Миграция түсінігі және оның топтастырылуы

    Тарихқа үңiлсек, миграциялық процестердi ең алғашқылардың бiрi болып жүйелендiрген ағылшын ғалымы Е. Г. Равенштейн болған едi. Ол 1885 жылы Ұлыбритания мен Солтүстік  Америка тәжiрибесiнде миграцияның он бiр заңын немесе ережелерiн қалыптастырып бердi, бұл ереженi қазiрдiң өзiнде миграциялық теорияны жасаушылар негiзге алады[2]. Осы он бiр ереженiң iшiндегi ең маңыздылары мыналар:

1. миграция көбiне қысқа қашықтықта жүзеге асады (бұл жерде мигрант-спринтер жөнiнде пiкiр бiлдiрiледi, алайда, қазiргi кезенде мигрант-стайерлер де көп);
2. территориялық орталық iрi болған сайын, ол өзiнiң тартымдылығын күшейтедi;
3. әр миграциялық ағымға өзiндiк қарсы ағым сай болады;
4. iрi қалалардың өсуi қала тұрғындарының табиғи өсiмiне емес, халықтық қоныс аударып келуiне байланысты;
5. халықаралық миграция елдің iшiндегi болып жатқан миграция заңдылықтарымен дамиды;
6. миграцияның көлемi өндiрiстiң, сауданың, әсiресе көлiктiң дамуына байланысты көбейе түседi;
7. миграцияның ең басты анықтаушысы-экономикалық себептер

болады;

    Ал  бүгiнгi күнде қоғамның дамуында жоғарыда айтылған, әсiресе, соңғы екi заңдылық берiк және анықтаушы сипатка  ие.

      Демографиялық процестердiң арасында  тұрғындардың миграциясы ерекше  орынды алады. 1989 жылғы жарық көрген «Миграциология» деген еңбекте миграция дегенiмiз бұл әлеумеiтiк-экономикалық қатынастарға байланысты болатын миграциялық қозғалыс деп жазылған. Миграцияның мынандай категорияларға негiзделген интегралды классификациясы бар, олар:

1. типi;
2. түрi;
3. формасы;
4. себебi;
5. деңгейi.

1. Миграциялық қозғалыстар бiр елдің iшiнде де, осымен бiрге мемлекеттердiң арасында да болады. Сол себептен де тұрғын халықтың миграциясының екi типiн бөлiп алады: халықаралық (мемлекетаралық, сыртқы) және iшкi (мемлекетiшiлiк).

    Халықаралық миграцияға иммиграция және эмиграция  деген түсiнiктер тән. Бiрiншiсi бiр  елге жұмысқа орналасуды немесе оқуға  түсу мақсатында және басқада себептерге байланысты басқа елге барып кiрудi бiлдiредi. Екiншiсiнде елден кету туралы айтылады. Осыған байланысты иммигранттар және эмигранттар болып бөлiнедi. Халықаралық миграция континент аралық (мәселен, Еуропадан АКШ-қа және Австралияға) және iшкi континенталдық (мысалға, Еуропа шеңберiнде) болып бөлiнедi.

    Ішкi миграция дегенiмiз - бiр мемлекеттiң территориясы көлемiндегi қозғалыс. Ішкi миграцияның ағымдары мынандай бағыттары бойынша бөлiнедi: қала-қала; ауыл-ауыл; ауыл-қала.

2. Iшкi және сыртқы миграцияларға да мынандай негiзгi түрлер тән. Атап айтар болсақ, қоныс аудару қайтарымсыз және тұрақты уақытша миграцияға бөлiнедi, бiрiншiсi тұрақты мекен-жайын, азаматығын өзгертумен байланысты, ал екiншiсi болса жаңа жерде (жаңа елде) шектеулi бiр уақытпен жүрудi бейнелейдi, кей кезде ол бiршама ұзақ мерзiмге де созылады (БҰҰ-ның анықтамасы бойынша, бiр жыл   және одан көп уақытқа кететiндер «ұзақ мерзiмдi» мигранттар болып есептеледi).

    Маусымдық миграция мiндеттi түрде қайта оралу  деген сөз, ол бiрнеше айға созылады, алайда бiр жылдан аспайды. Маусымдық  миграция негiзiнен еңбек күшіне сұраныс тудыратын белгiлi бiр маусымдық жұмыстарда көрiнедi, мысалға: құрылыстарда, ауыл шаруашылығындағы егiн пiскен кезiнде, т.б. Нақты мысал келтiретiн болсақ, Оңтүстік Қазақстандағы мақта терiмiне Өзбекстаннан келетiн маусымдық мигранттар.

    Маятниктiк  миграция (челноктық, шекаралас) бұл тұрақты мекен-жайынан оқу немесе жұмыс мақсатымен басқа бiр облыс, ауданға немесе басқа бiр мемлекет территориясына күнделiктi (апталық та болады) орын алмастыруды айтады. Мәселен, фронтьерлiк (ағылшынша - шекаралық) миграциялық алайық. Фронтьер-жұмыскерлер күнделiктi, немесе апта салып мемлекет шекарасынан өтiп, басқа бiр елде еңбек өтетiндер. Мәселен, шекаралас жатқан Қазақстан мен Ресей арасында. Мұнымен қатар кейiнгi жылдары «желiлiк маркетинг» еңбек миграциясының түрi де кең тарауда. Желiлiк маркетинг - бұл дистрибьюторлар арқылы тауарды өткiзу.

