Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы реформаларының проблемалары мен перспективасы

    Сонымен, демографиялық тұрақсыздық есебінен, зейнеткерлер санымен зейнеткерлік жасты өсіру арқылы азайту туралы үкіметтің болжамдық күтуі ақталмауы мүмкін. Үкіметтің кетулері ақталу үшін ең алдымен демографиялық саясатқа (Қазақстандағы халықтың табиғи өсу көрсеткіші 0,4% бт) және халықты жұмыспен қамту мәселесімен (Қазақстанда 2004 ж тамыз айында жұмыссыздар 4% құраған) көңіл бөлген жөн, сон,да ғана зейнеткерлер саны азаяды және жұмыс істеуші халық саны артады, осыған сәйкес жинақтау зейнетақы қор нарығының  қатысушылар саны мен салымшылар сан артады, бұл туралы дипломдық жұмыстың келесі бөлімде толығырақ қарастырылады.  

    3 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы реформаларының   проблемалары мен перспективасы 

    3.1  Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы проблемалары мен реформалары 

    Жинақтаушы  зейнетақы қорларының зейнетақы  реформаларының үшінші жылында қызметінің рефрмаларының үшінші жылында қызметінің нақты нәтижелерімен қатар, міндетті түрде шешуді талап ететін, бірнеше рет айтылған күрделі проблемалары да бар.

    Жинақтаушы  зейнетақы қорының басты проблемаларының  бірі - жинақтаушы зейнетақы қорлары  қызметін бақылауды жетілдіру. Бүгінгі таңда ағымдық қаржылық жағдайы мен жинақтаушы зейнетақы қорының сенімділігін анықтайтын негізгі көрсеткіш капиталдың адекваттылығы болып табылады. Экономикалық негізін қамтитын минималды нормативті стандарттар капитал бойынша, жинақтаушы зейнетақы қорының қызметін реттейтін Комитет бойынша реттелуі қажет. Қазіргі уақытта Комитет «жинақтаушы зейнетақы қорының меншік капиталына қойылатын негізгі талаптар туралы инструкция» енгізуде, ол қорлардың резервтік капиталды қалыптастыруын білдіретін инақтаушы зейнетақы қорларының орындауы керек міндетті нормалары мен шектерді тағайындайды. Сондай – ақ, меншік құралдарының жеткіліктілігін көрсететін коэффиценттер және меншік құралдарын салудың, активтердің өтілділігінің нормативтері енгізілуде. Барлық осы қызметтер жинақтаушы зейнетақы қор қызметін реттеу бойынша Комитет жағынан жинақтаушы зейнетақы қор қызметін тиімді реттеу және бақылауды арттыруға бағытталған. Бірақ, бүгінгі күні қолданып жүрген жинақтаушы зейнетақы қор қызметін реттеу құрылымы жинақтаушы зейнетақы қорының қызметін қажетті бақылау мен реттеу талаптарына жауап бере алмайды. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі салымшылардың мүддесін, зейнетақы қорын, зейнетақы активтерін керекті түрде қорғау және нарықтағы өзгерістерге жылдам, әрі дұрыс жауап беріп, оған үйрену үшін бастамалық, кәсіби, шығармашылық, икемді және жауапкершілікті реттеу және бақылау жүйесін талап етеді.

    Қазіргі уақыттағы үш мемлекеттік институттар  арасында бақылауды жүзеге асыру  бойынша функцияларды бөлу жүйесі қазіргі  уақыттың талаптарына жауап бере алмайды және тиімсіз болып табылады. Жүйені бақылау және реттеуді қамтамасыз ету үшін бірыңғай, тәуелсіз, жақсы қаржыландырылатын кәсіби жинақтаушы ұйым құру қажет. Қазіргі уақытта кез – келген шешім қабылдау үшін Комитет Еңбек және ҚР халқын әлеуметтік қорғау министрлігінен келісім алуы керек, ол оның шешімі көпшілік жағдайда кәсібилікпен ерекшеленбейді және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы жүйесі қатысушыларының мүдделеріне жауап бермейді. Осындай қалыптасқан жағдайда қажетті шараларды қолданбаса ірі проблемалардың тәукелі, мүдделер қайшылықтары туындауы мүмкін.

