Кәсіпорынның неізгі капиталын пайдалану

    Жоғарғы көрсеткішті қор қайтарымынан шығарылған басқа да өнім шарты, өндірістік негізгі  қор айналымының үлес құнына тең. Сондықтан кәсіпорынның ақшалай жинағын көбейту, өзіндік құнды төмендету, өндіріс шартын өсіру, негізгі қор құрылымын жақсартуды қарау. Негізгі қор есеп және жоспарын ақшалай немесе заттай үлгіде жүргізеді. Негізгі қорлар бағасы амортизациялық есеп көлемі, тозу деңгейі үшін қажет.

    Негізгі қор бағасының олардың өндіріс  процесіне қатысуына байланысты бірнеше түрі бар. Олар:

1. Бастапқы құн
2. Қалдық құн
3. Қалпына келтіру құны

    -  Негізгі  өндірістік қорлардың бастапқы   құны-бұл қорларды жасақтауға

немесе  сатып алуға шығындалған сома. Ол амортизация нормасын, амортизациялық есеп көлемін, кәсіпорын активінің пайдасы мен рентабельділігін, олардың пайдалану көрсеткішін анықтау үшін қолданылады.

    -  Негізгі қорларды пайдалану процесінде  олар тозып, біртіндеп бастапқы

құнын жояды. Олардың шын өлшемінен тозған құнын алып тастау керек. Міне, осы негізгі қордың қалдық құны болып табылады, яғни қалдық құн - негізгі қордың бастапқы құны мен тозу сомасының айырмашылығы болып табылады.

    -  Негізгі қордың қалпына келтіру  құны - ісжүзіндегі еңбек құралдарының сол периодтағы бағадағы құны. Бұл қазіргі кездегі негізгі қорды өндіруге шығындалған сома, ол қорларды қайта бағалау кезінде қойылады. Негізгі қордың қалпына келтіру құнын бағалау шешімі тез өсіп, кәсіпорындардың қаржылық-экономикалық көрсеткішін төмендетеді. Сондықтан кәсіпорын үшін, қаржылық көрсеткішінің төмендетілген бағасын амортизация коэффициенті қабылдайды.

    Негізгі кәсіпорынның айналымы мына сатылардан тұрады:

1. Негізгі қорлардың тозуы: табиғи және моралдық тозу.

       а) табиғи және моралдық тозуы, яғни еңбек құралының тұтыну бағасын жойған кез.

    Табиғи  тозу мына жағдайда болады:

      - Дайын өнімнің құнымен қалпына  келтіретін еңбек құралының пайдалану  процестері

      -   Еңбек құралдарының іске пайдаланылмай  тұруына құралдардың құны

жойылады.

    Негізгі қордың бірдей элементтері табиғи тозу теңсіздігінен шығарылған. Толық және ішінара тозудың негізгі қордағы айырмашылығы: толық тозу - үшін қорға жаңадан тарату немесе айырбастау (негізгі қордағы капиталдық құрылыстың тозуын ағымдық ауыстыру), ішінара тозу - жолдық ремонттарды өтеу.

    Табиғи  тозу өндірістік қызмет мерзімін процентпен белгілейді, яғни мына формуламен анықталады: (И_ф)

И_ф=T_ф/T_н*100           (5)

    Мұндағы T_ф-өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл

                           T_н-нормативті қызмет мерзімі, жыл.

        Кездейсоқ, нақты қызмет мерзімін салыстыру мөлшері немесе оның алдын-алу, табиғи тозу пайызы мына формуламен анықталады:

       И_ф=Т_ф/Т_ф+Т_в*100      (6)

     Мұндағы: Т_ф- өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл

Т_в-өндірістік негізгі қордың қызмет мерзімінің мүмкіндігі, жол     экспортын санау, жыл.

      б) моралдық тозу көнеруден туады. Негізгі  қаржы конструкциясы өнімділігі, тиімділігі, үнемділігі бойынша анықталады. Негізгі өндірістік қордың құнсыздануы.

    Моралдық  тозу көлемін бағалау:

1. негізгі капиталдың толық және алғашқы құны = еңбек құралын оны

пайдалану бағасы бойынша сатып алу.

