін пайдаланған еді. Өйткені, құнсызданумен күрес тәжірибесі жеткілікті сәтті шықты, қалған мемлекеттер өздерінің құнсыздану қарқыны салыстырмалы төмен екеніне қарамастан, құнсызданушы таргеттеудің тәсілдерін үлгі етті. Дамушы елдерге келсек, онда биліктегілер не себепті қаржы-несие саясатын алып тастауға шешім қабылдауының үш себебін атауға болады: валюталық тоқырау, белгіленген валюталық курстың негізінде тұрақты бағдарламалық эволюция, ақшалық таргеттеудің әсерлігін жоғалту.

2002 жылға қарай құнсызданудың таргеттелуі 9 дамыған, евро белдеуіндегі 11 дамушы елге және екі құбылмалы экономикасы бар елге ауысты. Бұл өзіне құнсызданудың мақсаттық бейімделуін қосатын, аралас таргеттеу режимін пайдаланатын, арасына АҚШ та кіретін қалған төрт елді санамағандағы жайт. Құнсызданудың таргеттеуіне жақын уақытта тағы бір қатар батыс елдері қосылады деп күтілуде.

ТМД мемлекеттерінің арасынан құнсызданудың таргеттеуіне алғашқы болып Қазақстан ауысты. ҚР Ұлттық банкінің басшысы 2001 жылы қаржы-несие саясатының режимінің жоспарланушы өзгерістері туралы жариялады. 2002 ж. бастап қаржы-несие саясатының бағыттары жыл сайынғы нақтылаумен үш жыл бұрын Ұлттық банк арқылы анықталады.

«2002-2004 жж ҚР Ұлттық Банкінің қаржы-несиелік саясатының негізгі бағыттарына» сәйкес, құнсыздану бойынша мақсаттық көрсеткіштерге шетелдік резервтерге және ақшалық негіз бойынша мақсаттық көрсеткіштерден біртіндеп қайтуды ұйғаратын құнсызданған таргеттеуге көшуге дайындық жүріп жатыр.

Құнсызданған таргеттеу елдері ақшалық таргеттеудің жолын ұстаушы елдермен салыстыру бойынша макроэкономикалық салада айқын басымдылықты байқатады. Құнсызданудың таргеттеуін жеткізуші басымдылық қаржы-несие саясатының трансмиссиондық механизмінің спецификасымен түсіндіріледі. Барлық үш канал ақшалық агрегатқа әсер етуге мүмкіндік беретін банктік жүйенің резервісінің ауқымын қадағалау үшін арналған.

Каналды Банктік несиелеу алғаш рет 1951 ж. Р.Руз арқылы ұсынылды, ал сосын 1988 ж. А.Блиндер және Б.Бернәнк арқылы түркілікті сараланған болатын. Оның мәні орталық банк резервтердің ауқымын азайта отырып, сол арқылы оларды несие ұсынуға қысқартуға мәжбүр етеді.

Банктік несиелерге белгілі мөлшерде тәуелденуші және оларға альтернативалық иелік ете алмайтын фирмалар мен үй шаруашылықтарына өздерінің шығындарын кесуден басқа  ешнәрсе қалмайды.

Ақшалық каналды 1955 ж. Монетаризмді қазіргі заманғы жақтаушылардың бірі А.Мелтцер ұсынған еді. Мелтцердің айтуына сәйкес, портфельді белсенділер субституттар ретінде шықпауына орай, қаржы-несие саясатының тәсілдерін пайдалану оларға салыстырмалы баға мен жинақтаушы белсенділердің құрылымдарын түзетуге әкеледі, ақырғы есепте бұл экономикалық шынайы секторын қозғайды. Пайыздық мөлшер монетаристік каналда айрықша рөл атқармайды, өзгерудің қаржылық-несие импульсі ақшалық негіз арқылы беріледі. Әйтсе де, монотаристік канал макроэкономикалық модел деңгейінде толыққанды ретінде мойындалмайды, оны спецификалық сараптауда пайдалануға болады, мәселен, 1990 ж. соңында Жапонияда нөлдік пайыздық мөлшер жағдайында.

Сонымен, валюта курсының каналы ашық экономикада қаржы-несие саясатының моделінің өзектік элементі болып табылады Оның механизмінде жабылмаған тепе-тең пайыздық төлемақы қатынасқан.

Орталық банк ішкі пайыздық төлемақыны шетелдікке қатысы бойынша көтере отырып, форвардттық валюталық курстың өсуіне итермелейді. Жергілікті валютаның қатаңдануы жинақтық ұраныс пен таза экспорттық қысқаруына әкеп соғады. Қаржылық ұсыныстың таргеттелуінің жұмыс қабілеттілігі келесі жағдайларда төмендейді:

–       банктік жүйенің дамымауы;

–       банктік депозиттерге инвестициялық альтернативтерде.

–       күшті қаржылық рыноктарда; әсіресе қысқамерзімдік капиталдар рыногында;