Кәсіпорының қоймасынан тауарлдың шығуын құжаттық рәсімде

Сауда-саттықтың маңызды бөлігін құрайтын  тауарлардың экспорты мен импорты  сатып алу –сату шартының негізінде, әр елдің ұйымдары мен фирмаларымен жасалатын сыртқы экономикалық  келісімдердің арасында орталық орынды алатын сатып алу –сату шартының негізінде жүзеге асырылады.

              Қазақстан заңнамасында бұл шарттың түрі  өткенге дейін сыртық экономикалық   сатып алу – сату шарты деп аталып келді.   Алайда 90 -жылдардан кейін, Қазақстан БҰҰ Вена конвенциясының мүшесі болғаннан бері ол  жиі сатып алу – сату шарты деп аталады. Халықаралық  сатып алу –сату шарты түсінігінен кәсіпкерлікпен айланысатын сатушы белгіленген мерзімде немесе өндірілетін немесе сатып алынатын тауарлар сатып алушыға  кәсіпкерлік қызметте немесе жеке, жанұялық, үй немесе басқа пайдалануға байланысты емес басқа мақсаттарда қолдану үшін беруге  міндеттенетін шартты түсінуге болады.

              Халықаралық  сатып алу –сату шартының ерекше белгілері бар: тараптардың әр түрлі мемлекеттерге қатыстылығы (немесе коммерциялық кәсіпорындарының әр түрлі мемлекеттерде орналасуы);  тауардың экспорты немесе импорты бойынша келісімнің – операцияның пәні (жылжитын заттардың) пәні;  төлем құралы ретінде  валютаны,  шарттың екі тарапына да  немесе ең кем дегенде бір тарапына шетелдік  болып табылатын қолдану.

              Халықаралық  сатып алу –сату шартты жасау үрдісі үш сатыдан тұрады:   бір тараптың екінші тарапқа офертаны жіберуі; тараппен офертаны қарап және оның акцепті; оферта жіберген тараппен акцепті алуы. Акцепт біріншіден, шартсыз, яғни  тараптардың қандай да бір  одан әрі әрекеттеріне тәуелсіз; екнішіден,  (оның шарттары толық офертаның шарттарымен сәйкес келуі тиіс).

              Сатып алу –сату шарты   ең кең таралған азаматтық –құқықтық шарттардың бірі болып табылады, онымен күнделікті өмірде әр біріміз кездесеміз. Сатып алу –сатудың  қарапайым келісімде (мысалы, киімдерді, азық-түлікті  сатып алу) бізде азаматтық құқықты білудің қажеті жоқ, себебі  қандай да бір жазбаша шарттар толтырылмайды және бізге үйреншікті ережелер әрекет етеді.

              Сатып алу –сату  бірден пайда болады – сатып алушы  қолма-қол тауарын, сатушы – ақша эквивалентін алады. Оған қарамастан  өте жиі сатып алу –сату шарты толтырылады, оның ішінде азаматтардың қатысуымен, ҚР АК 27-тарауында көрсетілген негізгі  ережелер мен талаптарды білуді қажет ететін.

              Жеке тұлғалардың да, заңды тұлғалардың да  өмірлік қызметі тауарларды сатып алумен байланысты.  Жеке тұлғалар (азаматтар)  жекелеген сатып алушылар ретінде болып, сонымен қатар олар сатушы ретінде де бола алады (мысалы,  тұрғын үйді, автокөлікті сатқан жағдайда). Сауда-саттық шеңберінде  өзінің қызметін  жүзеге асыратын кейбір заңды тұлғалар үшін  сатып алу –сату олардың қызметінің мәні және кірістің басты көзі болып табылады. Өндірістік кәсіпорындар сондай-ақ дайын өнімді өндіру үшін  материалдар мен шикізаттарды   алады,  соңында дайын өнімді сатады. Тіпті  тікелей сатып алу –сату шартымен (кредиттік ұйымдар, ақпараттық және кеңестік фирмалар) байланысты емес  ұйымдар сонда да  бір нәрсе алады. Бұл жағдайда сатып алу –сату  шартының объектісі  офистік жиһаз,  офиске арналған жылжымайтын мүлік және басқа тауарлар болуы мүмкін. Жеке тұлғалардың коммерциялық қызметі заңмен қуындалатын, ал делдалдық  саудада  қылмыс құрамы болып спекуляция  деп аталды.

