Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы реформаларының проблемалары мен перспективасы

                                                     МАЗМҰНЫ 

Кіріспе..........................................................................................................................3 

1 Зейнетақы нарығымен қамтамасыз ету  жүйесі

    1.1 Зейнетақымен қамтамасыз ету нарығының  мәні......................................4

1.2 Жинақтаушы зейнетақы нарығының   қызмет ету

        принціптері және механизмі.....................................................................9

    1.3 Жинақтаушы зейнетақы нарығының  шетел тәжірбиесі..........................14 

2 Қазақстан Републикасындағы  зейнетақы нарығымен қамтамасыз ету жүйесі

    2.1 Қазақстан Республикасынғы зейнетақымен қамтамасыз ету

            нарығының  қалыптасуы...........................................................................17

    2.2 Жинақтаушы зейнетақы қорының қазіргі жағдайы................................19 

3 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы реформаларының проблемалары мен перспективасы

    3.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы  проблемалары мен

           реформалары...............................................................................................28

    3.2 Жинақтаушы зейнетақы нарығының   әрі қарай даму жобасы...............31

         

Қорытынды..............................................................................................................37 

Қолданылған әдебиеттер тізімі.............................................................................38 

Кіріспе 

    Курстық жұмысы тақырыбының өзектілігі Қазақстан Республикасындағы жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы мемлекеттік әлеуметтік қамтамасыздандыратын халықты  нарықтық әлеуметтік қорғау жүйесіне алып келді. Жаңа экномикалық - әлеуметтік нәтижелер алып келетін Жинақтаушы Зейнетақылық Қорына жаңа принциптердің енуі ғылым мен практикада жаңа міндеттемелерді туғызды.

    Бұл міндеттемелердің жаңашылдығы нарықтық экономикаға көшу жағдайындағы еңбекке  жарамсыз халықты әлеуметтік қамтамасыз ету, яғни зейнетақымен камтамасыз ету  мәселелерінің  зертелуінің өзектілігін  көрсетеді.Нарықтық жағдайдағы зейнетақы нарығының  жаңарылуының өзектілігі зор, өйткені бұл мәселе бүкіл халықты қамтитын мәселе.

    Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының  зейнетақы нарығының  құрылуы  оның механизмі, принциптері, қазіргі  таңдағы зейнетақы нарығының  жағдайы, проблемалары және оны шешу жолдары қарастырылған.

    Дипломдық жұмыста зейнетақылық қамтамасыз етудің тек бір түрі ғана, яғни Қазақстан  Республикасының жасы бойынша зейнетке шықандардың зейнетақымен қамтамасыз етілуі жүйесі қарастырылған. Мәселені зерттеу деңгейі: Өтпелі кезендегі әлеуметтік мәселелердің өркениетті тенденциялары келесідей отандық экономистердің еңбектерінде көрініс тапқан: Аубакиров Я.А., Шеденов У.К.,Жатқанбаев Е.Б., Елемесов Р.Е., Ержанов М., Кенжегузин М.Б., Қонысбаев А.Т., Серикбаев Б.К., Мухтарова К.С., Аманжолов С.А., Садуақасова А.Б., Марченко Г.А., Молдахметов Н.С., Жамишев Б.Б және т.б.Сондай – ақ өтпелі кезеңдегі әлеуметтік мәселелерді өз кезегінде келесі советтік ғалымдардың еңбегінде зерттелген: Тулисов М.П., Андреев В.С., Бадыров Ю.М., Астраханов Е.И., Ланцева М.С., Ковалев Ю.М., және т.б.Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасындағы зейнеткерлердің (жасы бойынша) басқа еңбекке жарамсыз халықтың санына қарағанда көптігін ескере отырып, қазіргі таңдағы ең бір өзекті мәселелердің бірі болып табылатындықтан дипломдық жұмыстың пәні ретінде ҚР – ғы Жинақтаушы Зейнетақы қорының қалыптасуы мен оның өрлеуі, мақсаты менміндетемелері қарастырылған.

