Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы реформаларының проблемалары мен перспективасы

   ҚР-ғы ең алғаш ЖЗҚ-ы 1998 жылы құрылып қазіргі  кезге дейін даму үстінде.ЖЗК-ы  келесі әлеуметік мәселелерді шешуге өз үлесін қосады:

   Ол  салымшылардың зейнетақылық салым  төлемдерінің ұзақтылығына және жалақысына байланысты өте тиімді және салынған салымның толық қайтарылып берілуіне кепілдік беретін ұйым.

   Жасы  бойынша зейнеткерлерді әлеуметтік қамтамасыз етуге мемлекеттің және салық төлеуші органдардың міндеттілігінен  алу.

   Ұлттық  экономикалық өндірістік базаларының  модернизациялануы арқылы ұзақ мерзімдік инвестицияның қалыптасуы және бәсекеге қабілеттілігінің өсуі.

   Қазіргі кездегі санақ бойынша ел азаматтарының  салымдарының 648мың миллиард теңге  қаражаттары жинақталған.Бұл қаражтарды мемлекеттің қолдануы әр түрлі бағытта.Олар:мемлекеттік бюджеттің дифицитін қаржыландыру, екінші деңгейлі банктерге салымдар арқылы және қаржылық инсрументтердің шығарылуы арқылы белгілі бір саланың қажеттілігін қанағаттандыру. Негізінен ЖЗҚ –ң қалыптасуы міндетті салымдар арқылы қалыптасады.Сонымен қатар жұмысшылардың немес жұмыс берушілердің өз қалаулары арқылы салынған қаражаттары қосымша зейнетақыны қалыптастырар еді. Осы жағдайда азамат өзінің зейнетақасының мөлшерін жоғарлатар еді.

   Зейнетақы жүйесімен айналысатын білікі мамандардың  айтуы бойынша ЖЗҚ-ң дамуыүшін келесідей іс-әрекетер атқарылуы қажет:/13с.34/

• жүйені тек корпоративті ғана емес сонымен қатар ашық қолдануға мүмкіндіктің болуы
• жарналарды қолданудағы басқару жүйесіне өзгертулер енгізу
• қаржылық ағымдардың қадағаланып отырылуы
• қорлардың қаржылық жағдайын қамтамасыз ету
• Басқа ЖЗҚ-р қатысушыларымен жаңалықтар және өзгенртулер туралы мағлұматтармен алмасып отыру

   ҚР-ң  басты мақсаты болып – барлық жасы бойынша зейнеткерлерді қаржымен толық қамтып,алған зейнетақысы  салған жарналарымен тең келетіндей етіп, азаматтарды жұмысқа қабілетсіз болған жағдайда еш қиналмайтындай қаржымен қамтамасыз ету Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіннің механизмін құру.Мұндай механизмді іске асыру үшін анық және қатаң ережелер орнату қажет.Еліміздегі зейнетақымен сақтандыру аясында қатаң механизмнің келесі факторларын анықтауға болады: ЖЗҚ-ң міндеттілігі, қатаң капитал нарығының жоқтығы, жұмысшыға соның ішінде қатысушыларға кепілдіктің берілуі, қиыншылықтарды төтеп беру үшін алдын-ала бағдарламалардың болуы./12/ 

    3.2 Жинақтаушы зейнетақы нарығының әрі қарай даму жобасы. 

    Жинақтау  зейнетақы қорының Қазақстанда  құрылуы және қызмет етуі елеулі әлеуметтік, психологиялық және экономикалық сипаттағы  қиындықтармен байланысты. Осыған сәйкес, бұл қорларды Қазақстанның әлеуметтік нарығының  тек кездейсоқ және ұзақ мерзімдік емес звеносы ретінде қарастырмасақ, бұл орайда бірнеше норматив және бір – екі базалық заң қабылдап қана қою жеткіліксіз.

