Дебиторлық борыш

     - қаржы-есептік және несие ережесін  сақтау;

     - кәсіпорын активтері және оның  міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;

     - ағымдағы активтердің айналымдылық  есебі, оның ішінде дебиторлық қарыз және қорлар есебі;

     - баланстың өтімділігін, кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылығының және  төлеу қабілеттілігінің абсалюттік  және салыстырмалы көрсеткіштерін  анықтау;

     - кәсіпорынның табыстылығын бағалау;

     - кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;

     - кәсіпорынның іскерлік белсенділігін  анықтау;

     - кәсіпорынның қаржылық жағдайының  тұрақтылығын ұзақ және қысқа  мерзімді болжау, яғни оның қаржылық  стратегиясын анықтау [33].

     Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру болып табылады. Қаржылық есеп беруге мыналар жатады:

     1) бухгалтерлік баланс;

     2) кірістер мен шығыстар туралы  есеп;

     3) ақшаның қозғалысы туралы есеп;

     4) меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп;

     5) ұйымдардың есеп саясаты туралы  ақпарат және түсіндірме жазба.

     Нарықтық  экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің қызметі  жөнінде қаржылық ақпараттардың  жүйелендірілген бірден-бір көзіне, әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің өзара негізгі байланысына және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық есептердің ақпараттық базасына айналады.

     Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын талдауда негізгі  ақпарат көзі қызметін бухгалтерлік баланс атқарады [32].

     Кәсіпорынның  қаржы жағдайына дебиторлық қарыздың нақты бар болуы емес, оның көлемі, қозғалысы және түрі, яғни қарыздың пайда болуы себебі әсер етеді. Дебиторлық қарыздың пайда болуы кредиторлық қарыз сияқты ақшаны аудару арқылы есеп айырысу жүйесі кезеңіндегі шаруашылық қызметтегі объективті процесс болып табылады.

     Дебиторлық  қарызды талдауда қарыздарды өтеудің  болашағын бағалау және олардың  құрамындағы күмәнді қарыздарды анықтау қажет. Дебиторлық қарыздың, әсіресе, оның күмәнді бөлігінің үлкен мөлшерде болуы кәсіпорынның қаржылық жағдайына кері әсерін тигізеді.

     Бухгалтерлік  балансты пайдалана отырып дебиторлық борыштын құрамы мен құрылымын қарастырайық. 

     5 кесте - Қысқа мерзімді активтер құрамымен құрылымы 

 

     5-кестеде көріп отырғандай қысқа мерзімді активтер ақша қаражаттарынан, қысқа мерзімді дебиторлық борыштар, қорлар және басқада қысқа мерзімді активтерден тұрады.

     Былтырғы  жылы қысқа мерзімді активтердің  ішінде ең үлкен үлес салмағы

     басқада қысқа мерзімді активтерге келген, яғни оның салмағы 60,9 %-ды құраған. Ал қорладың салмағы -29,2%, қысқа мерзімді дебиторлық борыштардың салмағы -8,7% болған.

     Есепті  2010 жылы қысқа мерзімді активтердің ішінде ең үлкен үлес салмағы басқада қысқа мерзімді активтерге келгді (60,0%). Ақша қаражаттары былтырғы жылмен салыстырғанда 3460,7 мың теңгеге өскен. Ал қысқа мерзімді дебиторлық борыштар есепті жылы -7713,7 мын теңгеге азайып, оның үлес салмағы 5,5%,-ға төмендеп 3,2%,-ды құраған.

     Қорлардың сомасы да өскен, яғни олар есеп беру жылы 76166,2 мың теңге болып отыр. Осыған орай олардың үлес салмағы көтерілген.

     Жалпы қысқа мерзімді активтер барлығы 53475,5 мың теңгеге өскен.

     Осылайша, мүліктің және ағымдағы активтердің  мобильдігінің өскеніне қарамастан, кәсіпорын басшылығы оның құрамындағы  өзгерістердің негізділігін және оның себептерін бағалауы қажет, сондай-ақ кәсіпорынның ағымдағы активтерінің жалпы сомасында маңызды көрсеткіштердің бірі болып саналатын және оның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын дебиторлық қарызды талдауға басты назар аударуы қажет.

     Кәсіпорынның  іскерлік белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады.

     Кәсіпорынның  іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының  жылдамдылығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау, кәсіпорынның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға мүмкіндік беретін, әр түрлі қаржылық айналымдылық коэффициентердің деңгейі мен қозғалысын зерттейді.

     Кәсіпорынның  қаржылық жағдайы активтерге салынған қаражаттың қаншалықты тез нақты  ақшаға айналуына тікелей тәуелді болады.

     Іскерлік  белсенділік коэффициентінің кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін үлкен  маңызы бар, өйткені қаражаттың айналым  жылдамдығы кәсіпорынның төлем қабілетіне тікелей әсер етеді.

