Дебиторлық борыш

• алынуға тиісті шоттар;
• алынған вексельдер;
• негізгі серіктестіктер мен еншілес серіктестіктердің арасындағы ішкі топтардың операциялары бойынша берешегі;
• акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларының берешегі;
• басқа да дебиторлық берешектер.

     Ағымдағы  активтерде аталған баптар сол күйінде  қайталанып, оған тек қана «Аванстық  төлемдер» бабы қосылады.

     Аудитор баланстың сәйкес баптарындағы борыштардың  қалдықтарының дұрыс көрсетілгендігін анықтау үшін №11 журнал-ордердегі, басқа да синтетикалық есеп регистрларындағы және есеп айырысудың жүзеге асырылғандығын көрсететін шоттарындағы мәліметтері бойынша, баланстың сәйкес баптарындағы қалдықтарымен тексеру кезеңінің басындағы әрбір есеп айырысу бойынша қалдығын салыстырып, содан кейін есеп айырысудың әрбір түрін тексереді.

     Дебиторлық  берешектердің жағдайын тексеруді  дебиторлармен есеп айырысуды түгендеудің  материалдарын талдаудан бастау керек. Әдетте, субъектінің ішінде дебиторлармен  есеп айырысуды түгендеудің сапасының талапқа сай жүргізілмейтін, фактілерінің кездесетінін ескерсек, бұл жұмысты аудитордың өзі ұйымдастырғаны тиімді. Сатып алушылармен есеп беруге тиісті тұлғалармен, жұмыскерлерімен және басқа да дебиторлармен есеп айырысуларды түгендеу, тиісті құжаттар бойынша шоттарында көрсетілген сомаларының негізділігін мұқият тексеріп анықтауды талап етеді. Аудитор және түгендеу комиссиясының мүшелері дебиторлық берешектердің пайда болу мерзімін, себебін және оған кінәлі тұлғаларды, нақты алынатынын (яғни, дебиторлар өздерінің берешектерін мойнына алған есеп ауысуларды актілерінің немесе хаттамаларының бар екендігін); талап ету мерзімінің өтіп кетпегендігін (3 жыл); қарыздарды өндіру үшін қандай шаралар қолданылғандығын анықтайды. Қарама-қарсы тексеру жүргізу мәселелерін шешіп, қарама-қарсы тексеру негізінен сауда және жабдықтау ұйымдарына жүргізілетіндігі ескерілуі тиіс.

     Есеп  айырысуларды түгендеудің нәтижесінде  акт толтырылады. Актыда түгендеу жүргізілген  шоттардың аттарын, дебиторлық берешектердің  сомасын талап ету мерзімі біткен дебиторлық берешектерін өндіру мүмкін емес, үмітін үзген қарыздарын көрсетеді. Бұндай берешектерді түгендеу түрлері бойынша есеп айырысуларды түгендеу актыларына дебиторлардың аталуы, мекен-жайы, қарыз сомасы, не үшін қарыз болғандығы, қай уақыттан бері, қандай құжаттардың негізінде көрсетіліп анықтама тіркелуге тиісті. Анықтамада талап ету мерзімін өткізіп алған дебиторлық берешектері бойынша есеп айырысуларды түгендеудің материалдарына талдау жасау немесе түгендеуді аудитордың өзі жүргізгенде анықталған ауытқуларды, сәйкессіздіктер, түсініксіздіктер бойынша, аудиторға есеп айырысуларды өте мұқият тексеруге, ойын жинақтап бағыттауға мүмкіндік береді.

     Дебиторлық  берешекті бақылау.

     Сатып алушылармен есеп айырысулардың  жағдайына бақылау жасау жүйесінің тиімділігін көтеру мақсатында сатып алушылардың дебиторлық берешектерінің толық және өз уақытында жабылуына бағытталған төмендегі процедуралар формалды түрде анықталуға және нақты орындалуға тиісті:

     а) дебиторларға төлем жасау жөнінде  ескертулер жіберу;

     б) дебиторлық берешекті ай сайын салыстырып тексеру.

     Бухгалтер ай сайын сатып алушылардың берешектеріне  салыстыру жүргізіп отыруға тиісті. Ол үшін барлық сатып алушыларға белгіленген  тәртіп бойынша бас бухгалтер  қол қойған және ұйымның мөр басылған салыстыру актісі жіберіледі. Салыстыру актісі дана жасалынады: екінші данасы арнайы журналға тіркеліп, көрсетілген берешектің салыстырылуының уақытында жүзеге асырылуы мен толықтығына кейін бақылау жүргізу мақсатында арнайы картотекада сақталады; бірінші данасы сатып алушыға жіберіледі.

