Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы реформаларының проблемалары мен перспективасы

    Зейнетақы қорларының жалпы сипаттамасын аяқтай келе, қазіргі уақытта олардың дамыған елдердің қаржылық жүйесінде алатын орнын ерекше атап өткім келеді. Зейнетақы қорлары көбінесе бағалы қағаздарға инвестицияланатын өте жоғары көлемде ақша құралдарын айналыста ұстайды. Бағалы қағаздар зейнетақы қорларымен ұзақ мерзімдік мақсатпен алынатындықтан, бұл активтер ағымдағы айналыстан шығарылады және олар ойындарына қатыспайды, басқа сөзбен айтсақ, зейнетақы қорларының инвестициясы мемлекеттің қаржы нарығының өзіндік тұрақтандырғышы болып табылады.2 Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету  жүйесі 

    2.1 Қазақстан Республикасындағы  Жинақтаушы зейнетақы 

    нарығының   қалыпатасуы 

    12 мамыр 1997ж. Қазақстан республикасында  Зейнетақымен қаматамасыз ету  нарығының  концепциясының реформалануы және қайта қаралуы арқылы Қазақстан Республикасының басшылығының № 819 үкімімен бекітілген ЖАҚ « Мемлекеттік Жинақтаушы Зейнетақылық Қоры » ашылуы туралы мәселе қарастырылды./12/

    20 маусым 1997ж. « Жинақтаушы зейнетақы  қорының » заңы бекітілді.

    24 құркүйек 1997ж. Қазақстан Республикасының № 1372 үкімі бойынша ЖАҚ « Жинақтаушы Зейнетақы Қоры »және 17 желтоқсан 1997 жылы Жинақтаушы Зейнетақы Қорының мемелекеттік тіркелуі туралы куәлігі құрылды.

    1998 жылы Қазақстан Республикасының  облыс орталықтарында қордың жүйелері қалыптасты.

    1998 жылы наурыз айында Жинақтаушы  Зейнетақы жүйесіне алғашқы зейнетақылық  салымдар түсті және алғаш  рет жеке зейнетақылық шоттар  ашылды.

    30 желтоқсан 1998 ж.зейнетақы салымдарының  және зейнетақылық төлемдердің  іске асырылуы туралы № 6 мемлекеттік лизензия алынды.

    1998-2006 жж.жұмысшы қай ЖЗҚ-ң салымшысы болуын  анықтамаған жағдайда жұмыс беруші зейнетақы салымдарын міндетті түрде өз қалауымен зейнетақы қорына салып отырылуы іске асырыла бастады.

    11 тамыз 1999 ж. Осы кезден бастап  Мемелекеттік Жинақтаушы Зейнетақылық Қоры зейнетақылық активтерін өздігімен басқара бастады.

    10 ақпан 2006 ж. Мемлекеттік Жинақтаушы Зейнетақы қоры Зейнетақылық келісім шарттарын жасаумен айналыса бастады.

    13 қаңтар 2007ж. МЖЗҚ-ң Ұлттық Жинақтаушы Зейнетақылық Қорынмен бірдей құқыққа ие болатын ҚР-ң «Жинақтаушы Зейнетақылық Қорына » заңына өзгертулер енгізілді.

    1 шілде айында Алматы қаласы  Төле би 89 көшесінде жаңа МЖЗҚ-ң   операциялық залы ашылды.

      Мамыр 2008 ж. ЖАҚ «МЖЗҚ» АҚ-ға қайта тіркелуі өтті.

    17 тамыз 2008 ж.Алматы қаласында МЖЗҚ-ң филиалы ашылды.

    13 құркүйек 2008ж. «Moоdy International » халықаралық агаенттігі АҚ «МЖЗҚ»-на менеджмент жнйесінің сапасы ISO9001:2004халықаралық стандарттарға сай болуына байланысты № 200806995 сертификатын ұсынды.

    13 қазан 2008 ж. ҚР-ң реттеу және қаржылық басқару және ұйымдастыру агенствасы бойынша ҚР-ң Ұлттық Банкі АҚ «МЖЗҚ» -ң акциясының 25% тікелей басқаруға рұқсат алды, сондай-ақ, акцияның 64% иемденденді.