     Кәсіпорынның  іскерлік белсенділігінің көрсеткіштерінің бірі дебиторлық қарыздың айналымдылық коэффициентік есептеп көрейік. Ол өнімді сатудан түскен табыстың кезеңдегі дебиторлық қарыздың орташа шамасына қатынасымен формула бойынша анықталады: 

     

 (1)

     Мұнда: дебиторлық қарыздың айналымдылық коэффициенті;

       Д_{3 -} дебиторлық қарыздың кезеңдегі орташа шамасы;

       Д^N – өнімді сатудан (жұмыс, қызмет көрсетуден) түскен табыс. 

     Дебиторлық  қарыздың айналымдылық коэффициенті дебиторлық қарыздың сапасы мен көлемін бағалау  үшін пайдаланып, кәсіпорын берген коммерциялық несиенің ұлғайғанын немесе төмендегенін көрсетеді.

     Егер  коэффициент шоттарды төлеуге қарай  құрылған сатудан түскен табыс бойынша  есептелсе, оның өсуі – несиеге сатудың  азайғанын, ал төмендеуі – несиеге  берудің көлемінің артқанын білдіреді.

     Дебиторлық  қарыздың айналымдылық коэффициентімен  қатар дебиторлық қарыздың орташ  айналым уақытын анықтау мына формуламен анықталады: 

     

 (2) 

     Мұнда: - дебиторлық қарыздың орташа айналым уақыты немесе оны өтеу кезеңі.

     Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қойған шоттарын клиенттердің төлеуге қажет уақытын  сипаттайды. Осы көрсеткіштің төмендеуі  – оң, ал артуы – теріс бағаланады [32].

     Кәсіпорынның  іскерлік белсенділігін талдау үшін қаржылық және статистикалық есеп беру үлгілерін пайдалана отыры талдау жүргізу қажет. 

     6 кесте - Дебиторлық борыштың 2009-2010 ж.ж. айналымдылық көрсеткіштерін талдау 

 

     Дебиторлық  қарыздың кезеңдегі орташа шамасы есептік  2010 жылы былтырғы жылмен салыстырғанда бір шама азайған. 2009 жылы ол 777664,5 мың теңге болса, есептік жылы 10780,4 мың теңгеге дейін азайған. Немесе ауыткуы -766884,1 мың теңге болып отыр.

     Кәсіпорынның  іскерлік белсенділігін көрсететін көрсеткіш болып дебиторлық борыштын айналымдылық коэффициенті табылады. Ол былтырғы жылы 2,7 болса, есеп беру жылы 167,6 болғаның көріп отырмыз, яғңи ол 164,9-ға өскен,

     Дебиторлық  борыштың орташа айналым уақыты неме оны өтеу кезеңі. Осы көрсеткіштін былтырғы жылы 133,3, болса есеп беру жылы 2,1-ге дейін кеміп отыр.

     Жоғарыда  айтылғандай дебиторлық қарыздың орташа айналым уақыты немесе оны өтеу кезеңің  төмендеуі оң болып саналса, керісінше оның артуы теріс бағаланады.

     Біздің  кәсіпорында бұл көрсеткіш кеміп  отыр, яғңи оң болып бағаланады.

     Жалпы аудитор талдау барысында кәсіпорынның қаржылық жағдайы есеп беру жылы көтерілгенні көреді, Жүргізілген талдамалық процедуралар нәтижесің аудиторлық қорытынды беруде қолданады.

     Барлық  қажетті талдамалы процедураларды жүргізіп болғаннан кейін аудит  бағдарламасының барлық пунктерін  орындалу сапасы мен толықтылығын, сонымен бірге материалдық қателер  мен бұзушылықтарды анықтау құралы ретінде бағдарламаның өзінің орындылығын айқындайды.

     Аудит «Аудиторлық қызмет туралы» заңның 15-бабында атап көрсетілгендей, жүргізілген аудиттің нәтижелері бойынша аудит стандартына сәйкес болуға тиісті аудиторлық қорытынды есеп жасалынады.

     Қазақстан Республикасында аудиторлық қорытынды есепті құруға негіз болатын нормативтік құжаттар: 700 «Қаржылық қорытынды есеп бойынша аудиторлық қорытынды есеп», 710 «Салыстырмалы көрсеткіштер», 800 «Арнайы мақсаттағы аудитті өткізуге келісімдер бойынша аудиторлық қорытынды есеп» деп аталатын Халықаралық аудит стандарттары.

     700 «Қаржылық қорытынды есеп бойынша  аудиторлық қорытынды есеп» деп  аталатын Халықаралық аудит стандартында  аудитордың шолу жасауы және  қаржылық қорытынды есепке қатысты  пікір білдіру негіз болып  табылатын алынған аудиторлық дәлелдеулер бойынша жасалынған қорытындыларды бағалау қарастырылады.

     Аудиторлық  қорытынды есепте жалпы қаржылық қорытынды есеп беру бойынша анық жазба пікір білдіру болуға тиісті.