Өнім сапасын бақылау және көтеру

    Заңды  тұлғалар үшiн ауыспалы шығындар көлемiн (Ип ) мына формуламен анықтаймыз:

                      Ип = ( ЗП+И рем +И мр + А +Ипр)Тн                                                                         

Мұндағы:  ЗП- қызмет етушi персоналдардың әлеуметтiк  қажеттiлiкке    аударымдар мен жылдық еңбекақысы, Ирем – ағымдағы жөндеу және қызмет көрсетуге кеткен жылдық   шығындар, Имр – отынға, энергияға, жанармай, майланатын және басқа да материалдарға кеткен жылдық шығын, А – амортизацияның жылдық  мөлшерi,  И пр – басқа да жылдық шығындар,  Тн – қызметтiң нормативтiк мерзiмi.

Екiншi  әдiс. Тауардың  бәсекеге  қабiлеттiлiгiн анықтағанда бұл әдiс екi өлшемдi ескеруi мүмкiн: өнiмнiң өзiндiк құны, тауарды сату және оның сапалық деңгейi. Сөзсiз, бәсекеге жарамдылығы артығырақ болатын тауар оны өндiруге, сатуға кеткен шығындар ең төмен, ал сапа деңгейi бәсекелес тауарға қарағанда жоғары болады. Тауар бәсеке сапасының  бiрдей деңгейiнде  қайсы тауардың өзiндiк құны төмен болса, сол тауар бәсекеге қабiлеттi болады. Кәсiпорында тауардың бағасы жоғарылаған болса, бұл жағдайда кәсiпорын шығарған өнiм  сапасының деңгейiне  ғана емес, оны өндiруге және сатуға кеткен шығындарды да ескеру қажет.

 Үшiншi әдiс. Бұл әдiс техникалық деңгейiн және сату бағасын есепке ала отырып, бәсекелестiк тауарларды салыстыруға негiзделген. Бұл әдiске сәйкес басында салыстырмалы сапаның сандық көрсеткiштерiнiң деңгейi және базалық үлгiлер (тауар) мына формуламен анықталады:                  

                            КК = ККэ + ККт +  ККс                                                                                             

    Мұндағы:  КК- тауар деңгейiнiң кешендi көрсеткiшi; ККэ- эстетико-эргономикалық деңгейiнiң  кешендi       көрсеткiшi; ККт- техникалық деңгейдiң кешендi көрсеткiшi; ККс- көрсеткiш кешенiнiң сенiмдiлiгi.

Екiншi кезеңде  бәсекеқабiлеттiлiк  көрсеткiште тауардың және үлгiнiң  салыстырмалылығы анықталады:              

Пкi = КПi / Цi           Пкб = КПб / Цб

    Мұндағы:  Пкi, Пкб – тауар-эталон және  үлгiнiң салыстырмалылығының бәсекеқабiлеттiлiк  көрсеткiшi;  КПi, КПб- тауар-эталон  және сапа деңгейiнiң кешендi   көрсеткiшiнiң салыстырмалы үлгiсi; Цi, Цб- тауар-эталон және үлгiнiң сату бағасы.

Егер  Пкi > Пкб болса, онда салыстырылатын тауардың бәсекеқабiлеттiлiгi жоғары болады, егер Пкi < Пкб  болса, онда төмен бәсекеқабiлеттiлiк болады, ал егер де Пкi = Пкб яғни тең болса, онда бәсекелестiк бiрдей болады. Бұл әдiстiң бiр кемшiлiгi  салыстырылатын тауардың тұтыну бағасын емес, сату бағасын ескередi, яғни тауардың пайдалану кезiнде  қаншалықты сапалы екенiн ескермейдi.

        Төртiншi әдiс. Бұл әдiсте бәсекеқабiлеттiлiк деңгейi қалай техникалық, солай экономикалық параметрге  салыстыру негiзде анықталады. Сонымен, техникалық параметрден тек сатып алушылар осындай ең жоғары деңгейде қызықтыратындарды  таңдайды. Содан кейiн олардың әрқайсысының техникалық параметрi, индексi есептеледi, соның негiзiнде әр салыстырылған өнiм бойынша жинақталған параметрлер индексi (Imn) анықталады.       