    1 ақпан 2009ж. ҚР-ң «Зейнетақылық Қамтамасыз ету» заңының талаптарымен «МЖЗҚ» өзінің атауын 1ақпан 2009 жылдан бастап «Жинақтаушы Зейнетақылық Қор» атауына алмастырды.

    19 қазан 2009ж. Барлық регионалдық филиалдармен қоса Жинақтаушы Зейнетақы Қоры № 200806995 Moody international Groups  сертификатына ие болды.

    15 қараша 2009ж. Зейнетақы секторларының дамуына өз үлесін қосқандығы үшін EuroMarketAwards премиясы ұсынылды.

    25 қараша 2009ж.Европаның қайта қрылу және даму банкісімен мемарандумға қол қойылды.Онда ЖЗҚ-ң акционерлік капиталына акцияның 10% енуі туралы және ЕҚДБ-і техникаық көмек ретінде қорға 350 мың еуро бөлді.

    13 желтоқсан 2009 ж. Лондон қаласында Standart and Poors ҚР-ң ЖЗҚ- ң қаржылық тұрақтылығы үшін ұзақмезгілді кредиттік рейтингін ұсынды.

    2 желтоқсан 2009 ж. ҚР-ң ЖЗҚ-ң тарихында ең алғаш салымшылары мен алушылардың қызығушылықтарын ескере отырып, комиссиондық сиақының көлемін төмендуі туралы жария етті.2006 жылы комиссиондық сиақының көлеміинвестициялық кірістің 15% құрайды, яғни айына пенсиялық активтердің 0,0475%./13/ 

    Жинақтаушы  зейнетақы қор жүйесі бойынша негізгі заңнамалық құжат Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 20 шілдеден №136 – 1 «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету (қамсыздандыру) туралы» заңы болып табылады. Бұл заң зейнетақымен қамтамасыз етудің құқықтық және әлеуметтік негіздерін анықтайды, Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз етуге азаматтардың конституциялық құқықтарын жүзеге асыруда, меншік формасына қарамастан заңды және жеке тұлғалардың, мемлекеттік органдардың қатысуын реттейді.

    Ескі  жүйе бойынша кәсіпорындар еңбекақы төлеу қорынан мемлекетік зейнетақы қорынан 25,5 пайыз аударып тұрады және бұл қаражаттар сол уақыттағы зейнеткерлердің зейнетақысын төлеуге жұмсалып отырған. Мұндай жүйе тиімді жұмыс істейді, егер барлық жұмыс істеушілердің саны зейнеткерлер санынан бірнеше есе көп болса. Ал, қазіргі уақытта жұмыссыздар санының артуына байланысты, әрбір зейнеткерлерге 1,7 жұмысшыдан (қызметкерден) келеді.

    Екінші  жағынан көптеген кәсіпорындар экономикалық және қаржылық пролблемалардың әсерінен мемлкеттік зейнетақы қорына аударымдарды қысқартуға мәжбүр болды. Осындай зейнетақылық төлемдер бойынша қарыздар түсетін қаражаттардан жоғары болған жағдайда, мемлекеттік зейнетақы қорлары тоқырауға ұшырады, соған байланысты зейнетақы реформаларына қажеттілік туындады./14;13бап/

    Жаңа  зейнетақы нарығының  қалыптасуы барысында зейнетақы төлемдерінің деңгейі шамамен сол деңгейде қалды 25 пайыз, бірақ төлемдер 2 ағымға бөлінді – еңбекақы төлеу қорынан 15 пайыз ынтымақтық жүйеге аударылды  да, ал 10 пайызы 1999 жылғы 15 – ші наурыздағы № 245 Қазақстан Республикасы Үкіметінің «жинақтаушы зейнетақы қорына зейнетақы төлемдерінің міндетті түрде аударылуы мен ұстап қалу Ережелерінің бекітілгендігі туралы» қаулыға сәйкес жинақтаушы жүйеге аударылатын болады. Бұл ережелер жеке тұлғалардың әскери қызметкерлердің міндетті зейнетақы төлемдерін өдері қалаған жинақатаушы зейнетақы қоры телеу тәртібін тағайындайды және заңды тұлға құрамай кәсіпкерлікпен немесе басқа қызметпен айналысатын жеке немесе заңды тұлғаға, яғни төлеушіге өз қызметкерінің табысына, оның құрамына компенсация, үстеме төлем, түрлі сыйақыларда кіреді, ай сайын 10 пайыз мөлшерінде міндетті зейнетақы салымын отыруды қарастырады./15;245бап/