    Жинақтау  зейнетақы коры - әлеуметтік – экономикалық ортаның құқықтық негіздермен, механизмдермен және көптеген басқа да институттармен байланысты жүйелік құбылыс, және оның табысты қалыптасуы болашақ зейнеткерлердің мүддесінде, әртүрлі бағыттарда ықпал ететін көптеген қызметтердің орындалуын талап етеді.

    Жинақтаушы  зейнетақы нарығының  әрі қарай даму мақсаттарына қол жеткізу үшін оптималды  әкімшілікті талап етеді. Бұның нәтижесі оның қызмет ету нәтижелігін арттыруы қажет. ҚР Президентінің 1998 жылғы 28 қаңтардағы Бұйрығына сәйкес, халықты индивидуалды кодификациалау әдісін жетілдіру бойынша көптеген шаралар іске қосылмақ, бұл әдіске сәйкес әлеуметтік индивидуалды кодты енгізуде қателерді болдырмауға, біртіндеп бірыңғай идентификациялы нөмірге көшуге мүмкіндік береді, соңғысы ҚР-ның территориясында жүргізілетін міндетті төлемдердің барлық түрлерінде, жеке тұлғаоарды тізімге алу барысында қолданылады.

    «Еңбек  туралы» Заңға сәйкес жұмысқа  тұру барысында жеке зейтақы келісім  шартын жасау және әлеуметтік жеке код алу талап етіледі. Осындай  талап жеке кәсіпкерлер үшін де қойылады.

    2004 жылдын бастап әлеуметтік жеке код бойынша зейнетақылық жарнаны есептеу жүргізілмейтін болды.

    Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының әрі  қарай даму тағдыры салымшылардың  өздерінің таңдауына тәуелді. Егер мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы  қорының жалпы зейнетақы жинақтарындағы үлесі 25%-ға дейін төмендейтін болса, онда ҚР Үкіметі бұл қорды жекешелендіру туралы мәселені қарастырады. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының барлық міндеттері сақталып қалады. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының жекешелендірілуіне мемлекетік емес жинақтаушы зейнетақы қорылары, не олардың акционерлері де қатыспайды.

    Жинақтаушы  зейнетақы қорының қаржылық жағдайын нығайту мақсатында олардың меншіктері мен жарғылық капиталдарының жеткіліктігіне, сондай-ақ, нормативтерді сақтауына жоғары талап қояды.

    Зейнетақы қорларына түсетін жарналардың  кідіріссіз келуін қамтамасыз етуге  бағытталған жинақтаушы зейнетақы  қорыны төлемдер тәртібін жетілдіру  шараларын жүзеге асыру жалғасады.

    Барлық  назар міндетті зейнетақы жарналарына  фискалдық бақылауды жетілдіруге аударылуы қажет. Бұл зейнетақы реформасының кем көлемді қамтуына, әсіресе ауылдық жерлердегі ресми емес салалардағы халықты жинақтаушы зейнетақы жүйесіне тартуға мүмкіндік береді. Қандай да бір табыстарды, азаматтарға жәрдемақы беру барысында жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы жарналары ұсталынып отырады. Сонымен қатар, ерікті жарналарды ынталандыру саясаты жүзеге асырылатын болады.

    Жинақтаушы  зейнетақы жүйесінде қызмет ететін мамандардың және жұмысшыларды басқарушыларға қойылатын талаптар артады және олармен әдеп жарналарының сақталуы, кәсіби білгірлік пен жауапкершіліктің болуы қадағаланады. Бұлар сәйкесінше нормативті құқықтық актілерде көрініс табады./22;5б/

    Білім процесіне жинақтаушы зейнетақы  жүйесі бойынша курстар енгізіледі.

    Үкімет  екі зейнетақымен қамтамасыз ету  жүйесін әрі қарай дамытуға бағыт  алады – ынтымақтық және жинақтаушы зейнетақы қорынан төленетін  зейнетақы төлемдерінің мөлшерін анықтау  әдістемесі жетілдіріледі.

