Депозиттерді сақтандыру жүйесі

                                            ЖОСПАР 
 
 

Кіріспе................................................................................................................... 3 

1 Депозиттерді сақандырудың теориялық аспектілері .............................. 5 

1.1 Депозиттерді  сақтандырудың ұғымы мен мәні ..................................... 5

1.2 Бантік депозиттердің  концептаулды негізі .............................................11

1.3 Депозиттерді  сақтандыру жүйесінің шетелді  тәжәрибесі …………    17 

2 Қ ақстан Республикасының аз депозиттерді сақтандыру жүйесін

   талдау ............................................................................................................... 26 

2.1 Банк жүйесіндегі  депозиттік операцияларды талдау .......................... 26

2.2 Депозиттерді  сақтандыру жүйесінің қатысушысы  – « Тұран Әлем Банкі »  депозиттерін бағалау ………………………………………………. 32 

3 Қазақстан Республикасында  депозиттік рынокты  жетілдіру 

   жолдары …………………………………………………………………….. 37 

3.1 Депозиттік  портфельді басқару және ондағы  тәуекелдерді 

     төмендету  жолдары .......................................................................................37

3.2 Қазақстан  Республикасындағы депозиттерді  сақтандыру 

     жүйесінің  даму келешегі...............................................................................45 
 

Қорытынды ........................................................................................................53 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ..................................................................65 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе 

     Банк  ісінде салымдар капиталды қалыптастырудың  негізгі факторы ретінде қолданылады. Халықтың жинақ ақшасы кредиттік механизм арқылы қайтадан айналыс үрдісіне түседі, ол қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және оның жеделдетілуін өз әсерін тигізді,бұл деген сөз еліміздің ұлттық табысының өсуіне әкеліп соғады деген сөз.

     Халықтың  өмір сүру жағдайының жақсаруына байланысты тұтыну мен шығындар құрылымы жинақ  ақшалардың пайда болу мотивтері  өзгереді. Мысалы, жанұя бюджетінде азық-түлік тауарларына кеткен шығын  үлесі азаяды да, алдынала қорлануды  талап ететін шығындардың үлес салмағы  өседі.

     Салымдар  әр түрлі болуы мүмкін және олардың  сыныптамасының негізінде салымдар көздері және олардың мақсатты арналуы  секілді критерийлер (өлшем) жатады. Дегенмен де көбінесе критерий (өлшем) ретінде салымшылардың түрі мен  салымдардың алыну түрі кездеседі.  

     Сонымен қатар, жинақ ақша ісінің дамуы Қазақстан  Республикасының бүкіл банктік  жүйесін нығайтады. Депозиттік операциялар  айналымда жүрген ақшалай қаражаттарды банктерге тартуға мүмкіндік  береді. Ал жаңа ресурстарды банк жүйесі кредиттік операциялар нәтижесінде  алады. Алғашқы операциялардың осындай  екі түрінің көмегі арқылы кредиттік  ресурстардың өте ірі тобы-банктердің меншікті ресурстары құрылады. Сол  себепті салымшылардың ең әлсіз  бөлігі ретінде жеке тұлғалардың  салымдарын кепілдендірудің арнайы қорларын ашу арқылы салымшыларға сақтандыруды қамсыздандыру жүйесін дамыту керек. Осындай мысалдар ретінде Қазақстан  Республикасының Президенті Н.А. Назарбаевтың бастамасымен құрылған жеке тұлғалардың  салымдарын кепілдендіру жүйесін айтуға болады. Бұл жеке тұлғалардың салымдары  үшін әр түрлі жағымсыз жағдайлар (тәуекелдік) себепші болған шығынды өтеу үшін қолданылатын және ақшалай қаражаттардың  мақсатты қорларын қалыптастыру әдістері мен түрлерінің жиынтығын құрайтын сақтандыру категориясы болып табылады.

     Бұл проблеманы зерттелу деңгейі өте  төмен, сол себепті жеке тұлғалардың  салымдарыч кепілдендіру қорының қызметімен байланысты әдебиеттер мен практикасына талдау жасалған жұмыстарды жүргізудің қажеттілігі туып отыр.

     Салымдарды  мемлекеттік кепілдендіру жүйесі пруденциялдық  қадағалау және кредиттердің соңғы  инстанциясы ретінде Ұлттық Банктің  қызметімен қатар банк жүйесінің  қызметінің ең маңызды тұрақтандырғышы  ретінде қарастырылады. Мұндай тұрақтандырғыштың  бұрында біздің елімізде Халықтық банктерге  деген сенімнің жоғалуына әкеліп соқты.

     Жеке  салымдарды кепілдендірудің ұсынылған  үлгісінің негізгі сипаттары  мынадай: азаматтар   өздерінің   жинақ   ақшаларын   сеніп   тапсырған   банктер лицензияларын    жоғалтып    алған    жағдайда, өз    салымдарының жартылай қорғалуына сенімді бола алады. Салымның көлеміне қарай 100% -дан 50%-ға дейін  өтемақы төленеді (бірақ бұдан көп емес). Қажетті шарт-банк салымдарды кепілдендірудің құрылып жатқан резервтік коорпорациясында есепте тұруы керек.

