Депозиттерді сақтандыру жүйесі

     - қолма-қол ақшасыз аудару(салымдардың  басқа түрлеріне немесе талап  етілмелі есепшотқа) арқылы;

     - қолма-қол ақшамен (жеке тұлғалар  үшін);

     Сертификаттар шығаратын банк өзі сертификаттардың шығарылу шарттары мен айналыс шарттарын  жасап шығарады. Шығарылым шарттары негізінде өз сертификатын тиімді орналастыруды  қамтамасыз ету үшін мынадай сәттерді еске ұстаған жөн:

     - инвестор үшін пайыздық мөлшерлеменің  деңгейінің тартымды болуы;

     - салымшы үшін ыңғайлы сертификаттың  ең төменгі шегі;

     - пайыздық мөлшерлемелерді қайта  қараудың икемді механизмі;

     - шығарудың стандартты шарттары (қысқа  номинал, эмиссияның ыңғайлы күндері  мен өтеудің ыңғайлы күндері);

     - наминалды төлеу мен пайыздарды  есептеудің сенімді кепілдігі;

     - әлуетті сатып алушылардың сертификаттары  шығару жөніндегі хабардар болуы,яғни  кең ауқымды жарнама;

     - сертификаттардың жай депозиттік  келісім-шарттармен жасалған мерзімді  салымдардан едәуір артықшылығы  бар,олар мыналар:

     1) сертификаттарды тарату мен олардың  айналымында мүмкін болатын Қаржы  делдалдарының үлкен (көп) санының  арқасында әлуетті инвесторлар  шеңбері кеңейуде;

     2) екінші  рыноктың   арқасында   сертификатты   иесі   біраз   табыс  түсіру мақсатымен басқа  тұлғаға сатуына болады, бұл жерде  банк ресурсының көлемі өзгермейді  ал мерзмді салым иесі өзшщ  салымын алдын-ала алып алатын  болса  ол өз табысын жоғалтады,  ал банк үшін ресурстық бөлігін  жоғалту болып табылады.                                               

     3) депозиттік сертификаттардың иесі  салық салуда табыстың аз үлесін  жоғалтады.

     Бәсекелестік  күресте коммерциялық банктер несиелік ресурстар нарығында өз депозиттерін сандық және сапалық жағынан үнемі  жақсарту қызметі үстінде болуы  керек. Олар бұл үшін түрлі тәсілдерді (проценттік ставка, салымдарға түрлі  ісметтер мен жеңілдіктер) қолданады. Солайтұра барлық банктер депозиттік операцияларды ұйымдастырудың бірнеше негізігі

қағидаларын ұстанады. Олар мыналар:

• депозиттік операциялар банктік пайданы (таза табыс) алуға септігін тигізетіндей немесе келешекте пайда табу үшін жағдай туғызатындай ұйымдастырылады;
• депозиттік операциялар алуан түрлі болып, түрлі субъекттермен жүргізілуі тиіс;
• депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді салымдар назардан тыс қалмауы керек;
• депозиттік операциялар мен несиелік салымдар және депозиттер мерзімі мен сомалары бойынша ссудалар беруге қатысты операциялардың арақатынасы мен өзара келісімділігін қамтамасыз етілуі керек;
• депозиттік   және   несиелік   операцияларды  ұйымдастыруда   банк  өзінің бос ресурстарын азайтуға тырысуы керек;
• банк депозиттерді тартуға септігін тигізетін банктік қызметтерді жетілдіру іс-шараларын қабылдауы керек.

   Банктер   пассивті   операциялар,   соның   ішінде,   депозиттер   бойынша  міндетті резервтерді қалыптастыруға міндетті.

   Қаражаттарды  тартуға ынтаны арттыру мақсатында икемді проценттік саясаттан басқа  банктер өздерінің салымшыларына  сақтандыру қорларын немесе сақтандыру резервтерін құру, жеке тұлғалардың  салымдарын сақтандырудың мемлекеттік  органдарына қатысу арқылы салымдарға Қаражаттарды орналастырудың сенімділігіне  кепілдік беруі тиіс. Міне сондықтан, сақтандырудың түрлі формалары  мен тәсілдері кең қолданысқа  ие болды, ал сақтандыру индустриясы  әлемдік қаржы нарықтарында жетекші  позицияға ие. 
 