Imn n i=1Ii ai

     Мұндағы: Ii = i  техникалық параметрлердiң жеке-дара индексi, а-i параметрлердiң салмағы.

Өнiмнiң бәсекелестiк  қабiлетiн арттыру механизмi iс-әрекеттiң  жиынтық көрiнiс ретiнде оларды жүзеге асыратын бiрнеше тетiктерге тәуелдi. Бұл тетiктер өзiндiк сипаттамалары  бойынша 4 топқа бөлiп қарастырады.

1) өнiм сапасын  арттыру шаралары немесе кәсiпорынның  сапа жүйесiн жетiлдiру.

2) өнiмнiң бағасын  қалыптастыру немесе кәсiпорынның  сапа жүйесiн жетiлдiру.

3) өнiмнiң тартымдылығын  арттыру немесе кәсiпорынның маркетингтiк  жүйесiн жетiлдiру.

4) өнiмнiң бәсекелестiк қабiлетiн қамтамасыз ету немесе өндiрiстi мемлекеттiк қолдау.

Әлемдiк  тәжiрибеде бәсекелестiк негiзде  ел экономикасын көтеруге зор мән  берiледi. Қазiргi экономикалық дамуда қалыптасқан заңдылықтар  басқа елдермен қарым-қатынасты, сауда-саттықты ұлғайтуды көздейдi. Бұл елдiң iшкi ресурстарын ұтымды пайдалануға, экономикасын көтеруге мүмкiндiк бередi және өндiрiсте ауыл шаруашылығы өнiмдерiн  өңдейтiн кәсiпорындар  ашуға мүмкiндiк туады, ауылда пайдаланылатын техникаға, жанармайға сұраныс қалыптасады. Сондықтан ауылдағы кәсiпкершiлiктiң бәсекелiк деңгейiн көтеру үлкен мақсатты, үлкен талапты қалыптастырады.

Өнім  сапасынның көрсеткіштері мен оған әсер ететін факторлар

Қазіргі нарықтық экономика шығарылған өнімнің сапасына басқалай талап қояды. Бұл қазіргі заманда кез – келген кәсіпорынның өміршендігі, оның тауарлар нарығындағы және қызмет көрсетудегі орнықты жағдайы бәсекеге жарамдылық деңгейін көрсетеді.

Өз кезегінде  бәсекеге жарамдылық екі факторға байланысты – баға деңгейіне және өнім сапасы деңгейіне. Ал екінші фактор бірте – бірте бірінші орынға шығады. Еңбек өнімділігі, ресурстардың барлық түрлерін үнемдеу өнімнің сапасына тікелей орын береді.

Өнім сапасы кәсіпорын қызыметінің ең маңызды  көрсеткіштер қатарына жатады. Сапа –  бұл өнім сапасының өін – өзі ақтауы, қажетті жағдайда тұтынушының қажетіне сәйкес нақты қанағаттандыруы болып табылады.

Сапа – өнім қасиеттерінің жиынтығын көрсетеді. Қасиеттер жиынтығы жақсы да жаман  да болуы мүмкін емес, сапа тек қатысты  болуы мүмкін. Егер өнім сапасына баға беру қажет болса, онда қасиеттер жиынтығын қандай да бір эталонмен салыстыру қажет. Эталон техникалық жағдаймен немесе бекітілген стандартты ең күшті  отандық немесе халықаралық үлгіде болуы мүмкін. Осы жерде «сапа деңгейі» (шетел әдебиеттерінде «қатысты сапа », «сапа көлемі») деп аталатын термин қолданылады.

Әйгілі Американдық  ғалым А. Фейгенбаум өзінің «өнім  сапасын бақылау» деп аталатын кітабында  өнім сапасы мен қызметі жөнінде  былай деді: Өнімнің және қызметтің  сапасы өнім мен қызметтің  техникалық, технолоиялық және эксплутациялық сипатының жалпы жиынтығын анықтайды және бұйым мен қызмет көрсету арқылы тұтынушылардың талаптарын жауап береді. Содан кейін автор мынаны айтады: сапа жалпы басқару әдістерінің көмегімен емес, тұтынушылар бойынша анықталады.

