Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы реформаларының проблемалары мен перспективасы

     Қаржы инвестицияларының құрылымы мынадай: Қазақстан Республикасының мемлекеттік  бағалы қағаздары – 49,6%, мемлекеттік емес бағалы қағаздары – 28,7%, екінші деңгейдегі банктердің салымдары – 19,5% және “Кері РЕПО” операциясы – 2,2%.

Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау  агенттігінің деректері бойынша./18/

    Қазақстанның  жинақтаушы зейнетақы қорларының ассоциациясы

    Зейнетақы қорларының ассоциациясы заңды тұлға  ретіндегі мемлекеттік тіркеу туралы куәлігін 1998 жылы 14 – ші қаңтарда алған  болатын және осы уақыттан бастап заңды тұлғаға тиесілі барлық құқықтарға ие болды. Зейнетақы қорының ассоциациясы заңды тұлғалардың ассоциация ұйымдық – құқықтық формасыеда ерікті бірлестік негізінде комерциялық емес, мемлекеттік емес тәуелсіз ұйым болып табылады.

    Ассоциация 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан  Республикасының  Конституциясына, 2007 жылы 27 желтоқсанда ҚР-ң жоғарғы кеңесімен қабылданған ҚР-ң Азаматтық кодекесімен, 1995 жылы 17-ші сәуірдегі ҚР-ң Президентінің «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуі туралы» бұйрығына, сондай-ақ Ассоциация жарғысымен құралтай келісім шартқа сәйкес қызмет етеді. Ассоциация коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың құрылтайшысы бола алады, филиалдар мен өкілеттіліктерді өз еліміздеде, сондай-ақ шетелде де ашаалады. Зейнетақы қорының ассоциациясының қызмет ету мерзімі шектелмеген.

    Зейнетақы қорының ассоциациясының мүшесі болып жинақтау зейнетақы қоры, Зейнетақы активтерін басқару компаниясы (ЗАБК), қызмет ету құқығына лицензиясы бар кастодиан банк, тағы да басқа кез – келген қызметтері зейнетақы қоры ассоциациясының мақсаттарымен сәйкес келетін заңды тұлғалар табыла алады.

    зейнетақы қорының ассоциациясы қызметінің мақсаты  ҚР-да қартайған шақты жеке немесе ұжымдық міндетті немесе ерікті қамтамасыз етуді жүзеге асыратын кастодиан  банктері мен ЗАБК-ның, зейнетақы  қорларының қызметін қауіпсіздігін  қамтамасыз ету және қолдау, кординациялау негізінде азаматтардың әлеуметтік қамсыздангдырылуын жақсарту болып табылады.

    Зейнетақы қорының ассоциациясының мақсаттарына сәйкес алдарында келесідей мәселелер  тұр:

• мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорының дамуы мен қалыптасуына ықпал ету;
• ассоциация мүшелерінің мүдделерін ұсыну (қарастыру) және қорғау;
• заңды және нормативті актілердің өзгерісіне және әзірленуіне қатысу;
• зейнетақымен қамтамасыз етудің жаңа нарығының  қатысушыларының этикалық және кәсіби нормаларын әзірлеу;
• ақпараттық, методикалық, кеңес беру және басқа қызметтермен қамтамасыз ету;
• ағымдық мәселелерді шешу барысында қазақстандық және шеттелдік мамандарды тарту;
• халық арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізу;
• бірыңғай ақпараттық кеңестікті құру;
• шетелдік мамандардың қатысуымен тәжірбе алмасу семинарларын ұйымдастыру, шетелдерде және ТМД-да осындай ұйымдардың конференциялары мен семинарларына қатысу;
• кітапханалық қор ұйымдастыру және зейнетақы қызметі нарығының барлық қатысушылары туралы директорлар банкін құру;
• ассоциация қызметінде объективтілік, тұрақтылық, қол жетушілік, ашықтық қағидаларын қадағалау.