 

1.3 Депозиттерді сақтандыру  жүйесінің шетелдік  тәжірибесі 

     Банктердің  тұрақтылы проблемасы мен олардың  өз салымдарын қайтару қабілеті банк ісінің дамуының алғашқы    кезеңдерінде    туған  үкіметтің қатысуымен сақтандыру жүйелерін қалыптастыру   амалы   жеке   штаттар деңгейінде 1829 жылы АҚШ-та болды. 1917 жылға дейін мұндай жаңалық 14 штатты аралап өтті. Дегенмен, түрлі себептерге байланысты бұл  амалдар қолдау таппады. XX ғасырдың басына дейін Американың экономикалық өмірінде кәсіпкерліктің жедел дамуы мен тұрақты қаржылық және ақша дағдарыстары орын алды.

     1907-1908 жыдары қаржы нарығындағы ақша  дағдарысна байланысты күшті  қаржылық байбалам болды. Содан  кейін Конгресс ақша эмиссиясын  бақылау мен салымдар бойынша  проценттік ставкалардың жедел  өзгерісін болдырмау механизмін  жасауға кірісті. 1913 жылдың 23 желтоқсанында Конгресс Федералдық резервтік жүйе туралы заң қабылдады, ол мына жайттарды қарастырды:

     -  Федералдық резервтік жүйені  және резервтік аймықтық жүйелерді құру;

     -  Федералдық  резервтік  жүйенің   оған мүшелері  болып табылатын  резервтік банктердің ревизияларын  жүргізу мен олардың қаржылық  ахуалы туралы есеп беруді  талап етуге құқығы.

     XX ғасырдың 80-жылдары, әсіресе 90-жылдарында көптеген дамушы елдер орталық банктердің коммерциялық банктер мен өзге несиелік мекемелерді бақылау мен қадағалау қызметін күшейтуге тырысты. Осыған байланысты салымдарды сақтандыру жүйесі Чилиде, Колумбияда, Кенияда, Нигерияда және т.б. құрылды. 70-жылдардан бастап Еуропалық экономикалық одақта салымшыларды қорғау аясындағы талаптарды жинақтау мен бірегейлендіруге қатысты шаралар жасалады. 90-жылдардың басында ЕО органдары депозиттік сақтандыру аясындағы банктік заңнаманы және оған сәйкес тәжірибені бірегейлендіру бойынша жоғары белсенділік таныта бастады. 
 

     Кесте 1

Әр  түрлі елдердегі  депозиттік сақтандырудың негізгі шарттары 

Елдер	Депозиттің  сомасының % жарналар мөлшері	Шығынды өтеу шегі (АҚШ доллары)
АҚШ	0,23	100000
Жапония	0,012	68000
Канада	0,1	50000
Германия	0,03	Салымның-3 0%-ы
Бельгия	0,02	17000
Испания	0,12	12000
Венгрия	0,2	13000
Люксембург	0,5	17000
Дания	-	40000
Франция	-	70400
Норвегия	-	250000
Ұлыбритания	0,3	75%, 34200-дан көп  емес
Италия		200 млн.лир-100% 200-1000 млн.лир-90% 1 млрд. лирден көп-80%
* Гусева А.Е. Зарубежный опыт  страхования банковских депозитоів // Банковское дело, №5, 2000 г.

 

     Банктік институционалдық ортаның маңызды  әлементі депозиттерді (салымдарды) сақтандыру жүйесі болып табылады. Депозиттерді сақтандырудың негізгі шарттары №1 кестеде кейбір елдерде көрсетілген.

     Депозиттер  мен салымдарды сақтандыру жүйесін  құру жөніндегі шешімді көптеген елдер банк жүйесінің дағдарысқа ұшыраган кезеңдерінде қабылданган, АҚШ-та "Ұлы депрессия" (тоқырау) кезінде,Ұлыбритания 70-жылдардағы банктік дағдарыс кезінде, Италияда ең ірі банк-Банкке Амброзионың  күйреуі кезінде қабылданды. Әлемдік  практика банктін депозиттер мен  салымдарды қорғау тәсілдерінің көп  түрлілігімен ерекшк.Бұның ең қарапайым  түрі салымшыларға банкротқа ұшыраган банкке беретін шағымдарын тез арада  қанағаттандыру құқығын беру болып  табылады.Мұндай практика Қазақстан  Республикасында бар.Осындай жүйелердің алдына қоятын мәселелерге байланысты Ю.А.Соколов пен Н.А.Амосов олардың құрылымдарының үш түрін атап көрсетеді:

     - сақтандыру қызметінің нормаларына  сай қызмет ететін депозиттер  мен салымдарды сақтандыру жүйесі;

     - кепілдік жүйесі;

     - жоғарыда айтылған екі жүйенің  әлементтерінен тұратын аралас  жүйе; Салымшылардың мүдделері тура  да жанама да жасалады.Бірінші  жағдайда банк банкротқа ұшыраса  салымшы арнайы қордан сақтандыру  өтеуі шамасында белгілі бір  соманы алады. Екінші жағдайда  салымшыға мүмкін болатын шығындар  қайтарылмайды,бірақ банкті сауықтыру  жөнінен біраз шаралар кешені  қолданылады.Сақтандыру өтеуі шамасында  тек қана тұтынушы салымдарының  белгілі бір сомасы қайтарылады.

