Депозиттерді сақтандыру жүйесі

     Бірінші   жағдайда   ДСФК банкротқа ұшыраған банк   салымшыларына олардың  салымын қайтарып, банктің активтерін жойып  жібереді.

     Кредиторлардың (басқа банктер) көбісі және акционерлер  тәуекелге баратындықтан бұл  әдіс акционелердің бақылауымен тәртіпті кепілдендіреді. Бұл   жағдайды   акциялардың   иелерінің   өз   қаражаттарын   ең соңынан   алатындығымен   түсіндіруге   болады. ДСФК   шығынды   өтегеннен кейін сақтандырылмаған кредиторлар пропорционалды негізде (түрде) кейін, қаражаттарының бір бөлігін жойылатын активтер мен түсімдерден мүмкіндігіне ие болды.

     Екінші    жағдайда     ДСФК     жойымпаз     (таратушы)     ретінде     қызмет атқарады. Корпорация     табысты     банкпен     банкротқа    ұшыраған     банктік    активтерінің белгілі бір бөлігін  сатып алу жөнінде келісімшартқа  отырады және осы банктің   барлық   пассивтерін   олардың   сақтандырылған   немесе  сақтандырылмағанына  қарамастан өзіне алады.

     Мұндай  практика барлық кредиторларға жүз  пайыздық қорғауды мтамасыз етеді және бұл тұтынушыларға банктік қызмет көрсетуде сабақтастықты көрсетеді, бұл сенім мен тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Табысты банкпен келісімшартқа отырудың алдында аукцион болады, оның нәтижесін банк анықтайды. Аукцион кезінде сатуға ұсынылған активтердің тек жартысы ғана сатылуы мүмкін. Аукцион жеңген қатысушы сатуға ұсынылған активтердің барлығын немесе үлкен бөлігін олардың баланстық құнынан жеңілдіктермен алады. ДСФК мен банк арасындағы банкроттыққа ұшыраған банктің активтерін алу жөніндегі қол қойылған мәміле негізінде ДСФК өзі алған пассивтері мен сатып алынған банктік активтері арасындағы айырмашылықты өтейді. Аукционда алынбаған активтердің бөлігі әрі қарай жойылуы үшін Корпорацияның иелігіне түседі. Жаман активтерді сатудан түскен түсім Корпорацияның шығынды өтеуге жіберген шығыстарының орнын толтырады. ДСФК өзі банкроттыққа ұшырау практикасында қолданатын екі тәсілдің түрлендірмесінің бірі сақтандырылған депозиттердің трансферті болып табылады. Депозиттердің трансферті тек сақтандырылған депозиттер мекн қамсыздандырылған міндеттемелер әйтеуір бір актив арқылы басқа банкке берілетін депозиттерді қайтарудың түрі болып табылады. ДСФК берілген депозиттерге сай ақшалай қаражатты береді және осы ресурстарды сатып алушы банк өзіне берілген қаражатты банкротқа ұшыраған банктің активтерін сатып алу үшін қолдануына болады. Бұл нысан сатып алушы банктерге егер де олар шығыны жоғары, тұрақсыз депозиттерді алғанда тиімді болады.  Мұндай  жағдайда    сақтандырылған    депозиттердің    трансферті борышқорлық міндеттемелер бойынша шарттарды қайта қарауға мүмкіндік береді.

     ДСФК  төлеу қабілеті  жоқ банктерге көмек көрсете алады.  Депозиттерді сақтандырудың федералды Заңы ДСФК-сын сақтандырылған депозиттері бар банктердің жабылуын болдырмау үшін көмек көрсетуге уәкіл етті. Көмек түрі әртүрлі болуы мүмкін:

     - ақшалай қаражатты беру арқылы  өтімділікті қолдау;

     - қосылуды жүргізуге көмек көрсету  немесе басқа несиелік ұйымның  банкті сатып алуына өз септігін  тигізу.

     Ақшалай көмектің көлемі әдетте банк активтерінің рыноктағы құны мен банктің теріс  меншікті капиталының сомасының  айырмашылығына тең.

     Басына   проблема   түскен   банк   те   депозиттердің   ағылуы   өте   тез болатындықтан, ДСФК жағынан көмек едәуір артады. Мұндай жағдайда ДСФК мек көрсетуге қажет  шығындармен салыстырады, бұны ДСФК шешім қабылдар алдында жасайды.