    Сондықтан бақылаушы органмен нақты шешімдердің  бірі, жинақтаушы зейнетақы қорының  қатысушыларының қызметін бақылайтын, жинақтаушы зейнетақы қорының қызметін реттеу бойынша комитет қызметін жетілдіру.

    Бүгінгі таңда көпшілік шешімдер заң саласында  өзбетімен және кенеттен қабылданадыу. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі қатысушыларының  пікірі есепке алынбайды, есепке алынса да тек қағаз жүзінде. Мысалы 2004 жылы 29 ақпанда Әділет министірлігінде ҚР жинақтаушы зейнетақы қоры меншік капиталының қалыптасуы туралы Ережеге өзгертулер мен толықтырулар тіркелген оған сәйкес ашық және корпоративті жинақтаушы зейнетақы қорының минималда жарғалақ капиталының мөлшерін сәйкесінше 180 және 50 млн. тенге, өсіру туралы. Бірақ, осы күнге дейін мұндай шешімнің неге байланысты қабылданғаны, мұндай нақты санның қайдан пайда болғандығы түсіндірілмеген.

    Сондай-ақ, жинақтаушы зейнетақы нарығының  дамуындағы негізгі проблемалардың бірі зейнетақы инвестициясы нарығының шектеулі болуы. Зейнетақы жанақтарын экономикасының нақты саласына тарту корпоративті бағалы қағаздары нарығының нашар дамуына байланысты қатаң шектелген. Қазіргі уақытта зейнетақы қорларының инвестициялық қызметі жоғары табыспен ерекшеленбейтін мемлекеттік қағаздар мен банк депозиттеріне салынуда.

    Қазақстанның  зейнетақы жүйесін реформалау шеңберінде стратегиялық мәселелер болып қор  нарығын дамыту және мекемелендіруді  жүргізу табылады. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының активтері корпоративтік бағалы қағаздар нарығының ынталандырады деп күтілген болатын. Бірақ жинақтаушы зейнетақы қоры активтерін окрпоративтік бағалы қағаздарға инвесициялауда қойылған талап, олардың салымдарын тек «А» категориялы бағалы қағаздарға ғана шектейді, ал, «көгілдір фишкалар» бағдарламасы әлі күнге дейін жүзеге асырылмаған.

    Инвестициялау құрылымында мемлекеттік бағалы қағаздар үстемдік етуде, 2004 жылы 1 науырызындағы жағдай бойынша, зейнетақы қорларының зейнетақы активтерінің 95% мемлекеттік бағалы қағаздарға инвестицияланған, ал 2009 жылы бұл көрсеткіш 48,88% болды. Көріп отырғандай зейнетақы активтерінің мемлекеттік бағалы қағаздар  инвестициялану көрсеткіші 5 жыл ішінде айтарлықтай (2 есе) азайған. Сондықтан, тәуекелді диверсификациялаудың қажеті жоқ, ал негізгі туекел ҚР Қаржы министірлігінің өз міндеттемелері бойынша дефолты болып табылады. Ресейде дефолт келесідей сипатталады: ағымдық зейнетақы төлемдерімен алынған мемлекеттік бағалы қағаздардан құралдардың кліп түспеуі нәтижесінде қордың зейнетақы активтерінің азайуы.

    Зейнетақы жинақтары экономиканың нақты секторын дамытуға араластырылмайды. Қазақстандағы  зейнетақы реформаларының басты  мәселелерінің бірі қазақстан экономикасының нақты саласына инвестициялау және индустриалды саланы дамыту болып табылады, бұл мәселелер қазіргі уақытта инвестициялық бағдарламаны дұрыс жеткілікті болмауы және қор нарығының дамымауынан орындалмай отыр.

