Дебиторлық борыш

     1230 «Қауымдастырылған және бірлескен  ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық  берешегі», онда бір жылға дейін мерзімі бар іске асырылған активтер және көрсетілген қызметтер үшін қауымдастырылған және бірлескен ұйымдармен есеп айырысу бойынша операциялар және қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешегі көрсетіледі;

     1240 «Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», онда филиалдардың шоттарына ақша қаражатының түсуі және есептен шығуы жөніндегі операциялар және филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешегі көрсетіледі [5].

     Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардын, дебитінде берешектің сомасы жазылса ал кредитінде берешектің азайуы көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар (дебиторлық берешек шоты) сатып алушы занды немесе жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.

     «Алынуға тиісті шоттар» деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер (тауарлар), атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу кұжаттары бойынша төлеуге тиісті сомасы есептеледі. Жалпы «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шотын сипаттай келе олардың қысқа мерзімді активтер екендігін және олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір уақыттарда «саудалық міндеттемелер» деп те атайды. Олар тауарларды несиеге сату кезінде де пайда болады [20].

     Несиелік  берешектің өтелу (орындалу) көздеріне  басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп санайды. Халықаралық тәжірибеде кез келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу (өтеу) құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттілігі бар болатындығына бақылау шараларын жүргізулері қажет. Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы, жеке және заңды тұлғалардың немесе компаниялардың қаржылық жағдайларын білуге, сатып алушыға тауарды несиеге сатуға немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керекті ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы ақпараттың несиелік бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәліметтер алуға мүмкіндігі бар. Осындай несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақытылы өтеуді қамтамасыз ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін [21].

     Осыған  орай кәсіпорындар мен ұйымдардың таңдап алынған ережелері мен негізгі  қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағы да басқа дебиторлық берешек есептеледі.

     «Сатып  алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі» шоттарына қатысты бухгалтерлік есепте мынадай корреспонденциялар жазылады:

     Мысалы: сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 (үш жүз мың) теңгенің дайын өнімдері 500000 (бес жүз мың) теңгеге сатылды (соның ішінде 80000 (сексен мың) теңге ҚҚС сомасы).

     1. Сатылған тауарлардың өзіндік құнынмен есептен шығару:

     Дт: 7010 «Сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны», – 300000 тг.

     Кт 1320 Дайын өнімдер – 300000 тг.

     2. Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:

     Дт: 1210 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», - 420000 тг.

     Кт: 6010 «Өнімді сатудан және қызметтер көрсетуден түсетін кіріс», – 420000 тг.

     3.Сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС (13%) сомасына:

     Дт 1210 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»– 54600 тг.

     Кт 3130 «Қосылған құн салығы», – 54600тг.

     4.Сатылған тауарлар үшін төлем келіп түскенде:

     Дт 1030 – «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты», 500000 тг.

     Кт: 1210 – «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», – 500000 тг.

     Жоғарыдағы  екі жақты жазудан көріп отырғанымыздай кәсіпорындар мен ұйымдардың сатқан (тиеп жіберген) тауарлары, атқарған жұмыстары мен көрсеткен қызметтеріне байланысты қосылған құн салығы есептелгенде «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шоты дебиттелініп, «Қосылған құн салығы» шоты кредиттелінеді. Ал сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар бойынша дебиторлық берешектің пайда болуына «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» (шоттар)», «Алынған вексельдер», «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де берешегі» деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, оған сәйкес «Материалдық емес активтердің есептен шығарылуынан алынатын кіріс», «Негізгі құралдарың есептен шығарылуынан алынатын кіріс» және «Бағалы қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын кіріс» деп аталатын шоттардың тиістілері кредиттелінеді [21].

     Сатылған  материалдық емес активтер, негізгі  құралдар, бағалы қағаздар бойынша қосылған құн салығы есептелінгенде «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» «Алынған вексельдер», «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де берешегі» деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, «Қосылған құн салығы» шоты кредиттелінеді.