    Негізгі мақсаты Қазақстан Республикасындағы Зейнетақы нарығының дамуын тежейтін мәселелер, оған қарсы жүргізіліп жатқан бағдарламаларды анықтау болып табылады.

      Міндеттемелері:

• еліміздің зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіннің дамуын дамыған елдердің тәжірибесіне сүйене отырып зерттеу
• ҚР-ғы Зейнетақымен қамтамасыз ету нарығының  даму ерекшеліктерін анықтау
• еліміздің экономикасындағы Жинақтаушы Зейнетақы Қорының экономикалық мәнін, маңыздылығын ашып көрсету
• ЖЗҚ –ң төлемдге жарамдылығын анықтау үшін негізіг жолдарын анықтау

    Жинақтаушы  зейнетақы қорының дамуы үшін келесідей іс-әрекеттер атқарылуы  керек: кепілдік қорының құрылуы (сақтандыру), ЖЗҚ-ң қаржылық жағдайын көрсете алатын білікті мамандарды дайындау.

    Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан  Назарбаевтің 2006 қазақстан халқына  жолдауында: Халықты неғұрлым «әлжуаз» топтарын қорғайтын және экономиканың дамуына қолдау көрсететін осы заманғы әлеуметтік саясатты құру және әлеуметтік саланы одан әрі жаңартудың барынша басым бағыттарын жасау қарастырылған.Сонымен қатар әлеуметті зейнеткерлерінің зейнетақыларын төлеуде орын алған келеңсіздіктер жойылып, онда тиісті тәртіп орнатылуы тиіс деп айтылған./1;3басым/

        - Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету мәліметтері негізінде оның қазіргі жағдайына жан–жақты талдау жасау арқылы олардың тиімділігін арттыру мақсатында ұсыныстар беру болып табылады;

      - Барлық операциялар ЗТМО (ГЦВП) арқылы өтеді;

      - төлемдер жүйесі;

      - зейнетақы жинақтарын біріктіруі;

           Қазақстан  Республикасының зейнетақы қоры статистикалық материалдары, отандық және шетел ғалымдардың экономикалық саласындағы әдебиеттері, Қазақстанда және шетелдерде жарыққа шығатын газеттермен журналдары құрады 

      
 

    1 Зейнетақылық қамсыздандыру  жүйесі

    1.1 Зейнетақылық қамсыздандыру  нарығының  мәні

 

    Зейнетақымен  қамтамасыз етудің дәрежесі мен сапасы – ел халқының экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құраушысы.

    Қолайлы  қартайған шақты материалды қамтамасыз ету мәселесі әлемнің барлық елдері үшін, әсіресе нәтижелі экономикасы  бар елдер үшін маңызды болып  отыр. Бұл мемлекет пен азамат, жұмыс  берушімен  жұмысшы, ата – ана мен балалар арасындағы, әлеуметтік және экономикалық ара – қатыныстың  эволюциясы есебінен жалпы халық санындағы қартайған азаматтардың үлесінің табиғи түрде артуынан болып тұр.

    1998 жылдың 1 қаңтарына дейін Қазақстанда  жұмысшылардың міндетті зейнетақы жарналары есебінен зейнеткерлерге төленетін зейнетақы төлемдерге негізделген зейнетақы қамтамасыз етудің ынтымақтық жүйесі қызмет етті. Зейнетақы нарығының негізгі сипаттамалары:

    - зейнетақылық қамсыздандыруға мемлекеттік  монополия;

    - азаматтардың қартайған кезіндегі өзіндік материалдық қамтамасыз                                            етуіне жеке жауапкершіліктің болмауы ескерілген жағдайда міндетті зейнетақы жарналарының иесіз қалуы;

    - жүйе ішінде зейнетақы құралдарының  қайта үлестірілуі.