2. Негізгі капиталдың қалдық құны - толық құны - амортизация
3. Негізгі капиталдың қалыпқа келтіретін құны - іс жүзіндегі еңбек

құралдарының  сол периодтағы, бағадағы құны

        Моралдық тозудың алғашқы үлгісінде (ИМ₁) бастапқы құнды қалпына келтіру, негізгі қордың салыстырмалы бағасы мен немесе пайызбен анықталады. Оның формуласы мынадай болады:

ИМ₁=П_н - П_с / П_н * 100        (7)

         Мұндағы П_с және П_н - өндірістегі жаңа және моралды көнеру  машиналарының сәйкестігі.

     Табиғи  және моралдық тозу есебінде қорды  қалпына келтіру құны, қызмет мерзімі  алмастырылған және амортизация  нормасы мен суммасын анықтау  көзделген.

     Келесі  топ көрсеткіштері негізгі қордың актив бөлігін пайдалану деңгейін және өндірістік қуатты, сонымен қатар оларды пайдалануды жақсарту мүмкіншіліктерінің жасырын резервтерін сипаттайды. Оларға негізгі қорларды интенсивті, экстенсивті, және интегралды пайдалану коэффициенті кіреді [49].

     Экстенсивті пайдалану коэффициенті (К_э), НӨҚ актив бөлігін пайдалану деңгейін сипаттайды. Ол құрал-жабдықтардың  істелген уақыттың қордың календарлық уақытына қатынасы (Т_к):

     К_э =Т_ф/ ф_реж              (8)

      Құрал-жабдықтарды  экстенсивті пайдалану коэффициентінің мәні бірлікке жақындауы тиіс

      Интенсивті  пайдалану коэффициенті (К_и)- бұл көрсеткіш маштналар мен жабдықтардың пайдалану деңгейін мінездейді:

     К_и  = П_ф / П_в                (9)

     Мұндағы, П_ф – машиналар мен жабдықтардың нақты өндірісі;

                       П_в – машиналар мен жабдықтардың өндірістік мүмкіншілігі.

     Интегралды  коэффициент (К_инт) - бұл көрсеткіш маштналар мен жабдықтардың  уақыт және қуаттылығы бойынша пайдалану деңгейін мінездейді:

     (К_инт) = К_э * К_и                (10)

          Негізгі қорлардың амортизациясы.

      «Амортизация» термині тікелей мағынада негізгі қорлардың өлімі жоқтығын, олардың тозуды толтыру, қалыптасу мүмкіндіктерін білдіреді.

      Амортизация процесі негізгі қорлардың қызмет ету уақыты ішінде өзінің құнын бөлектеп шығарылатын өнімге ауыстыруын және тұтынылған негізгі қорларды өтеу үшін осы құнның келесі пайдалануын айтамыз.

      Негізгі қорлардың ауыстырылған өнім құрамындағы  құны өндіріс сферасынан кетіп айналу сферасына түседі.

      Өнімді  шығарғаннан кейін сәйкесінше негізгі  қор құнына ауыстырылған ақша бөлігі амортизациялық қорға тұседі, онда толық мөлшерге дейін негізінде бастапқы құнына сәйкес жиналады (тозған негізгі қорларды шегергенде). Бұл амортизациялық қор (жиналған ақша сомасы) тозған негізгі қорлар орнына жаңа негізгі қорлардың заттық элементтерін сатып алуға пайдаланылады, яғни негізгі қорлардың қайта қалыптасуы жүреді.

      Амортизацияның  негізгі функциялары – қайта  өндірісті қамтамасыз ету, негізгі  қорлардың есебі және қайта қалыптасуы.

      Одан  басқа анықталған деңгейде негізгі  қорларды толық пайдалануын қарастырып ынталандырушы қызметті де орындайды: құрал-жабдықтың қызмет ету  мезгілі қанша ұзақ болса, сонша көп өнім шығарылады және сонша тез негізгі қорлардың құны ауыстырылады.

      Шаруашылық  практикада амортизацияны есептеу  үшін амортизациялық аударымдар қолданылады, яғни аударылған құнның ақшалай көрінісі.

      Амортизациялық  аударымдар өнімнің, жұмыстың, қызмет көрсетулердің өзіндік құнын  құрайтын негізгі бір элементтері  болып табылады. Амортизациялық аударымдардың  сомасын көтеру немесе төмендету өндірісте шығындардың, қосылған жылдық табыстың мөлшерінің бұзылуына, сәйкесінше салық салуда қайшылықтарға алып келеді.

      Амортизацияның  объективті негізі болып өндірістік үрдісте және бағаның қалыптасуында  еңбек құралдарының қатысу ерекшеліктері  табылады. Осыдан негізгі қорлардың жұмыс уақытының ұзақтығы олардың құны бір өндірістік циклда өнімге түгел емес бөлшектен ауыстырылады, олардың табиғи және моральдық тозу шамасына байланысты. Амортизация өнім құнының бір бөлігі есебінде бірнеше кезеңдерден өтеді: бітпеген өндіріс элементі ретінде, дайын және шығарылған өнім ретінде. Бітпеген өндіріс және дайын өнім кезеңдерінде оның қозғалысы айналым құралдарының  аванс беруін қажет  етеді.

    Амортизациялық аударымдар шығып кеткен негізгі қорларды қайта өндіруге бағытталады. Сондықтан етуінің барлық кезеңіндегі амортизациялық аударымдар оның бастапқы құнына тең болуы керек, олардың жоюдан түскен таза түсімінен басқа болуы керек.

      Өнімге  ауыстырылған құн көлемі келесіндей анықталады; біріншіден негізгі қорлардың бастапқы құнымен, бастапқы құн қанша жоғары болса, сонша негізгі қорлар құнының ауыстырылатын бөлігі көп болады.

      Екіншіден, бұл мөлшер негізгі қорлар түрімен  анықталады, мысалға: өнеркәсіпте ғимараттардың мөлшерлі қызмет ету уақыты 30-50 жыл (өндіріс мамандығына байланысты), ал машиналардың және құрал-жабдықтардың қызмет ету уақыты – 3-15, 15-20 жылға дейін.

      Үшіншіден, өнімге ауыстырылатын негізгі қорлар құнының мөлшері өндіріс мамандығының саласымен де шартталған: бір салаларда өнеркәсіптік өнім өндірісіне шығын амортизация үлесі өнеркәсіптердегі орташадан жоғары, бірінде төмен болады.

      Амортизациялық  аударымдардың көлемі норма амортизациясы  бойынша негізгі қорлардың бастапқы құнынан олардың жұмыс уақытының  мөлшерін есептеумен анықталады.

      Осыған  байланысты амортизация нормасы мына формула бойынша анықталады:

                    Н_а = Ф_п (б) – Ф_п  / Ф_п · t_сл · 100%    (11)

Мұндағы, Н_а – жыл ішіндегі амортизация нормасы (%);

                      Ф_п (б) – негізгі қорлардың бастапқы құны;

                      Ф_п – жойылатын құн;

             t_сл – негізгі қорлардың жұмыс жасау мерзімі. 

      Амортизация нормасы негізгі қорлар құнының  жылдық процентін өтеумен байланысты. Амортизация нормасы амортизациялық аударымының жылдық мөлшерінің негізгі  қорлардың ортажылдық құнына қатынасымен анықталады.

      Көпшілік  салаларда өндірістің технологиялық  ерекшеліктеріне, құрал-жабдықтар жұмысының  ауыстырылуына және режиміне, жасалған жұмыстың жүктеме деңгейіне және табиғи көлеміне, сыртқы ортаның шарттарына, географиялық орналасуына (объектілердің) және т.б. факторларға байланысты амортизация мөлшері көтерілуі немесе төмендетілуі мүмкін.

      Амортизация нормалары экономикалық оқшауланған  және негізгі қорларды уақытында  төлеуге бағытталуы қажет. Оларды есептегенде  негізгі қорлардың экономикалық лайықты жұмыс жасау уақытын келесі факторлардың есебімен дұрыс анықтау маңызды болып табылады: моральдық тозуы (бірінші және екінші түрі); техникалық қайта құралдануының перспективалық жоспары; құрал-жабдық балансы; модернизация мүмкіндіктері және капиталдық жөндеу. Амортизация деңгейі капитал салымдарының және жаңа техниканың тиімді вариантын таңдауда маңызды роль ойнайды.

        Бухгалтерлік есептің 6 стандартына сәйкес амортизацияны есептеу үшін келесі әдістер қолданылады:

1. Бірқалыпты құнды тізімнен шығару;
2. Жасалған жұмыс көлеміне сәйкес құнды тізімнен шығару

          (өндірістік әдіс);

3. Жеделдетілген тізімнен шығару:

        а) кішірейетін қалдық

б) сандардың сомасы бойынша құнды тізімнен шығару