Казынашылык

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    Қорытынды  
 

    Бұрынғы советтік басқа елдермен салыстырғанда  мемлекеттік қаржы жүйесін басқарудың  реформалық жолындағы Қазақстанның жедел өркендеуін, Қырғызстан, Молдова және Украина елдерімен салыстырып көрелік.

      Барлық  төрт мемлекет Совет Одағынан қалған  жалпы құрылымы болды. Барлық мемлекеттерге  орталық жобалаудан нарықтық экономикаға  көшу қажеттілігі туындады, ескірген және нашар жұмыс атқаратын өндірістер мен инфроқұрылымдар және демократиялық  институттардағы қалыптасқан басқарудың өктелшім тәртібін қайта құру қажет болды.

      Қырғызстанда  салық органдарында тек  орталықтырылған  компьютерлік фукциялар және кірісті  болжау бойынша Бюролар құрылды. Үкіметаралық қаржыландыру облыстарындағы реформалар өте баяу жүргізілуде, таладу программалық облысына дейін бюджеттік реформаларды кеңейту бойынша күшейтумен тығыз байланыста.

      Молдовода халықаралық стандартқа сәйкестірілген, қазынашылық жүйе және топтастыру жүйесі құрылған, бюджет құрылымын қазынашылық құрылымы жүйесімен біріктіру бойынша жұмыстар жүргізілді, бұл өз кезегінде бюджеттің атқарылуы  бойынша келесі бюджетті жасау үшін ақпараттық бақылау мүмкіндігін береді.

      Украинадағы экономикалық реформа өте баяу жылжуда.  1997 жылы бюджетті дайындау үшін жаңа есептік шоттар кіргізілді және бюджеттің сұранымды ұсыну және біріктіру үшін жаңа компьютерлік жүйе қолданылады.  Бірақ, Букіләлемдік банктің және ХВҚ қолдауына қарамастан, Қазынашылық әзір құрылған жоқ және оның тұрғызылуы өте баяу жүруде.

      Егер  әр елдегі сырттан қарыз алу арқылы қазынашылықт жүйенің құрылуындағы шығынды қарасақ, Бүкіл әлемдік Банктің деректеріне  жүгінсек келесідей: Украина бойынша – 16,4 млн.доллар; Ресей – 600,0 млн.доллар; Қырғызстан мен Молдова бойынша деректер жоқ; Қазақстан бойынша, 1998 жылдың 16 қазандағы № 1059 ҚР Үкіметінің үкіміне сәйкес 21,7 млн.доллар бөлінген, оның ішінде халықаралық қайта құру және даму банкінің қарыз займы – 15,8 млн.доллар және мемлекеттік бюджеттің  қаржыландыру қаражаты – 5,9 млн.долларды құрайды.

      Қазақстанның бюджет жүйесін реформалауда біраз кедергілер баршылық. Олар кіріс пен шығыс бөлінуіндегі және бюджетаралық трансферттер мен бюджет аралығындағы тұрақтылықтың болмауы, басқару деңгейі функцияларының жиі қаралуы, олардың бюджеттік инструменттермен  қамтамасыздандырылмауы, кіріс бөлу нормативтерін немесе бюджет аралық трансферттердің көлемін жиі нақтылау жолдарымен артылған қаражаттарды төменгі бюджеттерден жоғары тұрған органдарға алу.

      Мысалы, Қарағанды қаласы бойынша барлық түсім 2003 жылы 127 млрд. теңгені құрады, Қарағанды қаласының бюджетінде 55 млрд. теңге қалады, ал Қарағанды қаласында ауа атмосферасының былғану проблемасы қосымша қала бюджетінен қаражат бөлінуін талап етеді. 

