Дебиторлық борыш

     3 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР АУДИТІ 

     3.1 Дебиторлық борыш аудиттің міндеттері мен аудиторлық

     тексерудің  кезеңдері 

     Аудитор латынның «audio» деген сөзінен шыққан, яғни ол «тыңдап тұр» деген мағынаны білдіреді. Орта ғасырдың соңғы жылдарына дейін барлық елде әрбір танитын және жаза алатын адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп лауазымды қызметкерлердің қорытынды есебін тыңдауға тиісті қызметкерлерді атайды. Мысалы, АҚШта олар қоғам бухгалтері, Англияда – ревизор, Францияда – бухгалтер-эксперт немесе счеттар комиссары, Германияда – шаруашылық басқарушысы және тб. атайды. Дамыған елдерде ерте кеден бастап аудит жұмысын шаруашылық субъектілеріне қызмет көрсету деп атап кеткен. Оған себеп, кәсіпкер өз субъектісі туралы аудиторлық қорытынды алу үшін келісім шарт талабына сәйкес тексеру жасап, аудиторлық қорытынды береді. Аудитор өз кезегінде әр түрлі қызмет көрсетеді. Мысалы, бухгалтерлік есеп жұмысын ұйымдастыру туралы, салық мекемесімен еңбек ақы тәсілдері туралы, банк опеарцияларын жүргізу туралы тұжырымдамаға кеңес, т.б. әр түрлі қызмет көрсете алады [12].

     Аудит жұмыскерлерінің тағы бір ерекшелігі ол шаруашылық субъектілеріне, өндіріс  процесіне байланысты, өнімді сату процесіне, маркетинг проблемаларына қатысты түсініктемелер кеңес берумен шұғылданады. Олай дейтініміз, ірі аудит фирмалары үлкен информатика орталығын қолданып жұмыс жүргізеді. Аудит жұмысы ақша, құнды қағаз қарыжысымен кәсіпкерлік жасайтындардың, яғни қаржы компанияларының, банкілердің, биржалардың, акция иелерінің қорытынды бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін, отчет мәліметтерін тексеріп өзінің аудиторларының қорытындысын жасайды.

           ҚР “Аудиторлық  қызмет туралы” заңына сәйкес аудиторлық фирманың жұмыс жасауының 4 міндетті шарты бар:

           бірінші - аудиторлық фирма құрамында аудиторлар саны (ҚР аудиторының біліктіліқ куәлігі бар) 3 адамнан кем болмауы керек;

     екінші - жарғылық капиталда аудиторлардың немесе басқа аудиторлық мекемелердің үлесі 51% кем болмауы керек;

     үшінші  – аудиторлық фирманың басшысында ҚР аудиторының біліктілік куәлігі міндетті тұрде болуы керек;

     төртінші –ҚР қаржы министрлігі берген лицензияның болуы (банктік және сақтандыру аудиті үшін ҚР ұлттық банкі берген) [11].

     Қазақстан нарығында жұмыс істейтін аудиторлық фирмаларды төрт топқа бөлуге болады:

1. “Ұлкен төрттіктің” аудиторлық фирмалары;
2. бірнеше жетекші ұлттық аудиторлық фирмалар;
3. ұсақ ұлттық аудиторлық фирмалар;
4. жеке кәсіпкерлер.

     Қазақстандық  рынокта жұмыс атқаратын аудиторлық фирмалар өз сипаттары бойынша өте  әр тұрлі, олардың көрсететін қызметтерінің  сапалық деңгейі де әртүрлі. Бірақ аудиторлық фирмалар қызмет көрсетіп жүрген біздің эқономиқалық жағдайымызды да есепке алу қажет.

     Қазақстанда аудиторлық қызметті нормативтік реттеу жүйесі жасалған деуге болады. 1993 жылдың 18 қазанында «ҚР аудиторлық қызмет туралы» бірінші заң қабылдаған. Бес жылдан кейін 1998 ж. 20 қарашада «Аудиторлық қызмет туралы» ҚР екінші заңы кабылданды. 18.12.2000 ж., 15.01.01ж., 02.03.01ж., 26.12.02 ж., 16.05.03 ж., 11.06.03 ж., оған өзгерістер мен қосымшалар енгізілді. 2009 жылдың 5 мамырында барлық өзгерістерімен қоса жаңа заң қабылданды. Бұл Заң аудиторлық қызметті реттейтін құжаттардың бірінші деңгейіне жатады.

     Заң (ҚР аудиторлық қызметті атқару ұрдісінде) мемлекеттік үйымдар, жеке және заңды  тұлғалардың, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында пайда болатын қатынастарды реттейді.

     Екінші  деңгейдегі құжаттарға ҚР аудиттің халықаралық стандарттары жатады. ҚР аудиторлар Палатасының 2000 ж. наурыз айында болған бесінші Республиқалық конференциясында ҚР аудиттің халықаралық стандарттарға көшуі және оларды ұлттық ретінде қабылдау туралы шешім қабылданды.