      Зейнетақы қорының ассоциациясы  зейнетақы қорларының ағымдық  қызметіне көмек көрсетіп отырады,  зейнетақы қоалары қызметі туралы  семинарлар жүргізіледі, халық арасында үнемі түсіндірме жұмыстарын жүргізеді, бұқаралық ақпарат құралдарында шығады, шетел портнерлерімен қарым – қатынас орнатады. Ассоциация қатысушыларға «іс-әрекеттің этикалық нормасы» деп аталатын зейнетақылық рефолрма әзірлеп, ұсынған болатын. Қыркүйекте зейнетақы қорының ассоциациясы «Мәскеу қаласының Жинақтау зейнетақы қоры кәсіби лигасы» деп аталатын коммерциялық емес ұйымдар одағымен бірлестік туралы келісімге қол қойған. 1999 жылы шілдеде Зейнетақы қорының ассоциациясы «Қазақстанның зейнетақы реформасы қорытындылары, проблемалары, даму жобалары» деген тақырыпта 1-ші қазақстандық халықаралық конференция жүргізген болатын. Зейнетақы қорының ассоциациясы желтоқсанда халықаралық зейнетақы йқоры федерациясына ҒІАР мүше болды (Federation International de Administradoras de Fondos de Pensiones), бас пәтері Чили астанасы Сантьяго қаласында орналасқан. Зейнетақы қорының ассоциациясы зейнетақы реформалары сұрақтары бойынша 4 кітап шығарды және тағы да 2 кітап шығаруға дайындалуда. Нарықты ақпараттық аноматикалық материалдармен қамтамасыздандыру шараларын жүргізу жоспарлануда. 2009 жылдың 1–ші ақпан айындағы Жинақтаушы зейнетақы қорына салымшылардың саны 3127676 адамды құрады. Оның ішінде 1742365 салымшы Мемлекеттік Жинақтаушы зейнетақы қорына, ал 1385311 салымшы мемлекеттік емес Жинақтаушы зейнетақы қорына салған. 1999 жылы 1 – ші сәуірінен 2004 жылдың 1 – ші сәуіріне дейінгі аралықта Мемлекеттік емес Жинақтаушы зейнетақы қорына салымшылардың саны 1,8 есе артқан мемлекеттік емес Жинақтаушы зейнетақы қорына салымшылар саны 2004 жылдың наурыз айының өзінде 2,9 есе өскен. Ал  2004 жылдың 1 – ші тоқсанында мемлекеттік емес Жинақтаушы зейнетақы қорына салымшылар санының жалпы өсімі 6,8 пайыз құрады. Қазіргі уақытта (2008 жылдың 1 – ші наурызында жүргізілген санақ бойынша) мемлекеттік емес Жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшылар саны  3 941 015 құрайды, бұл мемлекеттік Жинақтаушы зейнетақы қорының саымшыларынан 1,67 есе артық.

    1998жылы 31 – ші желтоқсанда Қазақстанда  2 милллионнан астам зейнеткерлер  болды, олар жалпы халықтың 13,6 пайызын құрайды. Статистикаға сәйкес бұл пропорция 1995 жылдан бері 6 пайызға кеміген. Мұндай күрт төмендеу 1999 жылғы жүргізілеген нәтижесі бойынша халық санының күрт төмендеуімен, сондай-ақ Үкіметпен тағайындалған зейнеткерлердің жасы бойынша жаңа талаптары мен түсіндіріледі. Бірақ демографиялық өзгерістер керісінеше тенденцияға ие, бір жағынан табиғи өсімнің төмендігі себеп болса, екінші жағынан экономикалық белсенді халықтың шетелдерге кетуінің жалғасуы. Осыған сәйкес қарт адамдардың үлес салмағы артуда. Соған қарамастан 5-кестеде келтірілген болжамдық бағалаулар көрсетіп отырғандай Қазақстаннның жалпы халық санында зейнеткерліктер үлесі зейнеткерлікке шығу мерзімі арттыруға байланысты кемуі қажет./19;22б/ 

5-кесте - Негізгі демографиялық көрсеткіштер. 

    Мемлекет  зейнеткерлікке шығу жасын өсіру  арқылы, зейнетақы алушылар санын  қысқартып, ал төлеушілер санын арттырып отыр. Бұл стратегияның қажеттілігі  ең біріншіден, мемлекеттік бюджеттегі ағымдық зейнетақылар мен түрлі  жәрдемақыларды төлеуге қаражаттардың жеткіліксіздігімен түсіндіріледі./14/

6-кесте - Қиыр шетелдердегі зейнеткерлік жас пен зейнеткерлік салым көрсеткіштері.

    (%)

    Кәсіпорындардың еңбек ақы төлеу қорынан түскен зейнетақылық аударымджар мөлшері  мен нақты зейнетақылық түсімдер мөлшері сәйкес келмеуі мүмкін, өйткені  кәсіпорын тауарлары мен қызметтеріне төлемдердің дер кезінде жүргізілмеу  себебіне еңбек ақы төлеу қорына есептелген қаражат пен әлеуметтік төлемдер мен еңбекақыны төлеу құралдарының нақты түсімдер арасында айырмашылық пайда болады.

    2004 жылғы Заңға сәйкес ер адамдар үшін зейнеткерлік жас 63, ал әйелдер адамдар үшін – 58 жас болып табылады. Төмендегі кестеде кейбір елдердегі қосымша зейнетақымен қамтамасыздандырылған ер және әйел адамдар үшін зейнеткерлік жас көрсеткіштері көрсетілген (6-кесте).

    6-кестеде көріп отырғандай қазақстандық «қартаю табалдырығы» басқа нарықтық экономикалық елдер көрсеткіштерінен артта қалуда. Бірақ алдағы уақытта Қазақстан зейнеткерлік жас көрсеткіштері бойынша сол елдерді қуып жететіндігіне күмән келітруге де болады. Бірақ, келесі дәйекті атап өтпеске болмайды, жал сайын халықтың қартаю артық келеді, яғни зейнеткер жастағы адамдар саны артып келеді және соған сәйкес мемлекеттің әлеуметтік ауыртпалығы артуда. Мысал ретінде 7-кестеде 15-64 жастағы халық саны пайызбен шаққандағы 65 жастан жоғары халықтың үлесі және Еуропа Экономикалық Одақтың кейбір елдеріндегі 1995 жылғы Жалпы Ұлттық Өнімге шаққандағы азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік шығындар деңгейі көрсетілген./14/ 

7-кесте  - ЕЭО елдеріндегі халықтың қартаю көрсеткіштері (%).