    Бірақ кейін Қазақстан Республикасының  «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» заңына бірқатар өзгертулер мен түзетулер енгізілді: және Қазақстан Республикасының  «Салық және тағы да басқа міндетті бюджетке төлемдер туралы» заңына сәйкес «Әлеуметтік салықты есептеу тәртібі мен төлеу туралы» инструкция әзірленді, бұған сәйкес зейнетақы төлемдерінің бөлінуі кейбір өзгерістерге ұшырады. Яғни, 10% мөлшеріндегі міндетті зейнетақылық төлемдер өзгеріссіз қалып, оларды сақтау мақсатында мемлекетік немесе жеке меншік зейнетақы қорларына аударылатын болды, ал 15%-қ міндетті зейнетақылық салымдар 21%-қ әлеуметтік салық құрамына енгізілді: Қазақстан Республикасында жүзеге асырылудағы зейнетақылық төлемдер 1 – қосымшада келтірілген.

    «Қазақстан  Республикасында заңмен қамтамасыз ету туралы» бастапқы заңға сәйкес 15 пайыздық міндетті зейнетақылық аударымдар зейнетақы реформалары басталған уақыттан бастап 15 жыл ішінде жыл сайын 1 пайызға келіп отырады деп қарастырылған, сонда 2013 жыл бұл зейнетақылық төлем нөлге тең болушы еді. Бірақ қазіргі уақытқа дейін 15 пайыз мөлшеріндегі міндетті зейнетақы аударымы төмендетілмеді.

    Зейнетақылық  реформаларды жүргізу бойынша енгізілген өзгерістердің бірнеше себептері  болды, олардың ішінде ең негізгісі 15 пайыз мөлшеріндегі міндетті зейнетақы салымдары зейнеткерлерді зейнетақымен қамтамасыз етуге жетпеді. Салыстыру үшін, бұрынғы зейнетақылық төлемдер мөлшері еңбекақы төлеу қорынан 25,5 пайыз болды.

    Қазіргі уақытта Үкіметтің, жоғарыда аталған  сәйкес заң актілеріне түзетулер мен өзгерістер енгізгеннен кейін, 25 пайыз мөлшеріндегі әлеуметтік салықтан түсетін барлық қаражатты бюджеттің кіріс бөлігіне жинақтауына және мемлекет бюджетінің шығыс бөлігін жүзеге асыру шеңберінде икемді жүйені қолдануына мүмкіндігі бар.

    Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылы 30 қыркүйектегі №1396 Қаулысына сәйкес зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру және зейнетақы төлемдерін тарту бойыша Жинақтауша Зейнетақы Қор қызметін лицензиялау туралы Ереже қабылданды.

    Бұл құжат лицензияны беру (ққұжаттар тізімі, лицензия алу үшін керекті және қаралу мерзімі, лицензия беруден бас тарту), доғару, лицензия қызметін тоқтату, сондай – ақ лицензия ережелерін сақтауды бақылау және дицензия қызметінің тоқтатылу жағдайларының тәртібін анықтайды.

    Лицензия  берушінің қызметі Қазақстан Республикасының заңдарында көрсетілген жағдайдан басқа жағдайларда кәсіпкерлік қызмет болып табылмайды. Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметтін бұлай шектеу, салымшылар қаражаттарының сақталуын қамтамасыз ету жүйесіндегі шараларды қорғау механизмдерінің бірі болып табылады./16;№1396/

    1999 жылғы 26 сәуірде Қазақстан Республикасы  Үкіметінің Қаулысы бойынша №47 Жинақтаушы Зейнетақы Қор қызметін  реттеу бойынша коммитет –  еңбек және Қазақстан Республикасы  халқын әлеуметтік қорғау министрлігі туралы Ереже қабылданды. Бұл Ереже тексерудің негізгі мәселелерін және оны ұйымдастыру тәртібін, жүргізілуін, сондай – ақ тексеру нәтижесін құжаттау талаптарын анықтайды. Жинақтаушы зейнетақы қоры Коммитетітің тексеру салымшылар мүдделерін қорғау мақсатында жылына бір рет жүргізіледі және ол жинақтаушы зейнетақы қоры тарапынан жіберілген заң бұзушылықты дер кезінде анықтап, түзетуге мүмкіндік берді./17;№47/

    Жинақтаушы  зейнетақы қор қызметін реттеу бойынша  Коммитет еңбек және ҚР халқын әлеуметтік қорғау Министрлігі туралы және басқа да реттеуші органдар туралы әрі қарай толығырақ айтылады. 

