Коммерциялық банктерде мәселелі несиелерді басқару («Қазақстан Халық банкі» АҚ үлгісінде)

 

Қорытынды

 

 

Қазақстанның ірі банктерінің  бірі болып табыла отырып, Халық  Банкі қаржы нарығының барлық сегменттерінде операцияларды жүргізді. 2002 жылы жекешелендіру аяқталған соң Банк жетекшілігімен халықаралық стандарттар деңгейінде банктік қызмет көрсетудің максималды кең спектрін келтірумен нарықтарда позицияларды жаулап алу стратегиялық міндеті қабылданды.

Несиенің қайтарымдылығын  қамтамасыз ету бойынша қарыз алушыларға қатысты банкпен несие саясатын жүзеге асыру үрдісінде «мәселелі» несиелермен жұмыс маңызды орын алады. Әрбір «мәселелі» несиені қайтару шешімдердің жеке әдістерін талап етеді.

Қысқа мерзімді несиелерді қажет ететін ірі сауда-делдалдық компаниялары банктің негізгі қарыз алушылары болып табылады. Сонымен бірге банктің несиелерін бөліп таратуда негізгі аймақтар негізінен Алматы қаласы мен Солтүстік Қазақстан болып табылады, және де несиелер Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Орталық және Батыс Қазақстан сияқты аймақтарда да келтіріледі.

2008 жыл банктің несиелік потенциалының әрі қарай өсуімен атап өтілді. Капитал мөлшерінің ұлғаюы банкке ресурстарды тартудың мөлшерін кеңейтуге және экономиканы несиелендірудің көлемін ұлғайтуға мүмкік берді. Едәуір күшті депозиттік база, сонымен қатар меншік капиталдың мөлшері несиелендірудің операцияларын кеңейтуге және банктік қызметтер нарығында бәсекеге қабілеттікті анықтауға әрекеттеседі.

2008 жылы негізгі несие алушы ретінде көтерме сауда мен бөлшек сауда алға шығады, олардың үлес салмағы 38 пайызды құрады, өйткені олар ең қамтамасыз етілген болып табылады.

Сонымен бірге ауыл шаруашылық саласына және азық өнімдерінің өндірісіне келтірілген  несиелердің үлесі ұлғайды, өсім 1 пайызға тең, сома 9088530 мың теңгеге ұлғайды және 2008 жылы 98678231 мың теңгені құрады.

2008 жылы құрылыс секторындағы берілген несиелердің негізгі үлесі  
7 пайызға дейін күрт төмендейді, бұған себеп - қаржы дағдарысы, өйткені банк дағдарысқа байланысты несие келтірудің ережелерін өзгертуге мәжбүр болды. Қарыз алушы жылжымайтын мүлік объектісінің жарты құнын енгізуі қажет. Осыған байланысты ипотекалық тұрғын үйдің құрылысымен айналысатын көптеген компаниялар бағаның көтерілуін тосып, өндірісті тоқтатуға мәжбүр.

Банк үшін несиелендіру – бұл едәуір ақша ресурстарын жоғалтудың мүмкін тәуекелімен әрқашан байланысты үрдіс. Дәл сондықтан несиенің қайтарылмау тәуекелін төмендету үшін қарыз алушының несиеге қабілеттігінің мәселелері ғана емес, оны қамтамасыз ету де ерекше мұқият талдауды талап етеді.

Өзінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында банк сенімді  қарыз алушыларға артықшылық бере отырып, қаржыландырылатын жобалар мен  клиенттерді таңдауға өте байсалды жақындайды. Сонымен бірге несиені  беру жөнінде шешімді қабылдауда анықтаушы фактор болып қарыз алушының несие тарихы, оның қаржылық жағдайы, экономиканың басым салаларының дамуында қаржыландырылатын жобаның маңыздылығы мен оның орнының толығуы, сонымен бірге несие бойынша ұсынылатын қамтамасыз етудің сенімділігі мен жоғары өтімділігі болып табылады.

Мерзімділігі бойынша «Қазақстан Халық Банкі» АҚ-да 2008 жылы өтеу мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейінгі қысқа  мерзімді несиелері ең үлкен үлес салмағын алатынын атап өту қажет.

Несиелер пролонгацияларының ұзақ мерзімдері банктің өтімділігіне теріс әсер етеді, ал несиені өтеу мерзімдерін бұзу жиі жағдайда қарыз алушының қаржылық жағдайындағы жетіспеушіліктің симптомы болып табылады. Банктердің несиелік қызметі негізгі экономикалық қызмет болып табылады және олар өзінің несиелік қызметтерін қаншалықты жақсы жүзеге асыруына байланысты қызмет көрсетілетін клиенттердің экономикалық жағдайы тәуелді. Сондықтан несиелендірудің мерзімін таңдау кезінде банктер қарыз алушының объективті қажеттіліктерін ескеруі қажет.

Өзінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында банк сенімді қарыз алушыларға артықшылық бере отырып, қаржыландырылатын жобалар мен клиенттерді таңдауға өте байсалды жақындайды. Сонымен бірге несиені беру жөнінде шешімді қабылдауда анықтаушы фактор болып қарыз алушының несие тарихы, оның қаржылық жағдайы, экономиканың басым салаларының дамуында қаржыландырылатын жобаның маңыздылығы мен оның орнының толығуы, сонымен бірге несие бойынша ұсынылатын қамтамасыз етудің сенімділігі мен жоғары өтімділігі болып табылады.

2008 жылы несие портфелінің сапасы күрт нашарлады, күмәнді және сенімсіз несиелердің өсуі ұлғайды. 1-5 санаттағы күмәнді және сенімсіз несиелер жататын мәселелі несиелер деңгейі зерттелетін кезең ішінде  
0,97 пайызға ұлғайды. Сенімсіз несиелердің үлес салмағы 3,95 пайызды құрады, бұл несиелік қызметтің табыстылығына теріс әсер етеді.

Қазіргі уақытта несиені  қайтарудың мәжбүрлеу шараларын  қолданудың көмегімен банктің мүдделерін қорғау көп көңіл бөлуді талап  етеді. Бұл қазіргі заманғы жағдайларда  банктік-несиелік саланың жоғары кылмыстық белсенділіктің аймағына айналып отыруына байланысты, яғни:

- несиелік сұрау салудың негіздемесіне жалған құжаттарды жасайды;

- толық емес немеесе бұрын кепілге салынған, ал кейде иелігінде жоқ кепілдік мүлікті ұсынады;

- несиенің қайтарылуын қамтамасыз етуге мемлекеттік немесе коммерциялық құрылымдардың жалған не болмаса заңсыз жолмен алынған кепілдеме хаттары мен кепілдіктерін ұсынады.

Несиені «мәселелі» деп таныған  жағдайда банктің мамандарымен несиені  қайтаруға бағытталған әрекеттер жоспары әзірленеді, ол бірқатар іс-шаралардан тұрады:

- несие алушының өндірістік қызметін жақсарту жоспарын әзірлеу мен жүзеге асыру;

- қарыз алушының үлесін үшінші тұлғаға сату;

- кепілгерлер мен кепілдік берушілерге үндеу;

- құқықтық сипаттағы шараларды қабылдау;

- банкроттық жөнінде құжаттарды рәсімдеу;

- банк атынан кәсіпорындармен жұмыс істеу үшін басқарушыларды, кеңес берушілерді және кураторларды тағайындау;

- несиені кеңейту, қосымша несиелерді беру, қарызды «мерзімі өткеннен» ағымдағы қарызға аудару.

Қазақстан Республикасының Үкіметі  күмәнді және сенімсіз несиелерді қайтару  бойынша коммерциялық банктердің жұмысын  жеңілдету үшін маңызды шараларды  қабылдады. Осы мақсатта Стресстік  активтер қоры құрылды. Стресстік активтер Қорының қызметі қазақстандық банктердің несие портфельдерінің сапасын жақсартуға бағытталады. Берілген мақсатты жүзеге асырудың негізгі механизмі – банктердің күмәнді активтерін өтеп алу және оларды кейіннен басқару. Мұндай активтер ретінде макроэкономикалық, нарықтық және басқа факторлардың әсерінен елеулі тәуекелдерге (құнсыздануға) ұшыраған активтер, соның ішінде банктермен жылжымайтын мүлік пен жер кепіліне берілген қарыздар қарастырылады.

Банктерден мұндай қарыздарды өтеп алу банктердің баланстарын төмен  өтімді активтерден жеңілдетуге мүмкіндігін береді және банктерді өз шығындарын мойындауға мәжбүр етеді.

Алайда қабылдануға қажетті  шаралар банк жүйесінде мәселелерді  туындатып қана қоймайды. Осы шаралардың бүкіл ауыртпалығына қарамастан, олар түпкі нәтижесінде қаржылық сектордың сауығуына, тұрақты бизнес-стратегиялардың жасалуына, қор жинаудың ішкі көздерінің дамуына және банктердің консервативті қаржы профильдерінің қалыптасуына әрекеттесуі қажет. Қазіргі жағдайларда салыстырмалы әлсіз банктерге аса қиын, ал күштірек қаржы ұйымдары өздерінің нарықтық позицияларын күшейтуге мүмкіндіктері бар.