     Шетелдік  валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға айырмашылықтарының пайда болуына «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» «Алынған вексельдер», «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де берешегі» деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, «Бағамдық айырмашылықтан алынатын кіріс» шоты кредиттелінеді.

     Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», «Алынған вексельдер», «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де берешегі» деп аталатын шоттардың тиістілері, «Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер» шоты кредиттелінеді.

     Сатьш алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар мен  көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде «Ақшалар» бөлімінің  тиісті шоттары дебиттелініп, «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі» деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.

     Сатылған  тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін қайтарылған жағдайда «Сатылған тауарлардың қайтарылуы» деп аталатын шот дебиттелІніп, «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі» деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.

     Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің сомасына «Сату шегерімі» немесе «Баға шегерімі» шоттардың тиістілері дебиттелініп, «Алынуға тиісті берешек», «Алынған вексельдер», «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де берешектері» деп аталатын шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

     Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге) есептелінген косылған құн салығы сомасы «Алынуға тиісті берешек», «Алынған вексельдер», «Сатьш алушылар мен тапсырыс берушілердің езге де берешегі» деп аталатьш шоттардың тиістілерінің дебитіне, «Қосылған құн салығы» шоттыд кредитіне жазылып сторно етіледі (алып тасталады).

     Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлық-материалдық қорлар бойынша шот фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып бөлек көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар - шоттар, фактуралар немесе олардың орньна қолданылатын басқадай құжаттар негізінде ак-тивтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдеменің бағандарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс берушілер) бойьшша ай басьндағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатьшған активтердің сандық мәліметтері көрсетіледі. «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі» шотының бөлімше шотарының кредит! бойынша операциялардың есебі үшін №11 Журнал-ордер қолданылады [18].

     Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар құқықтық рәсімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі «тауар» болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауарлардың сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітілген (фиксированный) болып көрсетілуі мүмкін.

     Тұрақты баға келісімшартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның құнсыздануы), әсіресе келісімшартқа қол қою мен тауарды жеткізү арасындағы уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға тұрақты пайдаланған жағдайда теңге құнының (бағамының) өзгеруіне байланысты тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін. Сондықтан келісүші жақтар бағанытұрақты валюта тұрінде белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады жәнс теңгедегі валюталық эквивалентті қайта санау тәртібі мен бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан, бағам тауардың жеткізілген кұніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың белгілі бір сомасының немесе 100% сомасьның төленгендігі тиімді болады.

     Тұрақсыз  баға келісімшартқа отыру барысында  тұрақты бағаны анықтау қиын болған жағдайда белгіленеді.

     Мыслы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақьтта (кезде). Бұл жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен жағдайлары қарастырылады. Келісімшартта қосылған құн салығы көрсетілмейді, алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісімшарттың басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды. 

     2 кесте - Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық қарыздарының есебі 

     Кейбір  жағдайларда жабдықтаушы сатып  алушыға тиеліп жіберілген тауарлары  үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.

     Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша берешектік міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы қағаздардың ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді. [20]

     Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша берешектік міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады.

     Егер  вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында (ішінде) жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив белімінің өтімділігі жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттсмелер бөліміндегі берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып вексель бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни вексель қызметінің аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельді пайдаланылуы барысында бір немесе бірнеші міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды жатқызуға болады:

       - дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту;

       -шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық қарыздарды нақты дәлелдеу;

       - пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;

       - айналымға жіберілу мүмкіндігі.

       Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасымен немесе барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы (дисконтталған) құнымен есептелінеді. Жалпы сомасы дегеніміз бұл пайыз (процент) есептелінетін сома болып табылады. Ал вексель бойынша алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы болып есептелінеді. Вексельдің атаулы құны вексельде көрсетілген пайыз сомаларын қоспағандағы вексель айналымы мерзімінің соңындағы толенуге тиісті ақшалардың сомасы болып табылады [25].