      2.2 Зейнетақымен қамтамасыз ету нарығының қазіргі жағайы 

    2009 жылғы 1-ші сәуірдегі жинақтаушы зейнетақы жүйесі Жинақтаушы зейнетақы нарығының даму қарқыны өсуде және ол Қазақстан Республмкасы экономикасының дамуна ішкі инвеститция қайнар көзі болып табылуда.

    2009 жылғы 1-ші ақпандағы мәліметтерге сәйкес республикада 14 жинақтаушы зейнетақы қоры қызмет етті (әрі қарай - қор), олардың 73 аймақтық филиалдары және 75 өкілеттіктері бар. Реорганизацияға байланысты қорлар саны 2-ге кеміді: АҚ «КЖЗҚ Филип Моррис Казахстан» АҚ «АБН АМРО КаспийМунайГаз ЖЗҚ-на» қосылды және «НОЖЗҚ «Курмет» АҚ-мы - «Казахстан» ҰЖЗҚ АҚ-на қосылып, АҚ «ЖЗҚ БТА Курмет-Казахстан» болды.

    Жинақтаушы зейнетақы қорлары зейнетақы активтерінің инвестициялық басқаруын, жинақтаушы зейнетақы активтерін инвестициялық басқару бойынша 10 ұйым басқарды. Олардың ішінде 3 жинақтаушы зейнетақы қоры өз зейнетақы активтерін басқаруға құқылы: АҚ «Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қоры» (ЖЗҚ «МЖЗҚ»), АҚ «Халық Банкі Қазақстан ЖЗҚ» және АҚ «БТА Құрмет-Қазақстан» ЖЗҚ.

    2009 жылғы 1-ші сәуір айындығы мәліметтер бойынша қорлардағы жеке зейнетақы шоттар саны 7 180 753 болды (Қазақстан Республикасының Статистика бойынша Агенттігінің мәліметтері бойынша балсенді халық саны 7,77 млн адам).

    Республикадағы  экономикалық жағдайдың дұрысталуы, жаңа жұмыс орындарының ашылуы және экономикалық белсенді халықты жинақтау зейнетақы жүйесіне тарту салымшылар санына айтарлықтай әсер етті, олардың саны 2009 жылдың 1-ші қаңтар – наурыз арлығында 206 316-ны құрады немесе 2,96%-ға өсті.

    Міндетті  зейнетақы салымшылары бойынша  салымшы шоттары санынан ең көп: «МЖЗҚ» - 34%, «Қазақстан Халық Банкі» - 17,7% және «ҰларҮміт» - 14,7%, бұлардың жалпы  қорлар салымшыларының ішіндегі үлесі - 66,7%.

    Республика  облыстары бойынша анализ көрсетіп отырғандай салымшылардың үлкен  үлесі Қарағанды облысы (10,9%), Шығыс-Қазақстан  облысы (10,1%) және Оңтүстік Қазақстан  облысына (7,8%) тиеді, қалар бойынша  Алматы (15,0%) және Астана (5,7%) тиеді. Бұлардың үлесіне барлық қорлар салымшыларының 49,5% келеді.

    2009 жылғы 1-ші сәуірде ерікті зейнетақы салымдар бойынша салымшылар шот саны 30 538 болды, жеке зейнетақы шоттарында есепке алынатын зейнетақы жинақтары 398,7 млн тенгені құрады. 2009 жылдың қаңтар – сәуір айлары аралығында ерікті зейнетақы салымшылар саны 381 ге артты (1,3%), ол халық тарапынан жинақтау зейнетақы қорларына деген сенімнің артуын көрсетеді. «МЖЗҚ» ЖЗҚ-нан басқа барлық қорларда ерікті жинақтау салымдары бойынша салымшылары болды.