     Сатып алушы өзінің қарызын мойындамаған жағдайда немесе берешекті салыстырудан бас тартқан жағдайда, ол жөнінде  жедел түрде бас бухгалтер, сонымен  бірге сатып-өткізу бөлімінің бастығы  хабарланады. Бас бухгалтер бұл  ауытқулар бойынша ақпараттарды ұйым басшыларының күн сайынғы жедел мәжілістерінде директордың экономикалық және коммерциялық мәселелер жөніндегі орынбасарларына тапсырады. Директордың коммерциялық мәселелер жөніндегі орынбасары заң бөлімінің бастығымен келісе отырып, бұл борышты төлету тәртібі туралы шешім қабылдайды.

     Егер  берешекті салыстыруға өтініш жазылған жолдауларға белгіленген мерзім ішінде жауап алынбаса, онда белгіленген  тәртіп бойынша жауап берілмеу себебі анықталады.

     Сатып алушы берешекті салыстырудан бас тартқан кезде, бұл туралы материалдар жедел түрде ұйымның дирекциясына тапсырылады.

     Қарызы  бар ұйыммен арада байланыс жоқ  болған кезде, оның себебі анықталады.

     Егер  қарызы бар ұйым жойылған болса, онда дебиторлық берешек үмітсіз берешек  ретінде танылады. Берешекті «үмітсіз» деп тану және оны есептен шығару жөніндегі шешімді сатып-өткізу бөлімінің бастығы берген қарызы бар ұйымның жойылғандығын растайтын қажетті материалдардың негізінде құрылған бас бухгалтердің тиісті баяндаушы жазбасы бойынша ұйымның басшысы қабылдайды.

     Егер  қарызы бар ұйым жойылмаған болса, онда дебиторлық берешекті талап ету  процедуралары жүзеге асырылады. Сатып  алушының талап етілген дебиторлық берешегі директордың санкциясы  бойынша бас бухгалтер тапсырған  материалдардың негізінде жалпы белгіленген тәртіп бойынша шағымдану мерзімі біткеннен кейін есептен шығарылады.

     Клиенттің бақылау процедураларын жүзеге асыруына тексеру жүргізу үшін аудитордың сатып алушылардың шоттарын таңдап алуына болады:

     а) дебеттік жазуларды шот-фактуралармен  растауға болады;

     б) кредиттік жазуларды ақша қаражаттарының келіп түсуі бойынша құжаттармен  немесе несиелік есеп шығару туралы бұйрықтармен растауға болады.

     Жоғарыда  келтірілген растауларды алғаннан кейін аудитор:

     а) дебитордың төлеу мерзімі өтіп кеткен шоттарын зерттей және борышты төлетіп алу бойынша қандай шаралардың қолданылғандығын анықтау үшін қаржы қызметінің басшыларына сұрақ бере алады;

     б) сатып алушылардың дебиторлық берешектеріне  ай сайын салыстыру жасау процедурасының қалай жүзеге асырылғандығын бақылай алады;

     в) сатып алушылармен расталмаған  дебиторлық берешектерді салыстыру  актілерін іріктеп алып, қаржы  қызметінің басшыларынан осы ауытқулар  бойынша қандай шаралар қолданылғандығын анықтай алады;

     г) дебиторлық берешектерді салыстыру  актілерінің екінші данасын жіберу мерзімі бойынша сатып алушылардың жауабының мерзімінен кешіктірілуін анықтай алады, қаржы қызметінің жұмыскерлерінен бұл ауытқулардың себебін айқындай алады;

     д) есептен шығарылған үмітсіз дебиторлық берешектерді қажетті құжаттармен  растай алады;

     е) талап етілмеген берешектің есептен  шығарылуын бақылай алады. [14]

     Аудит еліміздің экономикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында – ғылыми, білім мен тәжірибелік қызметтің даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуына алып келді. Себебі нарықтық қатынас принципімен дамуды қамтамасыз ету үшін сол елде – бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін шешуші роль атқарады. Бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін өте қатал бақылау-тексеру болуы қажет. Соның нәтижесінде ғана нарқтық қатынас жолмен дамудың тиімділігі іске асырылады, немесе “ойын тәртібі” сақталмаған елде экономикалық нарықтық қатынас жолымен дамудың тиімділігі іс жүзінде орындалмайды. Сондықтан да аудит жұмысының қажеттілігі көптеген себептермен анықталады. Бұл себептерге біріншіден, кәсіпкерлердің өз шаруашылығының тиянақтылығының қамтамасыз етілуі, екіншіден, өз жұмысына өзі сенімді түрде басқару жүргізуі, үшіншіден, кәсіпкерлердің өзара қарым-қатынастарда сенімді жұмыс істеуі мен өзінің капиталының тиімділігіне сенімді болуы және тағы басқалар жатқызылады.

     Еліміздегі  аудит жұмысының тиянақты дамуына  бірден-бір негіз болған, заң тұрңысынан жұмыс жүргізуге құқылығын анықтап  отырған алғаш рет қабылданған 1993 жылғы 18 қазан айындағы жоғарғы кеңес қабылдап, бекіткен “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет” туралы Заңы. (кейіннен “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы" 1998-жылғы 20-қараша Заң күші бар №20 жарлығы (2001 ж. 15 қарашадағы және 2010 ж. каңтардағы өзгертулер мен толықтырулар). Бұл Заң аудит қызметін бір жүйеге келтіріп, оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз етеді. Осы заңға сүйене отырып, еліміздегі аудиттің даму жолы анықталып, шетелдік аудиторлық фирмалармен қарым-қатынас жасап, бірлесіп аудит жүргізу, мамандану жолдары белгіленеді. Аудит жүргізу үшін шаруашылық субъектілері (тапсырушылар) аудит фирмаларымен немесе жеке аудиторлармен аудит шартын жасасуы қажет. Қалыптасқан тәртіп бойынша шарт жасаудан бұрын аудит фирмасы немесе жеке аудитор өз тарапынан міндеттеме хат жазуға тиісті [16].

     Аудитордың  міндеттеме хаты өзінің тапсырушысы  алдындағы жазбаша түріндегі  беретін өз жауапкершілігі, алдына қойған міндет –мақсаттарды орныдауы үшін көрсетілетін қызметіне анықтама беру. Аудит шартаын жасаудан бұрын міндеттеме хатты тапсырушы өз тарапынан зерттеп, жан-жақты талқылап содан кейін ғана міндеттеме хаттың мазмүны ойынан шыққан жағдайда ғана аудит шартын жасауға келіседі.

     Аудит экономикалық ақпараттарды ұйымдастыру  жүйесіне негізделген. Ол сонымен қатар басқарушылық шешімге негіз болады. өз кезегінде, ағымын тиімді ұйымдастыру үшін белгілі принциптерді анықтауы қажет. Ол принциптер: ақпаратардың қажеттілігін анықтау, оны тиімді түрде қажетіне сай етуі, өндіріс процесін нақты дұрыс көрсету және оларды басқару процесінде қолдану.

     Аудиттің  ақпараттық көзі, олар бухгалтерлік, аналитикалық және есептен тыс мәліметтер. Аудитор  өзінің жұмысында құжаттар арқылы, фактілерді дәлелдемек мақсатымен жұмыс  қағазын жүргізеді. Себебі тексеру  процесіндегі фактілер тек құжаттар арқылы анықталады.

       Аудит барысындағы жиналған құжаттарды  жүйелеу, мазмұн мағынасына сәйкес  топтау, ол аудитор мамндығының  деңгеіне байланысты аудитордың  жұмыс қағазында тіркеледі. Аудитор  – ревизия актісін жасау үшін  сол жұмыс қағазындағы мәліметтерді талдау арқылы өз ойының қортындыларын дәлелдейді [12].

     Қорыта  келгенде, аудитор әртүрлі құжаттар арқылы жан-жақты материалдар дайындап, шаруашылық субъектісінің табыстылық, қаржылық отчеттарын тексеріп, таза пайда  сомасының дұрыс анықталғандығын  дәлелдеп, аудиторлық қортынды дайындайды. Онымен қоса жұмыс қағазындағы жиналған фактілерге сүйене отырып, кәсіпорын шаруашылығының тиімді даму жолына байланысты өзінің пікірін айтады. 
 

     3.2 Дебиторлық борыш аудитінің талдамалы әдістерін қолдану ережелері 

     Экономиканың қай саласындағы болмасын шаруашылық субьектілер мен еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, өзінің өндіріп шығаратын өнімін халықаралық рыноктағы бәсекелестікке жарамды етіп шығаруға, өндірісін ұлғайтуға, өндіретін өнімінің өзіңдік құнын төмендетуге, бюджет алдындағы қарыздарын, жұмыскерлерге еңбек ақысын төлей білуге, дебиторлық борыштарды азайтуға, жабдықтаушылармен дер есеп айрыса алуға және де қоршаған ортаны сақтауда оған зиян келтірмеуге мүдделі. Бұл орайда шаруашылық субьектінің материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын, сондай – ақ басқа да ресурстарын тиімсіз жұмсауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің және талдаудың маңызы мен мәнін айрықша атап өтуге болады.[33]

           Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.

           Сонымен қатар аудитор өз жұмысы барысында міндетті түрде талдау жүргізеді, оның нәтижелерін аудиторлық қорытынды беру барысында қолданады.

     Нарықтық  қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың  тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты [32].

     Нарықтық  экономика жағдайында жұмыс істеуші  кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдаудың басты міндеті келесілер болып табылады:

     - қаржылық жағдайға баға беру  және оның есеп беру мерзіміндегі  өзгерісі;

     - активтер мен олардың қалыптасу  көздері арасындағы сәйкестікті,  оларды таратудағы рационалды  және пайдаланудағы тиімділікті  зерттеу;

     - айналым капиталының көлемін, оның өсуін немесе кемуін және ағымдағы міндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;