    Жинақтаушы  зейнетақы нарығының  табысты  дамуы үшін қажетті басты жағдайлардың бірі - өмір бойы төленетін зейнетақы  жарнасының тиімді сызбасын әзірлеу  болып табылады. Проблема зейнетақы  жинақтарының жеткіліктілігінде болып  тұр. Бұл мәселе, жинақтаушы зейнетақы жүйесінен зейнетақы төлемдері салымшының шотында ақшаның таусылғанына дейі жүргізіледі, сондықтан егер ұзақ жасаса зейнетақысыз қалу қаупінің болуымен байланысты. Зейнетақыға шығудың нң тиімді жобасы кең таралған механизм келесі болып табылады: зейнеткер аннуитеттік келісімшарт бойынша зейнетақы қорындағы өзінің жинақ шотынан құралдарды ерікті негізде өмірін сақтандыру компаниясына оған ай сайын өмір бойы рента төлеп отырады. Осыған сәйкес, салымшы өзінің зейнетақ жинақтарына өмірді сақтандыру компаниясының аннуитетін ала алады және сосын одан өмір бойы ай сайын тұрақты сомада ақша алып отырады. Сондай – ақ, ануитеттің кең спекторы қарастырылған, егер зейнеткер қайтыс болса, онда белгілі бір уақытқа төлемді туыстарына бере алады.

    Жуық арада өмірді сақтандырудың тұрақты секторын құру маңызды мәселе болып отыр, өйткені оның тиімді қызмет етуі зейнетақы реформасының табысты жүзеге асырылуының ең маңызды шарты болып табылыды. Мықты сақтандыру нарығы ақша құралдарының жетіспеуі, зейнетақы жасына жетпей жұмысшының жұмыс қабілетінен айырылуы сияқты мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.

    ҚР  Үкіметі ҚР Ұлттық Банкімен бірлесе  отырып азаматтарды өмір бойы зейнетақымен қамтамасыз етуге көшуді жүзеге асыруға  бағытталған шаралар қабылданады, олар жинақталған зейнетақы жинақтарын қайта бөлу арқылы жүзеге асырылады.

    Зейнетақы төлемдерін жүзеге асыруда салық  заңдарын жетілдіру қажет, яғни жинақтау мерзіміне байланысты зейнетақы  төлемдеріне арнайы салық салу шкаласын тағайындау қажет, соның ішінде ерікті зейнетақы жинақтар бойынша да төлемдер қарастырылуы керек.

    Инвестициялық саясатты жетілдіру.

    Жинақтаушы  зейнетақы нарығының  қызмет етуінің  ең басынан бастап мемлекет зейнетақы  активтерін инвестициялық басқаруды  қатаң бақылап және реттеп отырады. Қазақстанда қазіргі уақытта корпоративті қаржы құралдарының нарығы әлі дамымаған. Жергілікті нарықта қаржылық тұрақтылықтың қатаң талаптарына сәйкес келетін корпоративті элементтер саны аз. Зейнетақы активтерінің экономиканың нақты салаларына инвестициясы байқалуда. Зейнетақы активтерінің сақталуын қамтамасыз ете отырып, ҚР Үкіметі мен бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия зейнетақы активтері есебінен алынатын қаржы құралдарын кеңейту бағдарламасын жасауда. Сонымен қатар, тәуекел диверсификациясы бойынша талаптар сақталады да, ал тәукелді бағалау әдісі жетілдіріледі, ол нарықтың қажеттілігін қамтамасыз ете отырып, зейнетақы активтерін сақтау мүддесіне сәйкес келеді.

    ҚР  Қаржы Министірлігі мен бағалы қағаздар бойынша Ұлттық Комиссия инвесторларға  қатысты қаржылық есеп түрлерін және бухгалтерлік есеп ерекшеліктерін жетілдіру бойынша жұмыстар жүргізеді, оның негізгі мақсаты біртіндеп халықаралық стандартқа өту болып табылады.