     Бүгінде әлемде кепілдік берудің негізгі  екі жүйесі бар: туындаған еліне  карай, американдық және герман. Аталған жүйелер негізінде әлемнің барлық елдеріндегі көптеген кепілдік беру жүйелері жасалып, дамып келеді. АҚШ-ғы сақтандыру жүйесі конструкциясының негізі мемлекеттің бастамасымен құрылған және Конгресс пен Федералдық кіметтің бақылауында қызмет ететін ДСФК болып табылады. Корпорация құрамына енетін бантер оның бақылауына ие және оның басқарылу ісіне қол сүқпайды. Корпорация қарекеті Корпорацияға қатысушы банктер салымшыларын сақтандыруын жүргізуге негізделген. Осындай жолмен салымдарды сақтандыру жүйелері Канадада, Ұлыбританияда, ндістан және т.б. елдерде ұйымдастырылған.

     Германияда, керісінше, өз кезегінде қатысушы банктерге  тиесілі және сәйкес салалық одақтармен басқарылатын сақтандыру қорларына  мемлекеттің ешқандай қатысы жоқ. Батыс Еуропаның кейбір құрлықтық елдерінде (Нидерланды, Австрия, Швейцария) кепілдік беру жүйелерінің қалыптасуы мемлекеттік емес банкаралық кепілдік беру жүйелерін қалыптастырудың герман жолымен жүрді. Ұқсас жүйе Францияда да бар.

     Бірқатар  едерде аралас типті жүйелер қызмет етеді. Испанияда депозиттерге кепілдік беру Қоры құрамында тең шамада Орталық  банк пен қатысушы коммерциялық банктер  таныстырылған Кеңеспен басқарылады, ал басшысы орталық банктің Председателі болып табылады.

     Жапонияда депозитерді сақтандыру Корпорациясы жеке және мемлекеттік меншікпен  тең шамада қалыптастқан, Жапония  баксісмен де, қатысушы банктермен басқарылады.

     Берілген  ұйымдарды кепілдік беру бойынша  ұйымдастыруды басқару мен қаржыландыру формаларын қолдануға қатысты келесі формаларды бөлуге болады:

     - мемлекетпен қалыптастырылатын, басқарылатын және қаржыландырылатын қорлар. Мұнда моральдік тәуекел бар, себебі банктер өзге банктер банкрот болғанда шығындарды бөліспейді;

     -  қоғамдық корпорациялармен басқарылатын  және ішінара банктермен қаржыландырылатын  қорлар;

     -  банктер мен мемлекет өкілдерімен  бірлесе басқарылатын және банктермен  қаржыландырылатын қорлар;

     -  мемлекеттің қатысуынсыз өзара  сақтандыру сызбасы бойынша басқарылу.  Бірақ, шығындар бүкіл жүйеге  әсер ете алатындай жоғары  болса, онда мемлекетпен дағдарыстан  шығуға көмек жасалады. Яғни бұл  - жасырын мемлекеттік кепілдік  беру формасы.

     Кепілдік  беру жүйесінің негізгі сипаттамаларын беру үшін салымдарды сақтандырудың  мақсаттарын белгілеу керек, олардан  төмендегілерді ажыратуға болады:

     - жинақтаулардың мобильденуіне көмек  беру, ол ішкі жинақтаулардың  жеткілікт нормасын қамтамасыз  ету үшін маңызы зор; 

     - банк жүйесін қаржы дағдарыстарынан  қорғау, банк жүйесі мен ақша  айналысының тұрақтылығын қамтамасыз  ету;

     - ақшаны салуда тәуекелдіктерді  бағалай және ескере алмайтын  ұсақ салымшыларды олардан әлеуметтік  шартталған қорғау.