              Азаматтық заңнама кәсіпкерліктің негізгі мақсатын заңдастырды – кез-келген келісім қызмет етуі  тиіс  жүйелі түрде пайда табу. Нарықтық экономикада  сатып алу –сату шартының ерекше ролі   кәсіпкерліктің бөлек түрлерінің соңғы  сатысы және оны орындауы барысында сатушы кіріс табатындығымен байланысты. Маңызды сатып алу –сату шартының құқықтық реттеушілік ролі күшейді, ол азаматтық құқықта  рұқсат етілген және тыйым салынған қағидаларының өсу тенденциясын көрсетеді. Сатып алу –сату шартын қолдану алқабы шектелмеген, себебі  өзінің мәні бойынша ол теңдік қағидасына – сатушы мен сатып алушының, тауар мен ақшаның мөлшерінің теңдігіне сәйкес келеді.

              Қазақстан экономикасында нарықтық қатынастарға көшу шартында  және қазіргі таңда экономикалық және саяси жағдайдың тығырықтылығы, сатып алу-сату шарты соңғы  орында емес, ал негізін қалаушы ролдердің бірін алады.

              Біздің елде  экономикалық қайта құрулар болған және одан әрі болуда. Бұдан шығатыны әсер етудің, экономикалық қатынастарды құқықтық реттеу жүйесінің жаңа әдістерін және құралдарын жасаудың қажеттілігі.

              Қазақстанда соңғы жылдардағы ең ірі өзгерістер, экономикалық қайта  құрулар шеңберіндегі аталған серпініс  шарттық құқықта,  шарттық- шаруашылық қатынас облысында болды. Бұл бұрынғы экономикалық және шаруашылық байланыстармен мемлекеттік реттеу жүйесі құлап және орталық басқару тоқтатылғаннан кейін, экономикалық қатынасты реттейтін  заңнаманың жаңаруымен байланысты.

              Қазіргі заманғы шарттық құқықта екі басты тенденция белгіленеді.  Біріншіден, орталық басқару мен жоспарлау шарттарында көмекші ролді атқарған  шарт  жалпыға қол жетерлік және шындыққа айналып,   экономикалдық қатынастарды реттеудегі  бөлек және басты  құралға айналды. Онымен бірге, ол  бір жағынан  қатынастың әр түрлі салаларына таралатын жалпы реттеуші ретінде, екінші жағынан  - әр түрлі субъектілердің: азаматтардың, заңды тұлғалардың, мемлекеттің және органның, шетел кәсіпкерлерінің қатынастарын реттеу үшін жарамды, әмбебап реттеуші ретіндегі сипатқа ие болуда.

              Екіншіден, шартты жасауда, еркіндік, оның мазмұнын анықтауда, шарттарын құруда  еркіндік пайда болды. Шарт әр бір адамға қол жетерлік жағдайға айналуда. Кез-келген еркін контрагентті таңдап және онымен келісім бойынша шарттың  мәнін анықтай алады Сонымен, еркін нарықтық экономиканың негізгі шарттарының бірі іске асырылуда – шарттың еркіндігі.

              Қазір әлемде  шартта  жағдайдың екі түрі қосылатын тәжірибе бар: тараптармен анықталатын жағдайлар және міндетті жағдайлар. Міндетті жағдайлар өте маңызды қызметтерді анықтайды. Олар экономика  мықтысы да әлсізі де бар, сондықтан ол қажет. Тиісті реттеусіз  әлсіз жағы жеңіліске тап болады.  Әлсіз жағы дегеніміз-майда кәсіпкерлер, ірі фирмаға қатысты  тұтынушылар.  Және әрқашанда әлсіз тарапты қорғауға қажеттілік бар.  Бұл  шарттың негізгі жағдайлары арқылы жүзеге асырылады. Қазіргі заманғы нарықтық экономика  -  әділеттілік, жариялық тәртіп, жариялық мүдделерді қорғау бастамашылығына әлеуметтік  бағытталған  экономика.  Мұнысыз бірде бір қоғам өмір сүре алмайды, және бұл шарттардағы міндетті жағдайлар көмегімен қол жеткізіледі.

              Қазіргі заманғы құқықтық жүйелерде мәні шартқа міндетті жағдай енгізуді қарастыруға келетін заңнамалық бүтін  салалар бар. Мысалы,  монополияға қарсы  заңнама монополиялық бағаларды орнатуға қатысты келісуге тыйым салады.  Немесе  тиісті тыйым салулар мен шектеулерді көздейтін тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заңнама.