    Төмен табыстылық және девальвациялық күтулер  ерікті зейнетақы салымдарының санының  өсуін тежеуде. Зейнетақы қоры активтері салымшылардың жинақтаушы зейнетақы қорына ерікті салымдарын салу- салмауына байланысты. Оларды ынталандырудың бір жолы инструменттердің инвестициялау мүмкіндіктерін арттыру болып табылады. Бүгінгі таңдағы ерікті салымшылар жағынан қызығушылықтың төмен дәрежесі екі түрлі себеппен түсіндіріледі: ерікті зейнетақы жинақтарының инвестициялық табыстылығымен төмендегі және девальвациялық күтімдер./20;№683/

    Бүгінгі таңда мемлекеттің жинақтаушы зейнетақы  қоры жекешелендіру мәселесі қарастырылуда, жекешелендіру-бұл ҚР 01.06.99. №683 «1999-2004 жылдардағы мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігін арттыру және жекешелендіру бағдарламасын бекіту туралы» ҚР Үкіметінің Қаулысына сәйкес мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорын күтіп тұрған нақты даму болып табылады.

    Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры жою немесе зейнетақы қорларының бірігуі қор нарығына да, зейнетақы қорларының қаржы жағдайына да кері әсер етуі мүмкін. НКЦБ-ның мәлімдеуі бойынша мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерінің жалпы көлемінде 25-30 %-ға дейін төмендейтін болса, онда мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры жекешелендіріледі немесе мәжбүрлі түрде жойылады. НКЦБ председателінің болжамы бойынша, алдағы уақытта республикада тиімділігі төмен шағын зейнетақы қорларының табылуы және жоғары тиімділікке қол жеткізу үшін қалған жинақтаушы зейнетақы қоры біртіндеп бірігуі есебінен зейнетақы қорларының саны азаяды.

    Жинақтаушы  зейнетақы қоры қатысушыларының  қызметінде менеджмент сапасы ерекше маңызды фактор болып табылады. Өйткені  басқару сапасы жұмысшылардың профессионалдық дәрежесімен анықталады. Сондықтан олардың жұмысына деген талап артуы қажет. Өкінішке орай қазіргі уақытта жоғары сапалы кадрлар даярлау жүйесі әлсіз ұйымдастырылған.

    Жинақтаушы  зейнетақы нарығының  дамуына  әсер ететін негізгі факторладың бірі жинақтаушы зейнетақы нарығының ақпаратпен қамтамасыз етілуі.

    Қазіргі жүйе реттеуші органдарды да, жинақтаушы зейнетақы нарығының  қатысушыларын  да жеткілікті ақпаратпен қамтамасыз етпейді. Сонымен қатар онда бір  бірін қайталайтын есеп беру жүйесі көп, оның өзі шығындарды арттырып жібереді. Сондықтан жаңа сапалы есеп беру және зейнетақы жүйесі туралы ақпараттың айқындылық дәрежесін арттыруды қамтамасыз ететін жүйе қажет, ло келесілер есебінен іске асырылады:

1. жинақтаушы зейнетақы қорының ақпараттық жүйесін автоматтандыруды жетілдіру арқылы әлектронды түрде есеп беру және оны қалыптастыру жеделдігін қамтамасыз ету.
2. бірыңғай ақпараттық ортадан есеп беру нарығының  нақты, оңай қол жетімді және шындыққа сай болуы.
3. нормативтік құжат негізінде қандай ақпараттар құпия, ал қандай ақпараттарды кімдерге беру, кімдерге бермеу туралы құжаттар әзірленуі қажет.
4. ЗАБК, жинақтаушы зейнетақы қоры және Кастодиан Банктері қызметі туралы ақпараттармен байланысты сұрақтарды шешу.                 

    Қазіргі уақытта Комитет, НКЦБ және IMCC/USAID арасында біріккен ақпарат орталығын ашу туралы келісімге қол қойылған./21/

    Бүгінгі таңда көпшілік халық зейнетақы  реформасы, механизмі оның мақсаты  мен мәселелері туралы ақпараттармен  дұрыс қамсыздандырылмаған. Бұның себебі түсіндіру жұмыстарының әлсіздігі, оқулықтарының кең таралмауы, және т.б болып табылады. Мемлекеттік өкілетті органдар да ақпараттарды қосымша дефицит қылып, қосымша проблемалар туындатуда.

    Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы нарығының  қалыптасуы жүріп жатыр, оның ажырамас бөліктері банктік және сақтандыру нарықтарын, сондай-ақ ақпараттар нарығын, анализ, аудит, кеңес беру және басқа да қызметтерді дамыту болып табылады. Кеңес беру қызмет саласында актуарлық бағалауерекше орынға ие. Зейнетақы қорын актуарлы бағалау – бұл математикалық және статистикалық ережелерді қолдана отырып салымшылардың салым ықтималдығы мен қордың ықтимал зейнетақы төлемдерінің мөлшерін бағалау болып табылады. Сондықтан жинақтаушы зейнетақы қорларының Ережесіне актуарлы еспті енгізу өзекті мәселердің бір болып табылады, әсіресе қорлар мемлекеттік емес зейнетақы төлеуге көшу барысында.

    Зейнетақы жинақтарына сақтандыру нарығының  болмауы реформалардың аяқталмағандығын білдіреді.

    Зейнетақымен  қамтамасыз етудің жаңа нарығының  шеткіліксіз болып тұрған компоненті зейнетақы жинақтарын сақтандыру. Жекеменшік зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі бірнеше жылдар бар елдерде, өмірді сақтандыру компаниялары жеке тұлғаның зейнетақы қорындағы барлық жинақтарын аннуитет, яғни өмір бойы рента төлеп отыруға ауыстырып сатып алады. Зейнеткерлікке шығар алдында адам өзі зейнетақысын аннуитет бойынша, белгілі жылдарға бөліп есептелген зейнетақы қорынан төлем түрінде де өздері қалаған нұсқада ала алады. Өмірді сақтандыру компаниясы барлық зейнетақы нарығының  басты саласы болып табылады, бұл сфера дамымайынша зейнетақы реформасы аяқталмайды, сондай-ақ зейнеткерлікке шығу барысында өмір бойы зейнетақымен қамтамасыз етілетіндігіне салымшылардың  сенімі болмайды.

Қазіргі уақытта зейнетақы жүйесін әрі  қарай дамыту туралы мәселелер қарастырылуда. Зейнетақы реформаларын қолдау мақсатында дүниежүзілік банктен бағдарламалық зәлім алу жөніндегі шараларды жүзеге асыратын ведомства аралық кеңес құрылды, ЖЗҚ әрі қарай дамыту концепциясын әзірлейтін жұмыс тобы құрылды. Бұл органдардың қызметі қазір ешқандай әсер етпесе де, елімізде жинақталушы зейнетақы реформаларын дамытуға ықпал ететін нақты жасалған қадам. (болғанын қалаймыз).  

   Тәуелсіз  мемлекеттер достастығы елдер арасында ҚР-сы ең алғаш болып халықты зейнетақымен қамтамасыз ету реформасын қалыптастырды.Ең бір жаңашылдық ол әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесінен Жинақтаушы Зейнетықы жүйесіне көшу болды.Бұл әр бір тұлғаны ЖЗҚ-ғы жинағын ерекше қарасьыруға негіздеді.Жинақтаушы жүйесіне көшудің басты себебі әлеуметтік қамтамасыз ететін, соның ішінде қартайған, яғни жасы бойынша зейнетке шықан адамдардың көбеюі еді.Жаңа Жинақтаушы Зейнетақы нарығының  құрылуынан бастап қазіргі кезге дейінгі реформаның басты принциптері келесідей:

• Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін мемлекеттік реттеу
• әр тұлғаның өз еркімен ЖЗҚ-н таңдауға мүмкіндігі
• минималды зейнетақының болуына мемелекетік кепілдіктің болуы
• еңбекке қабілетті халықтың өз жалақысынан Зейнетақы қорына салымдардың салыну міндеттілігі
• еңбекке қабілетті азаматтардың қартайған шақтағы жинақталған зейнетақысына жауапкершілігі
• ЖЗҚ –ң сақталуын және қауіпсіздігін жасай отырып ЖЗҚ-н инвестициялау қолайлығы
• әр азаматтың еркі бойынша қосымша салымдары арқылы зейнетақымен қамтамасыз ету құқығы
• азаматтардың зейнетақы қорын инвестициялау арқылы ел экономикасына  үлесінің қосылуы