Депозиттерді  сақтандырудың халықаралық тәжірибесі жүйенің тұтастай тұрақты әрі  тиімді жұмыс істеуі кезінде банктердің жеке проблемаларына қатысты ғана тиімді бола алатыны көрсетті. Жүйелік банктік дағдарыс кезінде сақтандыру қорының қаражаттары заңнамамен бекітілген кепілдіктердің орындауға жеткіліксіз болуы мүмкін (мысалы 80-90жж. АҚШ пен Норвегияда болған банктік дағдарыстар). Жүйенің банктік дағдарысты болдырмау немесе орын алғанын шешу деген мақсаттары шынайы болмай шықты. Ауқымды банктік дағдарысты көргеннен кейін кімет салымшыларға олардың депозиттеріне толық кепілдік беруге, ал сақтандыру жүйесін банктік сектордағы ахуалдың тұрақтануына қарай қайта енгізуді қалайды. Кепілдік беру қорының резервінде белгілі бір көлемдегі қаражаттар жинақталғанда, қорды басқару органымен олардың сенімді сақталуы, орналастырылуы мен жаратылуы мәселесі шешілуі керек. Мақсатты мөлшерді жинақтағаннан кейін резерв сомасы қомақты мөлшерге дейін жетеді. АҚШ-та ДСФК-мен басқарылатын салмдарды сақтандыру қоры 20 млрд. доллардан асып жығылады. Осы қаражаттарды инвестициялау дербес проблеманы тудырады. Заңнама әдетте, инвестициялық салымдардың кейбір жалпы бағыттарын қарастырады. Қор. Іс-әрекетінен туындай келе, салынған қаражаттар бойынша табыстылық қаражаттарды орналастырудың жетекші принципі болып табылмайтынын,    олардың    сенімділігі    мен    өтіміділігі    сенімді    болып табылатыны көрінеді.

     Тәуелсіз  мемлекеттер достастығы елдерінің  депозитті сақтандыру жүйесі. Бұрынғы экономикалық өзара көмек кеңесі мүше елдер арасында салымшыларды қорғаудың едәуір тиімді жүйесі Венгрияда. 1993 жылдың 30 маусымында күшіне енген "Мемлекеттік салымшыларды сақтандыру Қоры туралы" Заң кезінде американдық ДСФК үлгісімен жасалған Канадалық депозиттерді сақтандыру корпорациясымен бірлесіп жасалған еді. 1996 жылы "Банктік салымдарды сақтандыру туралы" Заң Болгарияда қабылданды. Балтика елдерінде (Латвия мен Эстония) депозиттердің қайтарылуына кепілдік беретін және іс-әрекетіне шектеулер арнайы заңнамамен бекітілген ұйымдар жұмыс істеп келеді. Осылайша, Латвияда Латвия Республикасы Қаржы Министрлігі жанынан Депозиттерге кепілдік беру қоры Бөлімі, ал Эстонияда депозиттерге кепілдік берудің Эстондық Қоры дербес ұйымы құрылды.

     Азаматтардың  салымдарының қайтарылуына кепілдік беру проблемасы ТМД елдері үшін бірінші  ретті мәнге ие. Мүмкін, ТМД шегінде, кепілдік беру жүйелерін құрудың  бірегей қағидаларын жасауда, ең алдымен, кейін ұлттық заңнамада  қолдануға болар "Жеке тұлғалардың  салымдарының қайтарылуына кепілдік беру туралы" модельдік Заңын жасап, қабылдау орынды болар еді. Еуропалық  Одақ тәжірибесін зерделеу осы мақсатқа жетуде пайдалы болады. Қырғыстанда  банк салымшылары қаражаттарын қорғауды қамтамасыз ету мақсаты болып  табылатын  "Депозиттерді сақтандыру туралы"  Заң жобасы жасалды. Заң жобасына келісті жеке тұлғалардың ұлттық валютадағы салымдары сақтандырылады. Бұл салымшылардың жэбірлі категориясына жататын жеке тұлғалардың депозиттерін сақтандыру жүйесін дамытудың алғашқы қадамы іспеттес. Мұндай заңның қабылдануы ұлттық банк жүйесіне деген салымшылардың сенімін арттыруға мүмкіндік берері сөзсіз.

     Ресей Федерациясында жеке тұлғалардың ақшалай  қаражаттарын қайтаруға кепілдік беру аясында 1995 жылы "Азаматтардың банктік  салмдарын міндетті сақтандыру туралы" Заңның қабылдануына ишара жасалды, бірақ жоба Федерация Кеңесімен  мақұлданбай қалды. Оның себептерінің бірі құрылуы заңмен қарастырылған банктік салымдарды сақтандырудың федералдық Қорын қолдауға бюджеттік қаражаттардың бөліну мүмкіндігінің бекітілуі болды. Бұл жобаны коммерциялық банктер де жөн көрмеді.