    Кесте 4 -  2003 жылы Қарағанды қаласы мен республикалық бюджеттің түсім, жиналым және салық бойынша түсімдердің бөлінуі 

 

      Бюджет  деңгейі аралығындағы кіріс бюджеттерін  бөлу тұрақтылығын қамтамасыздандыру, әсіресе облыстық және аудан аралық бөлу, сәйкес аумақтан жергілікті мемлекеттік  органдарды қызығушылығын арттыруына әсерін тигізеді.

      Мемлекеттік басқару деңгейіндегі актуалды проблемалардың  бірі – коммуналдық меншікті бөлу. Бүгінгі күнде коммуналды меншікті бөлудің облыстық, аудандық және ауылдық  заңдылығы жоқ, ал ол өз кезегінде, бюджетпен  қатар, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейіндегі негізгі қызметі болып табылады.

      Қазіргі іс жүзіндегі кірісті бөлу жүйесін  алсақ корпоративті табыс салығы түгелімен республикалық бюджетке алынды, табыс түрлері бойынша  барлық аймақтар үшін бірдей, алдыңғы  жүйеге қарағанда нормативті бөлінуінде біраз артықшылығы бар, тоқталсақ ол барлық аймақтарға тең  түсім көбейтуде ынталандыруы, яғни сәйкес аймақтар бойынша бюджетке алудан, бюджет әр теңгесінен бірдей алады. 

    Кесте  5 - Қазақстан Республикасындағы әр деңгейдегі

бюджет  бойынша кіріс бөлініуінің құрылымы

 

 

      Кестедегі деректер бойынша  талдау жасасақ , 2001 жыл мен 2003 жыл аралығындағы қаражат  орталықтандыру деңгейі республикалық  бюджетте 53,5 %-ден 55,3% өсті. Бұл деректі кері әсер ретінде қарастыруға болады және демократиялық орталықтандыру принциптерінің кедергі беталысының туындауы.

      Нарықтық  экономика артық орталықтандыруды көтермейді және жергілікті органдарға билік пен қаржылық уәкілдікті бекітуді талап етеді.

      Қазіргі күнде облыстық, аудандық (қалалық) және ауылдық деңгейдегі функцияларды бөлу бойынша уәкілдігі облыс  деңгейінде белгіленген, ол жиі басқарудың орталықтандыру схемасына жатады. Қазақстан  Республикасының «Жергілікті мемлекеттік  басқару туралы» Заңына сәйкес, аудандық, қалалық және ауылдық деңгейін, дербестікті қажет етеді деп қарастыру керек. Әсіресе ауылдық округтегі жергілікті мемлекеттік басқаруды талдау уәкілдігі басқы көзқарасты талап етеді. 2000 аса ауылды округтарда 7 млн-нан астам адам тұрады.

      Ауылдық (селолық) окруктердің бюджеттерін  тұжырымдау мәселесі  нақты зерделеуді қажет етеді. Егер есепке алсақ, 158 аудандық және 37 қалалық бюджеттің  143-і  мақсатты жәрдемді (73%) қажет етеді, яғни олар аудандық (қалалық бюджеттердің кіріс бөлігіне керекті деңгейдегі түсімді қамтамасыз етуге дербестік мүмкіндігі жоқ. Ауылдың (селолық) бюджеттерді тұжырымдауға жергілікті өкілдер органдарды қажет етеді. Сондай-ақ, олардың кіріс бойынша мүмкіндіктері мен шығыс бойынша қажеттіліктерінің нақты мүмкіндіктерін ескеру қажет.

      Біздің  көзқарасымыз бойынша, ауылдық (селолық) окруктарды қаржыландыруды сметалық қаржыландыру принципы бойынша жүзеге асыру, бюджеттік  жоспарлау процессі кезеңін ауылдық, селолық әкімдерге қатысу мүмкіндігін  туғызу.

      Кейбір  функцияларды мемлекеттік функцияларға жатқызу, терең функционалдың талдау негізінде жасалуы тиіс, ол әр уақытта іс  жүзінде болуы қажет. Функционалдық талдау дегеніміз мемлекеттік функциялардың процесін анықтау.