Қазақстанда ең  ірісі болып төрт  табиғи монополиялар жатада:  энергетикалық жүйе, газды өндіру және тасымалдау,  темір жол көлігі  және байланыс. Бұл құрылымдардың монополиялық жағдайы оларды  бәсеке орталығынан шығарып және өнімдер мен қызметтердің төмендеуіне қарамастан,  басқа салалардағы бағаларға қарағанда  тек өсудегі тұтынушыларға құнды және тарифтерді  өз қалауынша айтуға мүмкіндік береді.

              Шарттың еркіндігін энергиямен жабдықтау шартының мысалында қарастырамыз.

              Салада туындайтын  қиындықтардың  негізгі себебі, олардың арасында көбісі «сөндірілмейтін» мәртебесі бар тұтынушылардың төлемсіздігі деген ой бар. Төлемсіздік өз кезегінде  қызмет үшін алдын ала төлем алуға және төлемеушілерді сөндіруге жол бермейтін қатаң мемлекеттік реттеумен байланысты. Нәтижесінде тұтынушылардың қарыздары 20 трлн. руб асты,  бұл тиісті жөндеуді және жаңа генерациялаушы қуатты енгізудегі қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді. Жағдайдың  таң қаларлығы мұндай шығындарда және қарызды қайтарудың мүмкінсіздігінде аталған сала өзінің қызметін аяқтауға тиіс еді,  себебі мемлекетік дотациялар алмайды.

              Алайда бұл олай емес. Сала Қазақстанда жоғары монополияланған құрылым және  тұтынушыларға құндарды айтып белгілемейді. Осының арқасында тұтынушыға дотация жасамайды,   жылуға және электро энергияға шығындардың қаржылық ауыртпашылығын төлеуге мүмкіндігі бар тұрғындарға жүктейді. Онымен төлемсіз үшін жағдай мен  негіз құрылып, онымен бірге саланың қаржылық ауыр жағдайының алғашқы себебі тарифтерді және қызметтерді және саланың өнімін мемлекеттік реттеуде деген аңызға негіз болады.

              Қазіргі таңға дейін  электр эненргия қызметіне тарифтер «ҚР электр және жылу энергиясына арналған тарифтерді мемлекеттік реттеу туралы ережемен»  реттеледі. Аталған ереже көрсеткендей мемлекеттік реттеу туралы  ештеңе қарастырылмаған, өйткені барлық «реттеулер»  ұсынылған энергетикалық аймақтық комиссиялармен  жылу және электр энергиясына арналған тарифтердің жобасын бекітумен ғана  шектеледі.  Егер комиссия бұл жобаларды  қарастырып,  орнатылған нысанда олармен есептік материалдарды ұсынылған сәтінен бастап 20 күн ішінде  ресми ендірілмесе, онда ұстау себебіне байланыссыз  тарифтер автоматты түрде енгізіледі, яғни  келісім  рәсімін өтпестен. 

              Энергетикалық комиссия жұмысында кез-келген 20 күннен астам ұстау  қазіргі ұйымдастырылмаған уақытта  мүмкін, бұл өз кезегінде автоматты түрде бақылаусыз  электр энергияға  тарифті ендіру әкеледі. Сондықтан «Ереже» тарапынан оны өндіретін және тарататын  ұйым үшін электр энергияға тарифті орнатуда кең мүмкіндіктер ашып береді.

              Аймақтық монополистердің жиынтығы болып электр энергетика оның қызметіне тарифтердің әр түрлі суретін көрсетеді. Сонымен, көрші аймақтар бірнеше мәрте  айырмашылығы бар тарифтерді орнатуда,  ал жалпы ауқымы 11 еселік мөлшерге дейін жетеді.

              Мұндай жағдайларды шешу үшін монополияға қарсы орган құрылды,  табиғи монополиялар  өзінің нарықтағы басым орнымен теріс  пайдаланбауында, оның ішінде бағаны өсірмеуіне («Тауар нарықтарында монополистік қызметтердің бәсекелестігі мен шектеулігі туралы» , контрагентке пайдасыз шарттың жағдайларын  еріксіз байламауға, сондай-ақ  қосымша баға қоспауға қарауға міндетті.  Алайда бұл әрекет етпеуде, өйткені  электр энергия үшін тарифтердің жоғарылауы жалғасып келген және жалғасуда.

              Аталған проблеманы шешу үшін  табиғи монополия қызметіне тарифтердің жоғары шегін анықтауда нормативтік анықтылықты талап етеді.