     Сонымен,бұл  жүйенің халықтың бүкіл дерлік топтарын қамтитын, біздің коғамымыздын дамуының бұрынғы және қазіргі кезеңдеріндегі маңызды бағыт екендігі даусыз.

     Банктік сақтандыру мәселелерін теория жүзінде, практикада қарастыру мынадай шетелдік авторлардың жұмыстарында жарық  көрген: Рэдхэм К. Хьюс.С. "Қаржылық тәуекелдерді басқару", Кейси .Ф. "Банктерді  кешенді сақтандыру", Ю.А.Соколов, Н.А.Амосов "Банк тәуекелдерін сақтандыру жүйесі", В.Т.Севрук "Банк тәуекелдері", Масленченков.Ю., Команов.В. "Банк тәуекелдерін сақтандыру", Романова.И.В. "Инновациялық қызметтің тәуекелдерін басқару" т.б.

     Қазақстанда өтпелі кезеңнің ерекшеліктерін ескере отырып нарықтық экономикадағы сақтандырудың  теориялық тұжырымдамасын экономика  ғылымының докторы К.К.Жүйріков "Нарыққа  өту жағдайындағы сақтандыру", "Қазақстандағы  сақтандыру - әрі қарай даму жолдары", "Қазақстанның сақтандыру рыногының  перспективалары", "Сақтандыру: қазақстандық "барыстың" платформаларының бірі" атты еңбектерінде кеңінен зерттелген (баяндалған). Автор Қазақстан Республикасындағы  сақтандыру жүйесін қайта құрудың  жолдарын, жеке сақтандыру мен мүліктік сақтандырудың түрлерін жетілдірудің жолдарын ұсындық азаматтық-құқықтық жауапкершілікті міндетті сақтандыруды әрі қарай нығайту және жетілдірудің қажеттілігін дәлелдеп берді:  [2 26-77]

     Сақтандыру  ісін ұйымдастыру және Қазақстандағы  сақтандыру рыногының дамытудың  әр түрлі аспектілері экономика  ғылымының кандидаты Г.И.Маянлаеваның "Қазақстан Республикасындағы  сақтандыру ісін ұйымдастыру" атты еңбегінде, экономика ғылымының  кандидаты И.М.Назарчуктың "Сақтандыру: теория, практика, шетелдік тәжіриби" атты еңбегінде,заң ғылымың докторы  А.И.Худяков "Сақтандыру құқығы" атты еңбегінде зерттелген.Сонымен катар,ғылыми зерттеулер мен экономикалық әдебиеттерде банктік тәуекелді сақтандыру тақырыбына жазылған еңбектерінде бір қатар  кемшіліктер бар.Мысалыдепозиттерді міндетті сақтандыруды енгізудің түрлері  жайындағы мәселелер әлі күнге  дейін даулы және шешімін таппаған мәселелер болып табыладысонымен  қатар, депозиттік сақтандыруға (кепілдендіру) екінші деңгейдегі банктердің қатысу қағидалары мен оларды түгелдей қамту,салымдарды (депозиттер) сақтандыру институтының статусы жөніндегі мәселелер  де ашық күйінде қалып отыр.

     Берілген  жұмыстың мақсаты отандық және шетелдік депозиттік сақтандырудағы жағдайларды  ғылыми зерттеулер негізінде банк жойылған кезде депозиттердің (салымдар) сақталуына кепілдік беруді қамтамасыз ету мәселелерін  оңтайлы шешудің теориялық және әдіснамалық принциптерін жалпылау болып табылады.

     Бұл жұмыста жүргізілген зерттеулер келесі мәселелерді шешуге бағытталған:

       -     депозиттік   тәуекелдерді   басқару   механизмінде   оларды   ең   төмен мөлшерге жеткізу мақсатымен сақтандырудың алатын орнын анықтау

     -   депозиттерді (салымдар) кепілдендіру  жүйесін заңнамалық реттеудің  қажеттілігін дәлелдеу;                                                                    

     - жеке тұлғалардың депозиттің (салымдарын  сақтандыру (кепілдендірін) практикасы  мен қазіргі жағдайын зерттеу

     -   депозиттерді (салымдарды)  кепілдендірудің    (сақтандыру) қазіргі жүйесін жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды жасап шығару;                             

     Зерттеудің  тақырыбы депозиттік сақтандырудың  отандық және шетелдік тәжірибесі болып  табылады.                                            

1 бөлім. Депозиттерді сақтандырудың теориялық аспектілері 

1.1 Депозиттерді сақтандырудың  ұғымы мен мәні 

     Сақтандыру  негізінде алғашқы қауымдық құрылыс  ыдырай бастаған кезеңде пайда болған деп есептеледі және кейіннен ол қоғамдық өндірістің бірден-бір серігі болып  кетті. Еңбектің қоғамдық бөлінуінің,табиғи айырбас (алмасу) пайда болуы, муліктік тепе-теңдіктің болмауы, жеке меншіктің  пайда болуы қорқыныш туғызды, мүлік  иелерінің оның сақталуы үшін үрейленуіне  әкеп соқты.Олардың жойылып кету, немесе апат, қауіп-қатер кесірінен  жоғалып кету қаупі, өрт, ұрлану т.б. өмірдегі көлденең ысыраптар (болжанбаған) адамдарда үрей туғызды.  