     Жарнашылар(үлескер) мен құрылтайшылардың жарнасына  сақтандыру арқылы орнын толтыру  таратылмайды(жатпайды).Сақтандыру арқылы қорғаудың объектісі жеке және заңды  тұлғалардың депозиттердің және салымдардың барлық дерлік түрі болып  табылады,бүған банкаралық депозиттер кірмейді(Жапония менФранцияда сақтандыру өтеуі депозиттік сертификаттар  бойынша төленбейді).Сонымен қатар,қорғау объектісі шетелдегі банктердің бөлімшелеріндегі депозиттер мен салымдар және де жергілікті банктердің шетелдегі  филиалдарындағы депозиттер болып  табылады.

     Сақтандыру  өтеуін алу құқығы салымшы банк жабылғандығы жөніндегі сот шешімі қабылданғаннан кейін ала алады.

Айта  кету керек, шетелдік банк практикасы банктік салымдарды қорғау тәсілдерінің әр түрлілігімен бай. Жалпы критерийлерден шыға отырып(басқару институты, сақтандыру түрлері, сақтандырушылар, сақтандыру арқылы қорғау объектісі,сақтандыру жарналарын есептеу сипаты) әрбір ел депозиттер мен салымдарды сақтандырудың өз жүйесін құрайды, бұл жүйе негізгі  сипаттамалары бойынша бір-біріне сәйкес болып келуі мүмкін.

     Тарихының дамуы үзағырақ АҚШ-тағы депозиттің сақтандыру жүйесіне кеңінен тоқталып өтейік.

     Бұл жүйе 1934 жылы пайда болды және өзінің 70 жылдық өмір сүрген кезеңінде өміршеңдігін көрсетті.АҚШ-та сақтандыруды Депозиттерді Сақтандырудың   Федералдық   Корпорациясы (ДСФК) жүзеге асырады. Корпорация  банкроттықты  жүргізудің  бес  технологиясын қолдана аладыбірақ көбінесе ол екі тәсілді қолдана алады:

     - көрсетілген нормалар шамасында  депозиттерді қайтару; 

     - активтерді сатып алу жөнінде  және жауапкершілікті өзіне алу  жөнінде мәмілеге келеді.

     №2   кестеде   берілген   депозиттік   сақтандыру   жүйесінің   салыстырмалы сипаттамасы көрсетілген.  
 

     Кесте 2

Депозиттің  және салымдардың  сақтандыру жүйесінің  негізгі

сипаттамалары 

Критерий	Сипаттама	Елдер
Басқару институты ■	Банктер       және       оның ассоциациялары	Франция          (Франция          банк ассоциясы), Ұлыбритания (Англия Банкі),      Германия      (Федералды  банктер ассоциациясы).
	Тәуелсіз  қоғамдар	Жапония    (Салымдарды    міндетті сақтандыру        қоғамы),        Ресей  Федерациясы                (Сақтандыру жөніндегі Агенттілік).
Сақтандыру  түрлері	Міндетті	АҚШ,      Канада,      Ұлыбритания, Нидерланды,      Жапония,      Ресей Федерациясы.
	Ерікті	Франция, Германия, Италия.
Сақтандырушылар	Мемлекеттік	АҚШ, Ресей Федерациясы
	Меншік	Германия, Франция, Люксембург
	Аралас	Жапония
Сақтандыру   арқылы қорғау объектісі	Тек   ұлттық   валютадағы салымдар	Ұлыбритания, Франция
	Ұлттық  және шетелдік Валютадағы салымдар	Германия
Сақтандыру  жарналарын   есептеу сипаты	Тарифтік мөлшерлеменің       бірегей жүйесі	Жапония, Германия, Канада
	Тарифтік    мөлшерлеменің сараланған жүйесі	АҚШ
* Осипенко Т.В. 0 системе рисков банковской деятельности // Деньги и кредит, №4, 2000 г.