     Депозиттерді  сақтандырудың әлемдік жүйесі кейбір проблемалардың барлығына қарамастан дамып келе жатыр. Банктердің банкротқа ұшырау проблемасы батыста әр елдердегі депозиттерді сақтандырудың жеткіліктігі жөнінде сөзталасты туғызады. Бұл сөзталас нақты түрге ие болады (мысалы, Еуропалық Экономикалық Қоғамдастығы Директивасына сай жобада).

     1986 жылдың аяғында ЕЭҚ комиссиясы  мынадай шешімге келді: ЕЭҚ-ның  мүше елдерінің несие институттарының  депозиттерді сақтандырудың бірегей  жүйесіне қосылуы керек. Барлық мүше елдер осы мәселе бойынша өздерінің ұлттық заңында тиісті түзетулер енгізуі керек. Ұсыныс бойынша, барлық елдер ЕЭҚ әйтеуір бір салымды сақтандырудың жүйесіне қосылуы керек. Сонымен қатар, сақтандырудың меншік түрінің болуы да мүмкін.

     ЕЭҚ Кеңесінің Директивалары мүше-елдерде  банк банкроттыққа ұшыраған жағдайда салымдарды қамтамассыз ету мәселесінің  аз ғана болса да реттелуін қамтамасыз етілуі керектігін көрсетеді.

Банктің (кредитордың) ерекше қорғалуы әлеуметтік және экономика-саясаттық жағдайлармен түсіндіріледі. Салымдарды қосымша  қамтамасыз ету арқылы банк секторының осал жерін азайтуға болады. Бір  несие институтының күйреуі бүкіл  банк жүйесіне деген сенімнің жоғалуына  әкеп соғуы мүмкін. Егер де салымшылар өздерінің ақшаларының қайтарылатынына  сенімді болса, онда мұндай тізбекті әсердің қауіпі азаяды.. мұндай күйреу мықты ірі банктерді де күйзеліске ұшыратуы мүмкін, сондықтан салымдардың  қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін оларды сақтандыру маңызды әрі коммерциялық банктердің мүддесіне сай. ⁷ 
 
 
 
 
 
 
 
 

2 Қазақстан Республикасының  депозиттерді сақтандыру  жүйесін 

талдау 

2.1 Банк жүйесіндегі  депозиттік операцияларды  талдау 

     Екінші  деңгейлі банктер өз қызметінде бір  жағынан шаруашылық субъектілер  мен халықтың уақытша бос ақшалай  қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар есебінен несие арқылы кэсіпорындар мен үйымдардың, халықтың әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандырады. Банк қызметінің жүзеге асырылуы үшін пассивтік операциялардың негізінде қажетті банк ресурстары жинақталады. Осының есебінен банк өзінің маржасын алады. Осыған байланысты депозиттердің мөлшері қаншалықты көп болса, банктің алатын пайдасы да көп болмақ.

     Ресми мәліметтер бойынша 2006-жылдың соңына банктік сектордағы барлық депозиттер сомасы 2482593 млн. теңгеге жеткен. /12/ Салыстыру үшін 2006-жылы мемлекет бюджетінің кірістері 2338,0 млрд. теңге қүрады. Яғни, банктік салымдар - экономиканың дамуына ықпал ететін өте үлкен күш болып табылады. Олардың 2002-жылмен салыстырғандағы өсімі - 467%-ды қүрады. Соның ішінде, ұлттық валютадағы салымдар - 72,0%-ға өссе, шетел валютасындағы салымдар 76,3%-ға көтерілген. Ал, ұлттық валютадағы банктік емес заңды тұлғалардың салымдары 77,4-ға жоғарыласа, осы валютадағы жеке тұлғалардың депозиттері 65,7-ға өскен. Шетел валютасындағы банктік емес заңды тұлғалардың депозиттері 69,0-ға көтерілсе, жеке тұлғалардың салымдары 89,6-ға өскен.