     Қоғамдық  өидірістің тәуекелдік сипаттамасы  әрбір меншік иесінің өз мүлкі  үшін және тауар өндірушінің материалдық  амандығы үшін мазасыздануының негізгі  себебі болып табылады. Осыдан барып  заңды түрде материалдық шығынды  өтеу туралы ой туды, бұл мүліктің мүдделі  иелері арасында ынтымақты үлестірме  арқылы жасалады. Егер де әрбір меншік иесі шығынды өтеуді өз мойнына алатын болса,оида ол өз мүлкінің бағасына сай материалдық және қаржылай резервтер табуы керек. Бұл біраз уақытты алатын еді және де өмір сүру деңгейін төмендетер еді,еңбек өнімі мен құндылықтардың белгілі бір мөлшерін оқшауландырғаннан адамдардың қызметінің тиімділігі де төмендер еді.Сонымен қатар,жасалған босалқы қорлар осындай жағымсыз факторлармен жойылып кетуі мүмкін еді.

     Көп жылғы байқауларға сүйене отырып шаруашылық жүргізуші субъектілерге  екі маңызды түйін жасауға  болады. Біріншіден, жағымсыз, жойқын, оқыс оқиғалар уақыт пен кеңістікте кездейсоқ келеді, яғни бір уақытта және барлық жерде мүлік иелерінің бәрін қамтымай,тек аз ғана бөлігін қамтиды. Екіншіден, мұндай оқыс, жағымсыз оқиғалардан келген шығын қайталанатын оқиғалар үшін де, шығын шеккен шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін де біркелкі емес. Мүдделі шаруашылықтың саны көбінесе әр түрлі қауіп-қатерден жапа шеккендер санынан көбірек болады. Мұндай жағдайда шығынның ынтымақты үлестер иесі аппаттық т.б.оқыс оқиғалардың салдарын жібереді. Мұнда шығынның үлестірмесінде жуып-шайып неғұрлым көп шаруашылық саны қатысса, бір қатысушыға соғұрлым аз қаражат үлесі тиеді. Осылайша, сақтандыру пайда болады, оның мәні барлық мүдделі шаруашылық субъектілері арасында ынтымақты үлестеріне негізінде апаттан, оқыс оқиғалардан жапа шеккендердің шығынын өтеу болып табылады. ¹

     Сақтандырудың алғашқы түрі табиғи сақтандыру болып, ол тез бөлінетін еңбектің өнімдерін-астық, фураж т.б. азық-түлік тағамдарын бөлумен байланысты болады. Сақтандырудың бұл түрінің маңызы зор болады, бірақ ол сақтандыруды қорғаудың қолдану аясын едәуір тарылтып жіберді.

     Тауар-ақша қарым-қатынасының дамуына байланысты ақша түрінде "сақтандыру    босалқы" қорын    бөлу    (қолдану)    мүмкіндігі    туды.    Мұндай "босалқы қорды" жасау сақтандыру оқиғасы туған  сәтке дейін де "сақтандыру қоры" ретінде мүмкін болған. Мұндай ақшалай  босалқы қор кең ауқымды мүмкіндіктер туғызады әсіресе өзара сақтандыру үшін мұнда шығын сомасы оның қатысушылары арқылы өтеледі, ынтымақты түрде  әрбір сақтандыру оқиғасынан кейін  өтеледі.Өзара сақтандыру капитализм кезеңінде заңды түрде сақтандыру ісінің өзіндік саласына айнала бастады. Егер де өзара сақтандыруда ықтималдықтар  теориясының көмегімен алдын-ала  шамаланып, мөлшерленген сақтандыру қоры әлі де болса жасалмаған болса, әрі  қарай шығынның мүмкін ықтималды  орташа көрсеткіші кейіынен сақтандыру қорының алдын-ала жасалуына керек  сақтандыру жарналарының негізі ретінде  қолданыла бастады.Қазіргі қогамымызда  сақтандыру арқылы қорғаудың жалпы  әмбебап құралына айналды мұнда  меншіктің барлық түрі, табыстар, кәсіпорындардың  басқа да мүдделері, ұйымдар, фермерлер, арендаторлар, азаматтар сақтандырылады.

     Сонымен, сақтандыру дегеніміз жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі қарым-қатынастар (егер сақтандыру жағдайы туа қалған жағдайда төленген немесе сақтандыру сыйақыларынан (жарналары) тұратын  ақшалай қорлар есебінен жасалады. Бұл келесі қорытындыға келеміз.