     Ұшінші  деңгей – аудиторлық қызметтің ішкі фирмалық стандарттары; оларды аудит тәжірибесі негізінде аудиторлқ фирмалар жасайды. Бұл деңгейдің құжаттары жоғары деңгей құжаттарын бөліп, айқындай түседі. Бұндай құжаттардың мазмұны мен үлгісі аудиторлық қызмет нарығы нығайып және кеңіген сайын жетіле береді.

     «Аудиторлық қызмет туралы» заңының 2 бабының 1п.сәйқес аудиторлық қызмет аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржылық есебін аудитін өтқізу бойынша кәсіпқерлік іс-әреқет. Аудит заңды тұлғалардың қаржылық есебінің ҚР заңдарының талаптарына (ҚР “Аудиторлық қызметі туралы ” заңының 4 бабы 1п.) сәйқес сенімді және әділ жасалғандығы туралы тәуелсіз піқір беру мақсатында теқсеру [4].

     Аудиторлық  бақылау қаржылық-эқономиқалық бақылаудың басқа түрлерінен (ревизия, мемлеқеттіік ұйымдардың және басқа да аудиторлардан бөлек тұлғалардың тексерісі) мақсаты мен талабы; тексеруді жүргізетін тұлға; тесерілетін мекемелерге (клиентке) экономикалық және заңгерліқ қарым- қатынасы және сол сияқты параметрлері бойынша ерекшеленеді.

     Аудиторлық  тексеру бір неше кезеңнен тұрады. Атап айтсақ: клиентпен танысу, жоспралау, аудиторлық дәлелдерді жинау, мәнді аудиторлық процедураларды жүргізу, аудиттін аяқталуы. Аудиторлық тексеру кезеңдері сызба 2 келтірілген.

     Қаржылық  есеп беру аудитінің мақсаты –  аудиторға қаржылық қорытынды есепті құрудың белгіленген концептуалдық  негізіне сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық қорытынды беру мүмкіндігін беру.

     Дебиторлық берешек (қарыздар) – бұл басқа заңды тұлғалардың немесе жеке азаматтардың шаруашылыққа берешек қарыздары. Дебиторлық берешек шаруашылықтың ішінде және сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен де пайда болады. Есептеу әдісін қолданып, қолма-қол емес есеп айырысу операциялары кезінде дебиторлық берешектердің пайда болуы заңды құбылыс болып табылады.

     Дебиторлық  борыштарды тексеру жүргізу үшін аудитор бағдарлама құруы қажет. 

     4 кесте - Дебиторлық борыштың аудитінің бағдарламасы 

     6- кестенің жалғасы

     Аудитор дебиторлық берешектерді тексеруге  кіріскен кезде тексеру барысында қаралатын және анықтауды талап ететін материалдарын жеке сұрақтарға бөліп, аудиторлық тексерудің бағдарламасын жасап, тексеру барысында анықталған факторларға байланысты толықтырулар мен түзетулер енгізіліп, басшылыққа алып қадағалап отырады. Дебиторлық берешектерді тексерудің аудиторлық бағдарламасы мынандай мәселелерді қамтуға тиісті:

• баланстың көрсеткіштерін Бас кітаптағы, есеп регистрларындағы және машинажазбалардағы мәліметтерімен салыстырып тексереді;
• аналитикалық және синтетикалық есептердің дұрыс жүргізілгендігін тексереді;
• субъектідегі дебиторлық берешектердің жағдайын олармен есеп айырысуларды түгендеу жүргізу жолымен тексереді;
• күдікті қарыздар резервтерінің құрылу тәртіптерін және олардың дұрыс қолданылуын тексереді;
• сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысуларды, вексельмен төлеу операцияларының дұрыс жүзеге асырылады;
• еншілес (тәуелді) серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық берешектер бойынша есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есеп шоттарында дұрыс көрсетілгендігін тексеруді;
• шағым-талап ету тәртіптерінің уақтылы сақталып, олардың қозғалысын бақылаудың дұрыс ұйымдастырылғандығын тексеруді;
• дебиторлық берешек бойынша алынған материалдарды талдап, есеп айырысуды ретке келтіру және дебиторлық берешекті төмендетуге байланысты ұсыныстар жасауды.

     Дебиторлық  берешек бойынша есеп айырысуды  тексере отырып, аудитор олардың  баланста дұрыс көрсетілгендігін, жылдың басындағы және аяғындағы қалдықтарының  баланстың «Ұзақ мерзімді активтер»  және «Ағымдағы активтер» бөлімдеріне дұрыс топталып көрсетілгендігін тексереді. «Ұзақ мерзімді активтер» бөлімінде есеп беретін күннен бастап 12 айдан кейін төлемі күтілетін дебиторлық берешекті көрсетсе, ол «Ағымдағы активтер» бөлімінде – 12 айдың ішінде төлемі күтілетін дебиторлық берешекті көрсетеді.

     «Ұзақ мерзімді активтер» бөліміне тексеру  жүргізген кезінде де аудитор  талап ету мерзімі біткен берешектерге және уақтылы өндірілмеген сомаларға  назар аударуға тиіс.

     Баланста  «Ұзақ мерзімді активтер» жатқызылған  дебиторлық берешектер мынандай баптар бойынша көрсетіледі;