    Бұл жүйе жоспарлы, әміршіл- әкімшіл экономика кезінде, еңбекке қабілетті халықтың жұмыспен толық қамтылған, мемлекеттік аппарат тарапынан жаппай бақылау және зейнеткерлер мен жұмыс істеп жүрген азаматтар арасында қалыптасқан ара – қатынас жағдайында тиімді болды. Сондықтан ынтымақтық зейнетақы жүйесі зейнетақының салыстырмалы жоғарғы деңгейін қамтыды, оның көлемі жұмыстың соңғы жылдары алынған еңбек ақыға, еңбек тәжірибесіне және жасына байланысты болды, жеңілдіктердің көп болуы зейнетке жақсы жағдайда шығуға мүмкіндік берді.

    Экономикалық  жағдайдың өзгеруі қалыптасқан  ынтымақтық зейнетақы нарығының  қызметінің бұзылуына әкеліп соқты. Ынтымақтық зейнетақы, бір жағынан, көптеген зейнеткерлердің минималды  қажеттіліктерін қамтамасыз ете  алмады, ал екінші жағынан, экономикаға ауыртпалық туғызды.

    Зейнетақы нарығының  принципиалды кемшіліктері нақты белгіленді. Олар:

1. Зейнетақы жарнасы мен төлемдерінің көлемдері арасындағы тікелей байланыстың болмауы. Зейнетақы қорына жарна иеліксіз жүзеге асырылады, бірақ әрбір жұмысшы оған жұмыс берушінің зейнетақы қорына жарнаны уақытылы және толық аударуына байланыссыз зейнетақыны алу құқығына ие. Егер жұмыс беруші мемлекеттік зейнетақы қорына міндетті жарналардан бас тартса, онда мемлекет азаматтар алдында зейнетақылық міндеттемелерді орындауы тиіс.
2. Зейнетақы жарнасының жоғары қойылымы өндірістің шығындарын көбейтеді. Мемлекеттік зейнетақы қорына аударылатын жарнаның еңбекақыдан 25,5% -ы экономикаға ауыртпалық алып келеді. Зейнеткерлердің өмір сүру деңгейін ұстап тұруға кететін үлкен көлемдегі және өсіңкілі шығындарды инфляция жағдайында жабу үшін жарна қойылымының болашақта да өсуі жұмыс берушілердің мемлекеттік зейнетақы қорына міндетті жарнаны аударудан бас тартуын күшейтуге әкелер еді.
3. Зейнетақы жарнасын жинаудың төмен деңгейі жалпы экономикалық себептерге, сол сияқты мемлекеттік зейнетақы қамсыздандыруын қолдауда сақтандыру жарналарының түсіп отыруы мен жұмысшылардың мүдделігін бақылау механизмінің болмауына байланысты.
4. Зейнетақыны бекітуде жеңілдікткердің көп көлемі мемлекеттік зейнетақы қорына үлкен жүктеме алып келді. Ағымдағы заң көптеген адамдарға зейнетке ерте шығуға және жасы бойына зейнетақыдан көп көлемдегі льготалық зейнетақы алуға құқық берді. Нәтижесінде бір саланың жұмысшылары артықшылығы бар саладағы жұмысшыларға зейнетақы беру үшін жарна төлеп жүрді. Бұл әлеуметтік әділеттілік қағидасын бұзды.
5. Жұмысшылардың зейнетақы жарнасы персоналды есепке алудың болмауы аударымдарды көбейтуді, азаматтардың жеке шоттарында қаржыны шоғырландыруды, жұмыс берушілердің жарналарды бақылауына ынталандырылады.
6. Зейнетақылық камсыздандыруды басқару нарығының  тиімсіздігі, түрлі ұйымдық құрылымдар бойынша зейнетақы қаржысын жинау мен жұмсау функциаларының шоғырланбауы оларды мақсатқа сай қолданбауға түрткі болды және үлкен қаржылық шығындарды туғызды. «Әскери қызметкерлерді, ішкі істер органдарының басқармалық және қатарлық құрамын және олардың отбасын зейнетақымен қамтамасыз ету тұралы ». Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес азаматтарға зейнетақы төлеу республикалық бюджеттің қаржысы есебінен жүзеге асырылды.