Кейбір мамандар өнім сапасын ғылыми – техникалық және тұтанушылық ғана емес, ол ең маңызды  экономикалық категория. Экономикалық категория ретінде ол тұтынушылар  нарығымен тығыз байланысты. Егер тұтынушылар нарығы – жалпы тауар  пайдалылығы болса, онда өнім сапасы – нарықты жағдайда өнімді пайдаланудың тұтынушылық тұрақтылығының пайда болуын көрсетеді. Сапа тұтынушы тұрақтылығымен тығыз байланысты ғана емес, одан бөлінбейді, дегенменде оған тең емес. Сапа қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырумен байланысты бір уақыттағы бірнеше тұтынушылар нарығының қоғамдық деңгейін сипаттайды.

Сапа – бұл  тұтынушының өнімімен және қызмет көрсету  мен қанағаттандыру;

Сапа – бұл  дүкенге тауардың емес тұтынушылардың оралуы;

Сапа – бұл  бұйымды өндіруде және пайдалануда  энергияның және материалдардың аз мөлшерде жұмсалуы.

1.1Өнім сапасын көтеру мен экономикалық тиімділігінің мәні мен маңызы.

Өнім сапасын  көтерудегі экономикалық тиімділікті  анықтау үшін келесілерді ескеру қажет:

• Кәсіпорында өнім сапасын жоғарлату үшін қосымша ағымдағы мерзімді шығындар талап етіледі;
• Өнім сапасын көтерудегі экономикалық тиімділік өнімді дайындаушыдан емес , оны тұтынушыдан көрінеді;
• Кәсіпорын өнім сапасын көтеру кезінде өнімді шығаруды және сатуды кеңейтуден сату бағасының өсуінен, экспортты кеңейтуден экономикалық пайда алады.

Сонында мұнын  бәрі кәсіпорынға қосымша пайда  түскенде көрінеді. Ол мына формуламен анықталады:

П = П+ Пу± (Сд – Сбр )

Мұндағы : П - өнім сапасын жақсартудан түскен қосымша  жалпы түсім.

Пv – кәсіпорынның өндіріс көлемін және өнімді өткізу көлемін кеңейтуден түскен қосымша түсім.

Пу – сату бағасының өсуінен түскен қосымша  түсім.

Сд – өнім сапасын көтерумен байланысты өндірісте  өнімді өткізудегі қосымша шығын.

Сбр – өндірістік ақаулардың қысқаруымен байланысты шығынның төмендету көлемі.

Көлемді есептеудің әдісі П мына формуламен анықталады:

П = (Цн –Сн )(Цст – Сст )Vст

Цст – жаңа және ескі сату бағасы

Мұндағы : Цн, Сст, Сн – өнім сапасын көтеруге дейінгі  және кейінгі өнім шығару көлемі.

Өнім сапасын  көтерудегі жылдық экономикалық тиімділік (Э) былай анықталады:

Э =П – ЕнК 

Мұндағы : Е – ақша қаражаттары тиімділігінің нормативті коэффиценті.

К – өнім сапасын  көтеру үшін кәсіпорынға қажетті  қосымша ақша қаражаты.

Ақша қаражаттарының экономикалық негізделуі үшін (К) өнім сапасын көтеру үшін қаражатының (Е) тиімділігінің абсолютті коэффицентін анықтау керек және оны нормативті көлеммен (Ен) немесе кәсіпорындардың активтер тиімділігімен (Rа) салыстыру керек:

Е= П/К

Егер Е>Ен немесе Е> Rа болса, онда мұндай жағдайда кәсіпорында  өнім сапасы тиімді және керісінше.