      Функционалдық талдау өткізу қорытындысында, мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын, мемлекеттік функциялар анықталды; олар келесі категорияларға топтастырылған:

      Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер. Бұл қызметтерге: қаржылық, аудиторлық және сыртқы саясат қызметі, жоспарлау  облысындағы қызмет, ғалымдық зерттеулер, заңдылықтар, жалпы кадрлық саясат, қоғаныс, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік жатады. Олар қай мемлекеттің болмасын бөлінбес бөлігі болып табылады.

      Қоғамдық  және әлеуметтік қызметтер. Бұл категорияға  қоғамдық және үй шаруашылығы қызметтері жатады. Бұлар: білім, денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек яғни әлеуметтік қамсыздандыру, коммуналды- тұрғын үй қызметтері, мәдениет және спортты ұйымдастыру, экономикалық қызметпен байланысты, Мемлекеттік кеңістік ақпарат қызметі. Ауыл шаруашылығы, өндіріс, құрылыс, недр пайдалану, көлік, коммуникация және байланыс т.б. экономикалық секторлар дамуымен байланысты, мемлекеттік қызметке жатады.

      Басқа функциялар. Бұл категорияға жататын  қызметтер, мемлекетпен берілген және мемлекеттік басқару деңгейін қолдайтын, мемлекетті борышты, гарантия қызмет жасайды.

      Қазіргі уақытта республикада бюджет аралық қатынастарды реформалау және функцияларды беру проблемалары жөнінде, билік деңгейін бірінен басқаға өкілеттігінің  жекелей шығындарын қаржыландыру жөніндегі  арнайы комиссия концепцияны тағайындау үшін жұмыс жасауда. Төменгі бюджет өкілеттігіне берілген қаражаттарды сәйкес қаржыландыру ең қиын проблемалардың бірі болып қалады.

      Бұл проблемаларды шешу үшін екі жол  бар:

1. Берілген өкілеттіктер мен функцияларды орындау қажеттілігі үшін, жоғары бюджеттерде тұрған қаражаттарды тұтас субвенция көлемінде беруге болады;
2. Негізгі бектітлген салықтарды қоса алғанда жартылай немесе тұтастай бекітілген, жергілікті бюджеттердегі меншікті салық бөлігін көбейту, сондай-ақ осы өкілеттіктерді орындау мерзімінде республикалық салықтар ставкаларына аймақтық үстеме қою құқығын беру арқылы:

    Келесі  жағдайларда мақсаттыққа лайық  тұтас субвенция қаражаттарын беруге болады.Біріншіден егер өкілеттікті  орындау кезіндегі шығын көлемі тұрақсыз және бюджет қызметін алатын контингенттін санына тәуелді болса. Екіншіден егер орталық орган билігінің  шешіміне шығын көлемі тәуелді болса, мысалы, нақты компенсация, халыққа жеңілдік және жәрдем төлеу шығыны, орталық басқару органымен бекітілген болса.

      Аймақтарды  реформалау продестерін қолдау біркелкі емес. Әлеуметтік – экономиканың деңгейі бойынша аймақтарды саралап жіктеу тереңдеуде. Өмір сапасы және деңгейі бойынша аймақ аралықтарында айырмашылық ұлғаюда.

      Табиғи- климаттық жағдайлардың, жағрафиялық  жағдайлардың, демографиялық ахуалдардың күштері себептерінен, сондай-ақ ұзақ уақыт орын алған субьективті факторлар әлеуметтік-экономикалық деңгейіндегі алшақтықтар аймақтар айырмашылығына әкеліп тіреді.

      6 Кестеде, әлеуметтік-экономикалық аумақтық группалар жағдайларын сипаттайтын көрсеткіштер көрсетілген. 

      Кесте 6 - Қазақстан  Республикасындағы аймақтардың 2003 жылдағы әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштері.