Дебиторлық борыш

     Қазақстанда есепті ұйымдастырудың жалпы принциптері халықаралық стандарттардың негізінде жүзеге асырылады. Халықаралық стандарттар аймақтық және халықаралық (әлемдік) болып бөлінеді.

     Аймақтық  ұйымдарға:

• Еуропалық экономикалық бірлестік (ЕБ);
• Еуропалық бухгалтер – эксперттер федерациясы (ҒЕЕ);
• Бухглтерлік есеп бойынша Африкалық кеңес (ААС);
• Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы (ГАА);
• Азия және Тынық мұхит елдерінің бухгалтерлер федерациясы (САRА);
• АСЕАН Оңтүстік – Шығыс Азия елдерінің бухгалтерлер федерациясы (ҒА);
• Оңтүстік – Азиат бухгалтерлер федерациясы (SAFA);
• Солтүстік бухгалтерлер федерациясы (НҒА) және т.б.жатады.

     .Халықаралық (әлемдік) ұйымдарға:

• қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары бойынша Комитет (IASC);
• Бухгалтерлердің халықаралық федерациясы (IFAC);
• Біріккен Ұлттар Ұйымы (ООН);
• БҰҰ халықаралық бухгалтерлік стандарттар бойынша Үкіметаралық эксперттер жұмыс тобы (ISAR);
• БҰҰ трансұлттық корпорациясы бойынша комиссия (UNCTC);
• Экономикалық қарым – қатынас және дамыту ұйымдары (ОЕСД) және т,.б.

     Қазіргі уақытта барынша тұлғалы (уәкілді) халықаралық бухгалтерлік ұйым болып 1973 жылы 29 маусымда Австралия, Ұлыбритания, Германия, Ирландия, Канада, Мексика, Нидерландия, АҚШ, Франция, Жапония кәсіби бухгалтерлік ұйымдарымен құрылған комитет табылады.

     ҚЕХС  қызметінің мақсаты – бұл қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын меңгеруде құрастыру, жарық көрсету және көмек көрсету.

     Бухгалтерлердің халықаралық федерациясы (IҒАС), бухгалтерлік мамандықты дамыту бойынша халықаралық комитеттен 1977 жылы 75 елдің өкілдерімен құрылған.

     Федерация қызметінің мақсаты халықаралық үйлестіруден, шамасын (күшін) жинақтаудан (консолидация), кәсіби бухгалтерлер мәртебесін нығайтудан және бухгалтерлердің халықаралық конгресін ұйымдастырудан тұрады.

     Кәсіпорынның  дебиторлық және кредиторлық қарыздарының есебін жүргізуде пайдаланылатын стандарттарға тоқталып өтейік.

     Күмәнді борыштар бойынша резервтердің есебі  бухгалтерлік есептің 5 “Табыс” деп  аталатын қазақстандық стандартымен және оған әдістемелік нұсқаулармен реттеледі.Ал халықаралық тәжірбиеде ҚХЕС 18 «Табыс» деп аталатын стандартта белгіленге,

     Күмәнді борыштар дегеніміз - субъектінің келісім-шартта көрсетілген мерзімде төленбеген дебиторлық қарыздары.

     Бухгалтерлік  есептің 5 “Табыс” деп аталатын қазақстандық стандартына сәйкес, субъект күмәнді борыштар бойынша резервтің сомасын шығын ретінде танып, бағалайды және оның пайда болу жолын анықтайды.

     Дебиторлық  қарыз бухгалтерлік баланста күмәнді борыштар бойынша резерв сомасына шегеру негізінде көрсетіледі.

     Күмәнді борыштар бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық қарыздарды тізімдеу деректерінің негізінде жасалады.

     Субъект пайда болған күмәнді борыштар бойынша  резервтің сомасын анықтау үшін екі әдістің бірін пайдалануына болады:

     1) өнімді (жұмысты, қызметті) сатып-өткізу көлемінен есептелінетін проценттік әдіс;

     2) төлеу мерзімідері бойынша шоттарды  есепке алу әдісі.

     Қазастан Республикасының заңдық құжаттарына сәйкес шағымдану мерзімінен өткеннен кейін өтелмеген күмәнді дебиторлық қарыз қайтарылмайтын қарыз ретінде танылады.

     Қайтарылмайтын  дебиторлық қарыздарды есептен шығарудың екі әдісі бар:

     -қайтарылмайтын борыштың болатынын алдын ала қарастыру нәтижесінде құрылған күмәнді борыштар бойынша резервтердің есебінен есептен шығару;

     -нақты дебиторлық қарыздар қайтарылу мүмкіндігі жоқ борышқа айналғаннан кейін ғана, бұл шоттардың мәліметтерін шығынға апару.

     Қайтарылмайтын  борыш деп танылып, есептен шығарылған дебиторлық борыш бірнеше уақыттан кейін (яғни, төлем есептен шығарылу мерзімі ішінде) келіп түссе екі  бухгалтерлік жазу орындалады:

     - бұрын болған борышты есептен шығаруды жоққа шығаруға;

     - қарызды жабуға.

     Ал, егер есептен шығарылған дебиторлық қарыз қайтарылмайтын қарыз деп  есептен шығарылған мерзімінен кейінгі  есепті мерзімдерде төленетін болса, онда есепті мерзімдегі негізгі емес қызметтен түскен табыс деп танылады.

     Қазіргі кезде дебиторлық борыштардың есебің ұйымдастьыру бойынша арнайы бекітілген Халықаралық қаржылық есептілік  стандарты жоқ. Бырақ сатып алушылармен  есеп ұйымдастыруда, олардан түсетін кірістерді ХҚЕС 18 «Табыс» стандартына сүйеніп жүргізу көзделген.

     Осы стандартқа сәйкес қаржы есептілігін  дайындау және таныстыру принциптерінде акционерлердің салымдарымен қатысы жоқ  капиталдың көбеюіне әкеліп соқтырған  есепті кезеңінің ішінде активтердің  көбеюі немесе азаюы немесе міндеттемелердің азаюы нысанында табыс экономикалық пайданың ұлғаюы ретінде танылады. Табысқа компанияның түсімі де, басқа түсімдер де кіреді. Компанияның табысы - олар қызметтің әдеттегі түрлерінен келіп түскен қаражаттың түсуі, олар әр түрлі аталады, оның ішінде сату, сыйақы, пайыздар, дивидендтер және лицензиялық төлемдер. Осы стандарттың мақсаты белгілі бір операциялардың және жағдайлардың түрлерінен пайда болатын табыстардың есептеу тәртібін анықтауынан тұрады. [7]

     Табысты есепке алу кезіндегі басты мәселе оны тану кезеңін анықтаудан тұрады. Табыс компанияның сенімді түрде өлшенетін болашақ пайданы алу мүмкіндігі болған жағдайда танылады. Осы Стандарт бұл белгілерді қанағаттандыратын жағдайларды анықтайды және осылайша табыс танылады. Сонымен қоса, оның ішінде бұл белгілерді қолдану бойынша тәжірибелік нұсқаулар бар.

     Осы бухгалтерлік стандарт мынадай операциялар  және жағдайлардан пайда болатын  табысты есептеуде қолданылуы керек:

     (а) тауарларды сатудан;

     (b) қызметтерді көрсетулерден; және

     (с) пайыз, лицензияланған төлемдер және дивидендтер әкелетін компания активтерін басқа жақтарымен пайдаланудан.

     Мынадай терминдер осы Стандартта көрсетілген  мағынада пайдаланылады:

     Табыс - компанияның әдеттегі қызметі барысында, осындай ағын акционерлердің жарналары есебінен болатыннан өзге капиталдың ұлғаюына әкеліп соқтырғанда туындайтын кезең ішіндегі экономикалық пайданың жалпы ағыны.

     Әділ  құн - жақсы хабардар, осындай мәмілені жасауды қалаған және бір-бірінен  тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасағанда активке ауыстыруға болатын немесе міндеттемені реттеуге болатын сома.

     Табысқа тек компаниямен алынған және оның өз жеке шотына түсуі міндетті экономикалық түсімдердің жалпы  түсімі. Үшінші тараптың пайдасына  түскен сатылым салығы, тауарлар және қызметтерден алынатын салық және қосымша құн салығы сияқты сомалар компанияға түсетін экономикалық пайда болып табылмайды, және жеке капиталдың өсуіне әкелмейді. Сондықтан олар табыстан алынып тасталды. Агенттік қарым-қатынас кезінде тап осылай экономикалық пайданың жалпы ағыны компанияның өз капиталының ұлғаюына әкеліп соқтырмайтын принципал пайдасына жиналатын сомадан тұрады. Принципал пайдасына алынған сомалар табыс болып табылмайды. Табыс делдалдық сыйақы сомасы болып табылады.

     Табысты бағалау

     Табыс алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы ұсыну әділ құны бойынша бағалануы тиіс(¹).

     Операциядан пайда болатын табыс сомасы, әдетте, компания және сатып алушы немесе акцияны пайдаланушы арасындағы шартпен анықталады. Ол компаниямен  ұсынылатын қандай да бір сауда жеңілдігінің сомасы немесе санға жеңілдіктерді ескере отырып, алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы ұсыну әділ құн бойынша бағаланады.

     Көпшілік  жағдайда қарама-қарсы ұсыну ақша қаражаты немесе оның баламалары нысанында  ұсынылады, ал табыс сомасы - алынған  немесе алынуы күтілетін ақша қаражаттарының немесе оның баламаларының сомасы. Алайда, ақша қаражаттарын немесе оның баламаларының табыстың кейінгіге қалдырған жағдайда қарама-қарсы ұсынудың әділ құны алынған немесе алынуы күтілетін ақша қаражаттарының номиналды сомасынан азырақ болуы мүмкін. Мысалы, компания сатып алушыға пайызсыз кредит ұсынуы мүмкін немесе тауарларды сату кезінде қарама-қарсы ұсыну ретінде одан нарықтағыдан төмен пайыз ставкасын алуға вексель қабылдай алады. Шарт шын мәнінде қаржы операциясы ретінде болғанда, қарама-қарсы ұсынудың әділ құны шартты пайыз ставкасының көмегімен барлық болашақ түсімдердің дисконттауымен анықталады. Пайыздың ендірілген ставкасы:

     (а) ұқсас төлем қабілеттілік рейтингімен эмитенттің бірдей қаржы құралына арналған басым ставкадан; не

     (b) қаржы құралының номиналдық сомасына дисконт ретінде қолдану олардың қаржы құралдарымен төлем жасаған кезде тауарлар мен қызмет көрсетулердің ағымдағы сату бағасын алуға мүмкіндік беретін пайыздық ставкадан тұратын нақтырақ анықталатын шама.[7]

     Әділ  құн мен тиісті қарама-қарсы ұсынудың номиналдық сомасы арасындағы айырма 29 және 30-параграфтарға, сонымен қоса 39-«Қаржы құралдары - тану және бағалау» IAS Халықаралық стандартқа сәйкес пайыз  кірісі ретінде қабылданады [7].

     Тауарлар  немесе қызметтер сипаты және көлемі жағынан бірдей тауарлар немесе қызметтерге айырбасталған жағдайда, айырбас табыс пайда болатын операция ретінде қаралмайды. Бұл белгілі бір жерде уақытша негізде сұранысты қанағаттандыру үшін әр түрлі жерлерде жабдықтаушылар қорды ауыстырған кезде май немесе сүт өнімдерінде жиі болады. Ерекшеленетін тауарлар немесе қызметтер тауарлар сатылғанда немесе қызметтер көрсетілгенде айырбасталса, онда айырбас табысты жасайтын операция ретінде қаралады. Табыс ауыстырылған қаржы құралдары немесе оның баламасы сомасына түзетілген алынған тауарлар немесе қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді. Алынған тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны сенімді өлшене алмаған жағдайда, табысы ауыстырылған қаржы құралдары немесе оның баламасы сомасына берілген тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді.

     Осы Стандартта ұсынылған тану критерийлері әдетте әр мәміледе бөлек қолданылады. Алайда белгілі бір жағдайда оның мзмұнын көрсету үшін мәміленің  бөлек бөлінген элементтеріне қолданылу  керек. Мысалы, тауардың сату бағасы әрі қарайғы қызмет көрсетуі үшін белгілі бір сомаға ие болған жағдайда, бұл сома қызмет көрсетілу кезеңінің ішінде табыс ретінде тасымалданады және танылады. Және керісінше, тану критерийлері олардың байланысы коммерциялық тиімділігі жалпы мәміле топтамасына сілтемесінсіз анықталуы мүмкін болған жағдайда екі немесе одан да көп мәмілелерге бірдей қолданыла алады. Мысалы, компания тауарды сатып, осы уақытта болашақта тауарларды сатып алуға бөлек мәміле жасай алады, осылай бірінші мәміленің нәтижесін төмендетеді; осындай жағдайда екі мәміле бірге қаралады.

     Тауарларды  сатудан түскен табыс мынадай  аталған талаптар қанағаттандырылғаннан  кейін танылуы тиіс:

     (а) компания сатып алушыға тауарларды иеленумен байланысты елеулі тәуекелдерді және сыйақыларды аударғанда;

     (b) компанияның әдетте иелену құқығымен байланысты қауымдасатын және сатылған тауарларды бақыламайтын дәрежеде басқаруға қатыспағанда;

     (с) табыс сомасы сенімді өлшенгенде;

     (d) компанияға мәмілемен байланысты экономкалық тиімділіктің пайда болуы ықтимал болып табылғанда; және

     (е) мәмілемен байланысты кеткен немесе күтілетін шығындар сенімді өлшенуі мүмкін болғанда.

     Қызмет  көрсету болжанатын мәміленің нәтижесі сенімді бағалана алған жағдайда, осы мәмілемен байланысты табыс  есеп беру күніне мәміленің аяқталу сатысына қатысты танылуы тиіс. Мынадай талаптар орындалса, мәміленің нәтижесі сенімді бағалануы мүмкін:

     (а) табыс сомасы сенімді өлшенсе;

     (b) компанияға экономикалық пайданың мәмілемен байланысты тиісті ағынның пайда болуы ықтимал болып табылса;

     (с) есепті күнгі жағдайы бойынша мәміленің аяқталу сатысын сенімді өлшеу мүмкіндігі болса; және

     (d) мәмілені жүзеге асыру үшін кетірілген шығынды және оны аяқтау үшін қажетті шығынды сенімді өлшеу мүмкіндігі

     Компанияға  экономикалық пайданың мәмілемен байланысты тиісті ағынның пайда болуы ықтимал болған жағдайда ғана табыс танылады. Алайда, табысықа кірген соманың инкассациялануы жөнінде белгісіздік туған жағдайда, соңына дейін алынбаған сома немесе өтелу мүмкіндігі жойылған сома, басынан танылған табыс сомасының түзетуі [7]