    Ынтымастық  зейнетақы нарығының  сақталуы дағдарысты және зейнетақыны кідіріп беруді күшейтер еді. Сондықтан 1998 жылға дейін  экономикалық, құқықтық және әлеуметтік қатынастарға қызмет істеп келе жатқан ынтымақтық зейнетақы жүйесі түбегейлі  өзгерістерді қажет етті.

    Зейнетақылық  қамсыздандыру жүйесін реформалау барлық зейнеткерлердің материалдық  жағдайын жақсартуға септігін               тигізетін мемлекет экономикасын дамытуға түрткі болады.

    Қазақстанда жаңа зейнетақы жүйесі туралы заң 1998 жылы 1 қаңтарда өз күшіне енді, ескі ынтымақтық зейнетақы жүйесінен (ынтымақтық ұрпақ принципі бойынша қызмет еткен) жинақтаушы зейнетақы жүйесіне  біржолата көшуін білдіреді.

    Жаңа  зейнетақылық реформа туралы заңның күшіне енуі потенциалды салымшылардың  зейнетақылық нарық қатысушылары  туралы ақпараттың болмауымен, экономиканың үнемі инфляциялық жағдайымен, сол сияқты «Смагулов и К» сияқты қаржылық пирамидалардың құлаған тәжірибесімен байланысты зейнетақы жинағының сақталуына деген сенімсіздігін туғызды. 1999 жылы мамырда өткен Қазақстан финансисттерінің 1 Конгресінде Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев зейнетақы активтерін сақтаудың маңыздылығын  атап көрсетті: «Өздеріңіз білетіндей Қазақстан- ТМД және Шығыс Еуропада зейнетақы реформасын жүргізген және жинақтаушы зейнетақы жүйесін енгізген ең бірінші ел. Бұл қадамның ұзақ мерзімдік болашақта маңызы зор, сондықтан азаматтардың зейнетақылық жинағын қорғау дәрежесінде сенімсіздік тудыруға хақымыз жоқ.»

    Қазіргі кезде Қазақстанда бір уақытта  зейнетақылық қамсыздандырудың екі жүйесі қызмет етеді – олардың біреуі ынтымақтық, 1998 жылы 1 қаңтарындағы жағдай бойынша еңбек тәжірибесі мен жасы сәйкес келетін адамға ғана зейнетақы тағайындалады, бірақ бұл жүйе бойынша 1998 ж. 1 қаңтарында 6- айдан кем емес еңбек тәжірибесі бар соңғы азамат қана зейнетақы алады, ал содан кейін бұл жүйе тоқтатылып, жинақтаушы зейнетақы қорларына түскен міндетті және ерікті зейнетақы жарналары негізінде зейнетақы жинағына және жасына байланысты зейнетақы төлемдерін алуға құқық болатын жинақтаушы жүйе болады.

    Жинақтаушы  зейнетақы нарығының  негізгі  қатысушылары: банк-кастодиандар , зейнетақы  активтерін басқару бойынша компаниялар  және жинақтаушы зейнетақы қорлары.

    1999 жылы 1 қарашада Қазақстанда 16 жинақтаушы  зейнетақы қорлары болды, олардың  біреуі Мемлекеттік Жинақтаушы Зейнетақы Қоры (ГНПФ) және 15-і мемлекеттік емес Жинақтаушы Зейнетақы қорлары (ННПФ). Соңғылары корпоративті (бір копанияның салымшы- жұмысшылары), ашық (жалпылық) және КУПА, банк- костодиандардың қорлары болады./2;6 б/