Қорытынды: Қазіргі таңда адамдардың өмірлік қызметі сатып алу – сату шартсыз және келісімдерсіз мүмкін емес. Бәрінен бұрын, сатып алу – сату шарттары дұрыс толтырылған жағдайда заңды күшке ие болады. Егер шартқа қол қою кезінде тараптармен қандай да бір келісімге қол жетпеген жағдайда, онда  тараптың бір жағы  өтемақы немесе шартты  талап етуге құқығы бар. Бұл шарттың тараптары, пәні, мерзімі және жеткізу тәртібі және тауардың құнын төлеу, тауардың сапасы, тараптардың жауапкершілігі және басқа да шарттар

4 Тауарларды бөлшектеп сату есебің аудиті

4.1 Тауарларды бөлшектеп сату есебінің аудиті

Тауарларды бөлшектеп сату есебінің  кезеңі шоттарының өзара байланысы және аудитінің бағыттары. Қаржылық қортынды есептің қалыптасуы мен сату кезеңінің аудитін жүргізудің ақпараттық көзі. Қаржылық қортынды есептің қалыптасуы мен сату кезеңі   шоттарының дұрыстығын анықтайтын талаптар мен аудит жүргізілгенде тексерілетін аудиторлық тұжырымдар. Аудит жүргізу барасында тексеруге арналған негізгі тұжымдар. Дебиторлық қарыздар аудиті. Бақылау құралдарын тексеру тестері.

Процедуралар:

      бас кітап мәліметтеріне баланс көрсеткіштерінің сәйкестігін тексеру;

      синтетикалық және аналитикалық есепті жүргізудің дұрыстығын тексеру (бас кітап пен шоттардан басқа берілген аванстар бойынша ведомостарды, стаып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі бойынша ведомосты қарайды);

      дебиторлармен есеп айырысу инвентаризациясын жүргізу арқылы дебиторлық қарыздың жағдайын тексеру;

      резервті құрудың негізделгендігін  және оларды дұрыс пайдалануын тексеру;

      сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың дұрыс жүзеге асырылуын тексеру;

      дебиторларға талаптар қою мен рәсімдеудің дұрыстығы мен уақыттылығын тексеру, кінарат істердің қозғалысын бақылауды ұйымдастыру;

      еншілес кәсіпорындармен есеп-шоттар бойынша дұрыс көрсетілуін тексеру;

      басқа да дебиторлық қарызды тексеру (ұрлау, жетіспеушілік және т.б.);

      дебиторлық қарызды талдау және дебиторлық қарызды азайту бойынша ұсыныстарды дайындау.

Дебиторлық қарыз жағдайын тексеру материалдарды талдаудан, сатып алушы және тұлғалармен есеп-шоттар инвентаризациясынан басталады. Ұйымдармен және басқа дебиторлармен жұмыс сәйкес құжаттар бойынша қалдықтарды анықтаудан және шоттарда көрсетілген сомалардың негізделгендігін тексеруден тұрады. Аудитор және инвентаризация мүшелері дебиторлық қарыздың түзілуінің себептері мен кінәлі адамдарын, қашан түзілгендігін бекітеді, сот шағымының ескіруінің мерзімін (3 жыл) бақылайды.

Ірі төленбеген қарыздары бар ұйымдармен есеп-шотарды салыстыру қажет. Аудитордың актінде түгендеу шоттарының атаулары тізімделеді, барлық мерзімдері өткен үмітсіз қарыздардың сомасы көрсетіледі. Қарыздың осы түрлері бойынша дебитордың мекен-жайы мен атауы, қарыз сомасы, түзілу себептері мен осы мерзімдерді өткізген кінәлі тұлғаларды көрсететін анықтама актпен бірге беріледі.

Жиі көптеген ұйымдарда тауар (жұмыс, қызмет) үшін сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп-шоттар кездеседі. Сонымен қатар өнімді жеткізуге келісім-шарттың бар-жоқтығын, жүктелген ТМҚ үшін соманың алынғандығын және дұрыс көрсетілгендігін, өнімнің өзіндік құнына дебиторлық қарыздың дұрыс есептен шығарылғандығын тексеру қажет (күмәнді қарыздар бойынша резерв есебінен жетекшінің рұқсатымен есептен шығарылады).

Резервті түзудің негізделгендігін тексеру қарыздар адамның қаржылық жағдайына және соманы бөлшектеп және толығымен өтеу ықтималдығын бағалауға байланысты әрбір күмәнді қарыз бойынша жеке анықталады.