Депозиттерді сақтандыру жүйесі

     3.Мерзімі бойынша депозиттер құрылымын талдау. Коммерциялық банктердің шоттар жоспарындағы қаражаттардың клиенттер топтары бойынша топтамасы меншік құқығы негізінде өте бір ақпаратты болып табыла бермейді. Одан гөрі қазіргі жағдайда аналитикалық болып клиенттер шоттарындағы қаражаттардың мерзімдері бойынша топтастырылуы табылады, себебі ол мерзімдері мен салымдары бойынша активтері мен пассивтерінің ара-қатынасын талдауға мүмкіндік береді, ал ол банктің кірістілігі мен өтімділігі үшін өте керек:

     1)  талап етуге дейінгі шоттардағы  қаражаттар;

     2)  1 айға дейінгі депозиттік шоттардағы  қаражаттар;

     3)  1 айдан 3 айға дейінгі шоттардағы  қаражаттар;

     4)  3 айдан 6 айға дейінгі шоттардағы  қаражаттар;

     5)  6 айдан 1 жылға дейінгі шоттардағы  қаражаттар;

     6)  1 жылдан жоғары депозиттік шоттардағы  қаражаттар.

     Осындай топтастыру клиенттердің қаржыларын қайтару  мерзімінің мүмкіншілігін бағалауға  жағдай туғызады және соған сәйкес банк балансының өтімділігін болжайды және реттейді.

     Сонымен қатар пассивтерді уақыт мерзімінің өтуімен жоғарыда көрсетілген шоттар бойынша аударған жөн. Мысал, егер банктер 1 жылдық мерзіммен депозит болатын болса және оның қайтарылуына 3 ай мерзім қалса, онда бұл депозит алдымен 6 айдан 1 жылға дейінгі шотта есептелініп, кейіннен 3 айдан 6 айлық шотта ескеріледі.

     Трансформация - бұл банктің стратегиясы, онда ресурстар қысқа мерзімді нарықтан сатып алынады (себебі олар арзан болады) және ұзақ мерзімге қымбат бағамен сатылады. Осындай стратегия уақыт өте келе барлық банктер тәжірибесінде, әсіресе пайыз деңгейінің төмендеу тенденциясы орын алса пайдаланылады. Осы жерде банк қысқа мерзімді қаражаттарды тарта отырып, осылайша ұзақ мерзімдік активтерді қаржыландырады. Трансформациялау бойынша жүргізілген операциялардың тәуекелі жоғары.

     Мұнда ең үлкен қауіпті өтімділік тәуекелі иеленеді. Банк әр уақытта ұзақ мерзімді активтерді қамтамасыз ету үшін қаржы  тартып отырады. Егер де нарықта қажетті  сома болмай қалса немесе банк займ ала алмаса, онда банк алған қарызын қайтара алмайды да, уақытша төлем қабілеттілігінен айырылады және әрі қарай банктің қарызы өте құрделене түседі. қарыз алу мүмкін болмаса немесе қарызды тез қайтаруға тура келсе, онда банк төлем қабілетсіз бола түрып өтімділігін жоғалтады.¹⁴ Тағы басқа тәуекел трансформациялауды жүргізгенде туындайды - бұл пайыздық тәуекел. Егер банк ұзақ мерзімдік ссудаларды белгіленген пайыз бойынша қайтаратын болса, ал қаржыны тұрақты немесе өзгермелі пайыздық мөлшерлемемен тартса және кенеттен пайыздық мөлшер көтерілген жағдайда қысқа мерзімдік қарыз алу пайызы ұзақ мерзімдік ссудадан артып кетуі мүмкін.

     4.Трансформациялық тәуекелдің бағалануы. Сонымен, транс-формациялық тәуекел банктің активтері  мен пассивтерінің сәйкессіздігі    нәтижесінде туындайды. Сәйкессіздік неғұрлым жоғары болған сайын тәуекел соғұрлым жоғары. Сандық сипатта сәйкессіздікті көрсету үшін трансформациялық коэффициент қолданылады, ол келесі формула бойынша есептелінеді: 

                                                                           (3)

     Мұндағы:

     R - қысқа мерзімді ресурстар.

     S - қысқа мерзімді ссудалар.

     К - трансформациялау коэффициенті.

     Мерзімдері  бойынша ресурстарды трансформациялау банк өтімділігін шиеленістіре түседі. Сондықтан да ресурстарды трансформациялауды сақтандыру мен қысқа мерзімдік ресурстардың бір бөлігін резервтендіру арқылы реттеу керек.

     Жалпы банктер тәжірибесінде активтердің  басым көпшілігінің трансформациялау тәуекелінің жоғары екендігін көреміз, яғни қысқа мерзімді активтердің  барлығы қысқа мерзімді пассивтерді  тарту жолымен қаржыландырылады, оның өзі өтімділік тәуекелін  тудыруы мүмкін.

     Осындай жағдайда, трансформациялау тәуекелін  төмендету үшін активтері мен  пассивтерінің оптимальды құрылымын  ұстап тұру керек, яғни, өте қысқа  пассивтердің өте ұзақ активтердің  құрамында болуына жол берілмеуі  керек.

     Сонымен бірге банкаралық несиелердің және депозиттердің нарығында қайта  қаржыландыруға байланысты мәселелер  туындамас үшін өтімді – активтердің  қорларыy қалыптастыру керек.

     5. Депозиттер тұрақтылығының дәрежесін бағалау.

     Коммерциялық  банктің несиелік саясатын дайындаудағы негізгі нүкте болып табылатын  банктің ресурстық базасына нақты  мінездеме беру үшін нарықтық конъюнктураның өзгерісі әсер етпейтін қаражаттар ретіндегі  депозиттердің тұрақты бөлігін анықтауымыз керек. Депозиттердің тұрақты бөлігі мерзімді депозиттерді және талап етуге дейінгі депозиттердің біршама бөлігін қамтиды.

     Банкирлер әрқашан несиелеу мақсатына қолдана  алатын депозиттің осы бөлігін анықтаумен әр уақытта айналысады.

     Депозиттердің тұрақтылығын бағалау көрсеткіштері  салымдардың қаншалықты тұрақты  екенін көрсетеді.

     Олардың бірі - салынған салымның орташа сақталу  мерзімі. Ол мына формуламен есептелінеді: 

     

                             (4)

мұндағы:

     С - күндік орташа сақтау мерзімі.

     О - салымдардың орташа қалдығы.

     В - салымдарды беру бойынша айналым.

     Д - кезеңдегі күндер саны.

Депозиттік  базаның тұрақтылығын көрсететін келесі көрсеткіш – салымдар ретінде қабылданған қаражаттардың тұрақтап қалу деңгейі: 

       

                       (5) 

мұндағы:

     О_к - салымдар бойынша жыл соңындағы шоттардағы қаражат қалдығы.

     О_н - салымдар бойынша жыл басындағы шоттардағы қаражат қалдығы.

     П - салымдар бойынша шоттарға қабылданған  түсімдер.

     Бұл коэфициенттер банкирлерге белгілі  бір нақты мерзімдегі депозиттік портфельдің жағдайын бағалауға  мүмкіндік береді, алынған талдау негізінде депозиттік портфельдің  сапасын қорытындылауға болады және оның болашата оптимизациялауға байланысты бағыттарын анықтайды. 
 

     3.2   Қазақстан Республикасындағы  депозиттерді сақтандыру

жүйесінің даму келешегі 

     Қазақстандық  салымшылардың коммерциялық банктерге  сеніп тапсырған салымдарын қорғау проблемасы халық салымдарының жинақ  банктерде құлдырауы мен жекеленген қаржылық құрылымдардың тоқырауы және қазіргі уақыттағы кейбір банктердің тиімділігінің болмау нәтижесінде  туындап отыр. қазіргі коммерциялық банктердің клиенттік құрылымында  жекелеген тұлғалардың салымшылар саны өсуде, халықтың салымдарының мөлшерлері көбеюде және осыған байланысты депозиттерді қорғауды жетілдіру қажеттігі де туындады.¹⁵ Ұлттық банк тарапынан жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендіру және сақтандыру қоры бойынша жүйенің тиімді жұмыс атқаруына бағытталған шаралар жүргізілуде. Бірақ аталған жүйенің дамымаған жерлері мен аяқталмаған тұстары бар және оны жетілдіру үшін біздің шаруашылығымызда шетелдік тәжірибені ескеруіміз керек. Көптеген елдерде салымдарды сақтандыру мен кепілдендірудің көптеген жүйелері қызмет атқарады, олардың тәжірибесін біз өз еліміздегі осы тектес жүйені жетілдіруге пайдалануымыз керек.

     Банктердің  қалыпты жұмыс істеуіне ең керекті  жағдай - олардың өміртіршілігін қолдайтын  сәйкес жүйенің болуы. Осындай жүйелер дамыған елдердің көпшілігінде бар және ол өзара байланысты екі қызмет атқарады: біріншіден, төлем қабілетсіздігі шегіне жеткенде экстремалды жағдайларда банктерге қаржылық көмек көрсетеді, яғни екіншіден, депозиттер бөлімі бойынша сақтандыру төлемдері арқылы олардың салымдарын сақтандырады. Осындай жолмен банктік жүйе үшін өте бір күрделі мәселе - шот иелерінің салымдарын жалпылама қайтарып алуларынан сақтандырады. Әр елде коммерциялық банктердегі салымдарды қорғаудың әр түрлі механизмдері бап.

     Қордың  құрылтайшысы ұлттық банк болып табылады. Қордың акцияларын ҚР үкіметі және қатысушы банктер сатып алуы мүмкін. Қордың жарғылық капиталы 1 млрд. теңгені  құрайды. қордың атқарушы органы -басқарма болып табылады. Басқарма тоғыз адамнан  тұрады. қор басқармасы күрамына қордың төрағасы мен ұлттық банктің екі  өкілі, қатысушы банктердің төрт өкілі  және қазақстан қаржыгерлер ассоциациясының  бір өкілі кіреді, қор басқармасының төрағасы ұлттық банктің ұсыныумен басқарма мүшелері арасынан сайланады.

     Қордың  банктік шоттары тек ұлттық банкте ашылады. Қордың ақшаларын орналастыру төмендегідей:

     1)  қор активтерінің 80 пайыздан кем  емес мөлшерінде мемлекеттік  бағалы қағаздар;

2)  ұлттық банктегі салымдарға 10 % -тен  астам (депозиттерге). Құрмына негізгі қызметтерді атқарады:

     - қатысушы-банктің еріксіз таратылуы жағдайында оның салым-шыларына (депозиторларға) салымдары (депозиттері) бойынша ережемен анықталған көлемі мен тәртіптер өтемақы төлейді;

     -     активтерді басқаратын;

     -     қатысушылар куәліктерінің есебін  жүргізеді;

     -     қор жарғысында қарастырылған  және қазіргі ережелерге, сондай-ақ  ұлттық банктің басқа да құқықтық-нормативтік  актілерінде қарастырылған басқа  қызметтерді де атқарады.

     Қор өз қызметтерін атқаруда мынадай құқықтарды иеленеді:

     -     ұлттық банкпен ақпарат алмасу  жән жеке тұлғалардың, қатысушы-

(депозиттердің), міндетті ұжымдық кепілдендіру (сақтандыру) объектісі болып табылатын салымдардың  (депозиттердің) жалпы сомасы  мен қаржылық жағдайы туралы  мәлеметтер алып отыруға;

     -   ұлттық Банкке қатысушы банктердің  қазіргі ережелер мен банктік  заңдама талаптарын бұзу фактілері  туралы хабардар етуге;

     -   қазіргі ережелер мен бекітілген  тіртіп бойынша қатысушы-банкті  жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерін) міндетті ұжымдық кепілдендіру (сақтандыру) жүйесінен шығарып, қатысушы куәлігін  қайтып алуға;

     - салымшылардан (депозитарлық) еріксіз  таратылатын қатысушы банктерден  салымдар бойынша төленетін өтемақы  мөлшеріндегі құқықтар мен талап  ету кезектерін сатып алуға;

     - салымшыдан берілген банктің  салымшыларға қормен өтемақы  мөлшерінде еріксіз таратылатын  қатысушы банктерден талаптарды  қанағаттандыруды талап етуге;

     - банкті басқару бойынша уақытша  әкімшілік құрамына өз өкілін енгізуге;

     -  қатысушы банкті тарату комиссиясының  құрамына өз өкілін енгізу  туралы сот алдында өтініш  жасауға;

     -  өз құзыретінің шегінде басқа  да құқықтарды жүзеге асыруға  құқылы. Өз қызметтерін жүзеге асыру барысында қор:

     1. еріксіз таратылатын қатысушы  банктерге регрестік талап қою  құқығын иеленеді;

     2.  ұлттық банкке өзінің қызметі  жайлы қаржылық есеп беру, соның  ішінде ұлттық банк анықтаған  тәртіпте, формада, мерзімде аудиторлық  ұйым растаған жылдық есепті  береді.

     Қор басқармасының өкілеттілігі:

     1. Банктерде жеке тұлғалардың салымдарын  міндетті ұжымдық кепілдендіру  жүйесіне енгізу туралы шешім  қабылдау.

     2.  Қазіргі ережелерге сәйкес қорға міндетті күнтізбелік және басқа да жарналардың қатысушы банктермен мөлшерлемесін салу мерзімдерін бекітеді.

     3.   Банк қатысушы-банктерді инспекторлық  тексеруден өткізу немесе оларға  шектелген ықпал ету шаралары  мен санкцияларды қолданады, банктік  жарнамада қарастырылғандай депозитті  қабылдауға, ашуға және жеке тұлғалардың  банктік шоттарын жүргізуге берілген  лицензиялардың күшін жою немесе  қызметін тоқтату туралы ұлттық  банкке өтініш беруге шешім  қабылдайды.

     4.   қатысушы-банкті жеке тұлғалардың  салымдарын міндетті ұжымдық  кепілдендіру жүйесінен шығару  туралы шешім қабылдау.

     5.   қор активтерін ұлттық банкке  келісім бойынша сенімдік басқаруға  беру туралы шешім қабылдайды.

     6. Еріксіз таратылатын қатысушы-банктердің  салымдар бойынша өтемақысын  төлеу туралы шешім қабылдайды.

     7.   Агент-банкті таңдайды;

     8.  Қор   басқармасының   төрағасын   сайлау   және   қордың   лауазымды тұлғаларын тағайындау.

     9.   қордың жыл сайынғы кірістер  мен шығыстар сметасын бекітеді.

     10.  қазіргі ережелерге сәйкес басқа да өкілеттіктер.