    Қызмет  көрсету  нарығын дамыту.

    Жинақтаушы  зейнетақы қорының қызмет көрсету  нарығының басты проблемалары: лауазымды жұмыс беруші тұлғалар жағынан жинақтаушы зейнетақы қоры салымшыларынң таңдау еркін шектеу; халықтың жеткілікті дәрежеде ақпаратталандырылмауы, әсіресе шалғай аудандардың.

    ЗАБК- ң, жинақтаушы зейнетақы қорының, қызмет көрсету нарығының бәсеке қабілеттілігінің артуына ықпал ету қажет. 

    Жалпы ережеден ауытқымай жинақтаушы зейнетақы  қорының міндеттері мен құқықтарын жетілдіру қажет. Келесілер анықталатын  болады: зейнетақы жүйесіне қатысты  нарықтағы субъектінің үстемдік жағдайы сипатталатын критерилер; егер бұл салымшылар мен алымшылардың мүдделерін бұзатын болса, мұндай ерекшенің алдын алу (ережеге қарсы) шараларын жүргізу.

    Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қоры және мемлекеттік  емес жинақтау зейнетақы қоры зейнетақы  активтерін басқару екі қағиданың үйлесу қажеттілігін көрсетеді: тәуекелді максималды шектеу және сәйкес табыстылықты қамтамасыз ету. Зейнетақы активтерін инвестициялау және бағалы қағаздар қоржынын диверсификациялау бағыттары тағайындалған болатын.

    Зейнетақы құралдарын қорғаудың қосымша механизмдері де бар. Ұллтық комиссиямен зейнетақы активтерін инвестициялауды диверсификациялау барысында бір кәсіпорынның акциясында зейнетақы активтері 5 пайыздан бағалы қағаздар бойынша инвестициялау нормативі тағайындалған. Сондай-ақ екінші ереже акционерлік қоғамының жарғылық капиталының 5 пайызынан аспайтын сомада ғана акциялар алына алады. Екінші норматив егер зейнетақы активтерінің қоры үлкен болса, оны шектеуге енгізілген. Мұндай әдіс зейнетақы активтерін банк депозиттеріне салуда – бір банктің депозитінде зейнетақы актавтері 10 пайыздан аспауы керек.

    Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қоры құрылған кезден бастап қордың зейнетақы активтерін инвестициялық басқару Ұлттық банкпен  жүзеге асырылды. Кейін қордың зейнетақы  активтерін инвестициялық басқару қызметі мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорына берілді.

    Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қоры зейнетақы  активтері төменде көрсетілген  құралдарына зейнетақы активтьерінің  жалпы көлемінен келесі мөлшерде инвестициялануы мүмкін:

• ҚР-ң мемлекеттік бағалы қағаздары – 50 пайыздан кем емес; (басқа мемлекеттің заңдарына сәйкес эмиссияланғандарды қоса алғанда)
• Халықаралық даму және қайта жөндей банкі; Европалық даму және қайта жөндну банкі; Америкааралық даму банкі; Халықаралық есеп айырысу банкі; Азия даму банкі; Халықаралық қаржы корпорациясы; Ислам даму банкі сияқтыхалықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздары 10 пайыздан төмен;
• екінші деңгейлі мемлекеттік банк депозиттері және мемлекеттік депозит сертификаттары 20 пайыздан төмен.

   Екіші деңгейлі бір банктің  банктік депозит сертификатына инвестиция көлемі ЗАБК үшін тағайындалған нормативтегі шектеулерге сәйкес болуы керек.

      Мемлекеттік жинақтау зейнетақы  қоры меншік активтері мен  зейнетақы активтері айналыста  болатын банктік депозит сертификаты  бойынша тиімді жылдық сыйақы мөлшері келісімге отыру мерзімінде мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша тиімді жылдық табыстылық мөлшерінен өзгеше бола алмайды.