Қазақстандық банк жүйесі қарыз  алудың сыртқы көздерімен белсенді пайдалануға  мүмкіндік берген өз жемісінің құрбаны  болды. Реттеу органдары мен банктердің өздері бизнестің тоқтаусыз өсуімен байланысты өсіп келе жатқан құрылымдық мәселелерді шешуге ұзақ уақыт бойы кіріспеді. Алайда қазір оларда тепе-теңдікті қалпына келтіруге, ұзақ уақытты тұрақтылықты қамтамасыз етуге және банк жүйесінің даму болашағын жақсартуға бірегей мүмкіндігі бар.

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

 

1 Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 31 тамызынан «Қазақстан Республикасының Банктер мен банктік қызметі туралы»  
№ 2444 Заңы

2 Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 30 тамызынан «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» № 2155 Заңы

3 Байгарина А.Т. «Проблемы развития  банков Казахстана как инвестиционных организаций» // Банки Казахстана - 2004г. - С.32.

4 Баймуратов У. Б. «О ресурсной  базе и стимулировании долгосрочного кредитования реального сектора экономики банками второго уровня Республики Казахстан» // Банки Казахстана - 2002г. - С.19.

5 Батраков Л. Г. «Экономический анализ деятельности коммерческого банка». – Москва : «Логос», 1999г. - С.344.

6 Белоглазова Г. Н. «Банковское дело», учебник. - М.: Финансы и статистика, 2006г. - С.187.

7 Борискин А.В. «Деньги. Кредит. Банки», учеб.пос. СПб: «Спец.лит». - М.: 2002г. - С.121-134.

8 Бруно Бухвальд. «Техника банковского дела», (перевод с немецкого). - М.:1994г. - С.48.

9 Галицкая С.В. «Деньги. Кредит. Финансы». - М.: Экзамен, 2002г. - С.58-64.

10 Давыдова Л. Д., Райманов А. К. «Банковское право Республики Казахстан». – Алматы : «Жеті Жарғы», 2000г.- С.75.

11 Жуков Е. Ф. «Банки и банковские операции». - М: 1997г. - С.203.

12 Жуков Е. Ф. «Деньги. Кредит. Банки», учебник для вузов. - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2004г.

13 Колесников А. Н. «Банковское дело». - М. : 1996г. - С.87.

14 Коробова Г. Г. «Банковское дело», учебник. - М. : Экономист, 2005г.- С.73.

15 «Кредиты и их влияние на развитие экономики» // Творч. поиск молодых исследователей в соврем., науке; материалы межвуз. студ. конференции «Жас Туран - 2006 г.», ч.2 – Алматы: 2004г. - С.27.

16 Лаврушина О. И. «Анализ экономической деятельности клиентов банка» – М. : Финансы и Статистика, 2000г. - С.148 – 151. 

17 Лаврушина О. И. «Банковское дело», учебник. -М.:КНОРУС, 2006г.

18 Малелов Н. Т. «Роль банковского кредитования в инвестировании реального сектора экономики» // Соц.- экон. проблемы региона: материалы текущих исследований; выпуск 6 – Караганда : 2002г. - С.192.

19 Мусиров Г. «Кредитный механизм в сфере производства» //Аль Пари -         2004г. - № 2 – 3. - С.55.

20 Нурсеит Н. «Расширение банковского кредитования производства» // Аль Пари - 2004г. - №6. - С.60.

21 Нурумов А. А. «Кредитная составляющая развития экономики Казахстана» // Аль Пари - 2003г. - №2. - С.28.

22 Панова Г.С. «Анализ финансового состояния коммерческого банка», М. : Финансы и Статистика, 1996г. - С.59.

23 Пещанская И. В. «Организация деятельности коммерческого банка». -М. : ИНФРА – М, 2001г. - С.124.

24 Питер С.Роуз. «Банковский менеджмент». - М.: Дело ЛТД, 1995г. - С.11.

25 Рамазанов Н. «Структурные изменения (кредитование)» // Деловая неделя - 2005 г. - 18 марта. - С.12.

26 Романовский М. В. «Финансы и кредит». -  М. : Юрайт – Издат., 2004г. - С.187.

27 Русманова Ж.А. «Регулирование  банковской  деятельности  в современных условиях» // Аль Пари - 2004 г. - С.95.

28 Сейткасимов Г. С. «Деньги. Кредит. Банки». - Алматы: 1996г. - С.57

29 Сейткасимов А. Г. «Банковское дело». - Алматы: «Қаржы Қаражат», 1998г. - С.576.

30 Сейткасимов А. Г. «Бухгалтерский учет и отчетность в коммерческом банке». - Алматы: «Қаржы Қаражат», 2000г. - С.456.

31 Сейткасимов А. Г. «Управление банковской ликвидностью и методы ее анализа». – Алматы : «Қаржы Қаражат», 1998г. - С.110.

32 Сенчагов В. К. «Финансы, денежное обращение и кредит», учебник.- М.: ТК Веоби: Проспект, 2004г. - С.141-142.

33 Умбетов А. «Риск - дело благородное (кредитные риски)» // Финансы и кредит-2005г. - №1. - С.11.

34 Усатова М., Юмачиков Ш. «Современная кредитная система Республики Казахстан и перспективы ее развития» // Приоритеты развития в свете  послания Президента Республики Казахстан народу Казахстана: «Основные направления внутренней и внешней политики на 2004 год» ; 5 студ. науч. практ. конференция.– Алматы : 2004г. - С.36.

35 Финансово-кредитный энциклопедический словарь. – М. : Финансы и статистика, 2002г. - С. 53 -65

36 Шамрай И.Н., Смагулова Р.И. и др. «Деньги, кредит, банки». – Павлодар: 2004г. - С.134.

37 Шевчук Д.А. «Банковское дело», – М.:РИОР, 2005г. - С.111-115.

38 Шеремет А. Д. «Финансовый анализ в коммерческом банке». – М. : Финансы и статистика, 2001г. - С.256.

39 Шпринская В.Е. «Операции коммерческих банков». – М.: Финансы и статистика,1995г. - С.121.

40 Щегорцов В.А. «Деньги.Кредит.Банки», – М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2005г. - С.138.

41 Эриашвили Н. Д. «Банковское дело». - М. : ЮНИТИ – ДАНА, 2003г. - С.254.

42 www.kase.kz

43 www.nationalbank.kz

44 www.db.kz

45 www.afn.kz

 

А қосымшасы

(міндетті)

 

 

Ұластырылған бухгалтерлік баланс

 

Мың теңгеде

Баптың атауы	2006 ж.	2007 ж.	2008 ж.
Активтер
Ақша және оның эквиваленттері	18 668 238	30 608 770	53 968 825
Аффинирленген асыл тастар	2 592	3 147	32 173
Сатуға жарамды бағалы қағаздар	44 248 301	43857097	6 648 045
Басқа банктерде орналасқан салымдар	42 070 130	280715825	179 570 139
Басқа бағалы қағаздар	115 817 167	98 166 666	112 396 878
Құнды қағаздармен «кері  РЕПО» операциялары	671 090	6 500 002	1 281 005
Капиталға инвестициялар  және субординацияланған қарыз	13 777 255	17 979 821	236734775
Төлемдер бойынша есеп айырысулар		559 277	485 544
Тауар-материалды қорлар	583 748	741 593	1 042 793
Негізгі құралдар және материалды емес активтер	15 971 212	22 676 857	59 090 169
Сыйақыны алумен байланысты есептелген табыстар	15 733 836	33 189 264	67 341 367
Сыйақы мен шығындардың  алдын ала төлемі	399 528	344 221	258 821
Міндетті резервтер	69214012	73651401	68521406
Есептелген комиссиялық  табыстар	1 207 813	970 343	898 851
Мерзімі өткен комиссиялық  табыстар	2 550	66 739	10 950
Клиенттерге қарыз берулер	662765294	1069603396	1232224778
Басқа дебиторлар	11 983 410	14 659 807	22 756 991
Клиенттерге несиелер бойынша  шығындар резервтері	-41104685	-67848502	-134856626
БАРЛЫҚ АКТИВТЕР	960 342 243	1567245252	1 768432633
МІНДЕТТЕМЕЛЕР
ҚР Үкіметінен алынған  қарыздар	106 625	64 406	83 320
Басқа банктер мен  ұйымдардан алынған қарыздар	61 216 228	81 723 495	45 565 038
Мерзімдік салымдар	32 698 311	28 289 794	43 777 458
Клиенттер алдындағы  міндеттемелер	592 601 824	1115460963	1295849 609
Құнды қағаздармен «РЕПО» операциялары	12 366 788	51 760 008	77 100 037
Айналымға шығарылған құнды  қағаздар	74 516 674	63 719 517	42 792 918
Субординацияланған қарыздар	30 122 855	38 956 067	48 424 839
Төлемдер бойынша есеп айырысулар		66 875	77 267
Сыйақыны төлеумен байланысты есептелген шығындар	13 896 831	19 530 609	16 956 548
Әкімшілік-шаруашылық қызмет бойынша есептелген шығындар	160 163	154 866	508 977
Сыйақы мен табыстарды алдын ала төлеу	1 317 782	1 158 805	1 068 276
Есептелген комиссиялық  шығындар	353	102 310	134 454
Басқа кредиторлар	18 332 816	20 795 755	11 889 458
Барлық міндеттемелер	838 055 506	1425949471	1597935 319
Капитал
Жарғылық капитал	65 550 496	65 549 804	65 549 216
Қосымша капитал	2 007 867	2 001 454	1 994 990
Бөлінбеген табыс және басқа резервтер	54 728 374	73 744 523	102 953 108
Барлық меншік капитал	122 286 737	141 295 781	170 497 314
Барлық міндеттемелер  мен меншік капитал	960 342 243	1567245252	1 768432633