Өнім сапасын  әсер ететін факторлар  негізінде  өнім сапасынның және оның бәсекеге қабілеттілігін көтерудің негізі жолдарын анықтау  қиын емес. Олар келесідей:

• Өндірістік техникалық деңгейін көтеру;
• Білікті мамандар деңгейін көтеру;
• Өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру, оның ішінде өндірісті мамандандыруды дамыту;
• Кәсіпорынға түсетін шикізат, материал комплект детальдардың сапасына бақылау жүргізу;
• ОТК жұмысының тиімділігінің көтеру, бұнда негізгі тәртіп дайындалған өнімнің ақаулығына емес, ол сапасыз өнімнің шықпасы үшін өндірісте алдын – ала жасалуы қажет, кәсіпорында метрологиялық қызметтің техникалық деңгейін көтеру;
• Персоналдарды өз міндеттемелерін жоғары сапада қолданғаны үшін материалды және моральдық ынталандыру;
• Маркетинг қызметін құру;
• Өнімді дайындауда барынша сапалы жаңа материалды енгізу;
• Өнімді өндіруде және сатуда шығынды төмендету;
• Тұтынушылардың өнім сапасына және нарық коньюнктурасы талаптарын зерттеу , білу;
• Жарнамалау, тарату;
• Тиімді сату бағасын бекіту және т.б.

Бұлардың әрқайсысы  өнім сапасының жоғарлауына алып келуі мүмкін, бірақ сапа мәселесін  толықтай шеше алмайды. Сол үшін осы  мәселелерді шешуде кешенді әдістемені қолдану талап етеді, яғни әр кәсіпорында (әсіресе ірі және орташа) ИСО 9000 стандартымен сәйкес келетін өнім сапасын басқару жүйесі енгізілуі және дамытылуы керек.Қазақстан экономикасын қайта қалыптастырудағы ең бір маңызды мәлелелердің бірі – отандық өнімдердің сапасын қамтамасыз ету механизімін құру. Әлемдік тәжірбие көрсеткендей, осы механизмнің маңызды элементі ИСО 9000  сериялы халықаралық стандартымен сәйкес келетін сапа жүйесін енгізу және ұйымдастыру болып табылады.

Қазақстан экономикасына  инвестиция тарту және оның көлемін  ұлғайту мақсатына ҚР Үкіметі 2003жылы  590 – шы Қаулысымен  2003-2008 жылдарға арналған республикалық сапа бағдарламасы қабылданған болатын. Бағдарламаның негізі мақсаты ҚР – ның  кәсіпорындарына сапа жүйесін енгізу және тауарлардың, жұмыстар мен қызымет көрсетулердің сапасын арттыру болып табылады.

Республикалық «Сапа» бағдарламасының негізгі міндеттері:

• Көзделген өткізу рыноктары стандарттарының талаптарына сай және тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыратын, ішкі және сыртқы рыноктарда сапалы және бәсекеге қабілетті тауарлар өндіру үшін жағдай жасау;
• Шет еледермен саудада техникалық кедергілерді жою жолымен отандық тауар өндірушілердің экспорттық әлеуетін арттыруға көмек көрсету;
• Осы негізде әлемдік экономикаға ҚР – ның ықпалдасуы проблемасын шешу;
• Өнімнің сапасын арттыруға жәрдемдесетін құқықтық , экономикалық ұйымдастырушылық және әлеуметтік жағдайлар жасау;
• Сапа саласындағы нормативтік құқықтық базаны жетілдіру;
• Отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған ғылыми техникалық прогресс жетістіктерін енгізу;
• Сапаны арттыру саласында іс шаралар ұйымдастыру және насихаттау болып табылады.

Қазіргі жағдайда сапа жүйесінің сертификациясы және енгізілуі – бұл кәсіпорынның экономикалық тұрақтылығы және сенімділігі, өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің арттуы және тұтынушылар сенімділігін жаулап алады.

Шетелдік мамандардың айтуынша,сапа жүйесіне сәйкес келетін сертификат кәсіпорынға көп пайда мен артықшылық алып келеді дейді. Кәсіпорынға сапа жүйесін енгізудің қортындысында еңбек, орындаушылық қабілет, басқару процесі жоғарылайды және әртүрлі жоғалтулар қысқарады, сапаны қамтамасыз ету шығындары төмендейді, содай – ақ кәсіпорының нарықтағы жағдайы нығаяды, өндірісік мәдениет жоғары деңгеймен қамтамасыз етіледі.