    Эпизодтық миграция - бұл төртiншi және негiзгi түр болып табылады. Ол iскерлiк, туристiк  және т.б. құралады. Мәселен, 1993 жылдардағы әлемдегi туризм мен саяхаттаудан түскен пайда 3,5 трлн долларға бағаланса, ал туристер саны 443 млн-ды құраған.

    Сыртқы  миграцияға байланысты тағы бiр түрдi заңсыз (астыртын) миграцияны да бөлiп  алуға болады. Заңсыз мигранттар дегенiмiз  – жұмыс табу, өмір сүру мақсатында басқа бiр елдерге заңсыз келушiлер. Дүниежүзінде, әсіресе, 70-жылдардың ортасынан бастап заңсыз мигранттар  саны өсіп, қазiргi кезеңде көлемi одан сайын ұлғаюда. Бұл миграция  түрінің шынайы көлемiн толығымен анықтау мүмкін емес.

    Осы жоғарыда айтылған миграция түрлерiмен  қатар, қазiргi кезде зерттеушiлер моральды миграция түрiн де бөлiп алуда. Яғни, адам қоныс аударғысы келгенiмен қаржысының жоқтығынан көшiп кете алмайды, осымен қатар бұл жерде кедейлiк те миграциялауға себеп болады және қоныс аударуға кедергi келтiретiн де фактор болып табылады.

3. Формасына қарай миграциялық қозғалыстарды былай деп бөлуге болады: мемлекеттiң немесе әр түрлi қоғамдық құрылымдардың (мәселен, ұйымдастырылған түрде еңбекшiлердi жинау, қоғамдық үндеулер бойынша миграция) көмегi арқылы жүзеге асатын қоғамдық-ұйымдасқан және ұйымдаспаған, яғни мемлекетттің көмегiнсiз жүзеге асатын миграция. Кейiнгi кезде осылардың үлесi бiздiң елiмiзде де өсе түсуде. Бiрақ та ұйымдасқан миграцияда да, ұйымдаспаған миграцияда да қоныс аудару туралы жеке тұлға өзi шешiм қабылдайды.
4. Миграциялық қозғалыстарды себептерiне байланысты жiктей отырып мыналарды бөлiп алуға болады, олар: экономикалық, әлеуметтiк, саяси, мәдени, дiни, нәсiлдiк, әскери, демографиялық (отбасының бiрiгуi, некелiк миграция) және т.б. миграциялар.

    Қазiргi кезенде миграцияны қандай факторлардың анықтағанына қарамастан, басты орынды экономикалық миграция алады,

5. Тұрғын халықтық миграциясы‚ үш деңгейге бөлiнедi. Бiрiншi деңгей-бұл миграциялау туралы шешiмдi қабылдау.

    Екiншiсi — бұл территориялық  қоныс  аудару, жоғарыда айтқандай ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған миграциялар, яғни мигранттың өзiнiң тәуекелiне байланысты.

    Үшіншiсi — бұл мигранттың жаңа орынға, жаңа жұмысқа бейiмделуi және үйренуi деңгейi.

      Мемлекеттiк  миграция саясатының қалыптасу кезеңдерiн  қарастыратын болсақ, халыктың миграциясы объективтi әлеуметтік-экономикалық процесс  ретiнде бiр-бiрiмен тығыз байланысты құрамдас бөлiктерден тұрады. Яғни, сыртқы миграция: эмиграция мен иммиграция және iшкi миграция (ауыл мен қалашық, қала мен қала, т.с.с.).

      Соңғы кездері осы нарыққа шығу және өз ұлттық даму мақсаттары үшін ең үлкен  артықшылықтарды алу стратегиясын жасап жатқан білікті жұмыс күшін экспорттаушы елдер белсенді рөл атқара бастады.

      Оның  үстіне, қуатты адам ағындары жолындағы  ұлттық құқықтық тәртіптің және халықаралық  нормалардың шектеулері мен тыйымдары  түріндегі кедергілерді жеңуге мүмкіндік  беретін, шығу және келу елдерін байланыстыратын мигранттардың әлеуметтік тораптары қалыптасты.

      БЕН қалыптастырудағы БСҰ-ның рөлі оның білікті мигранттардың қоныс  ауыстыруларын реттеуде келешекте  ең тиімді болуы мүмкін әдістерді  көрсетуінде болып отыр. БСҰ-ның  ағымдағы раундында қызмет көрсетудің төртінші әдісі деп аталатынды қарауы ғаламдық еңбек нарығы шеңберінде халықаралық жылжымалылықты көбейту бағытындағы аса сенімді, бірақ шектелген қадам болып отыр. Қызмет көрсетудің бұл түрін БСҰ келісімнің қатысушысы болған қандай да бір елдің қызмет ұсынушысының сол елдің жеке тұлғаларының келісімнің қатысушысы болған басқа бір елдің аумағында коммерциялық қатысуы арқылы қызмет көрсетуі ретінде анықталады («жеке тұлғалардың орын ауыстыруы»). Қызмет көрсететін кез келген тұлға «қызмет ұсынушы» деп есептелетіндіктен, мұндай жеке тұлғаларға қызмет көрсетуші дербес кәсіпкерлерді де, қызмет ұсынушы компаниялардың қызметкерлерін де жатқызуға болады. БСҰ «жеке қызмет көрсететін жеке тұлғалардың уақытша орын ауыстырулары» үшін қолайлырақ жағдайларды жасауды жоспарлап отыр. Басқа үш әдісіне енетіндер: І режим – «халықаралық жеткізулер» (қызмет импорты); ІІ режим – «шетелдегі тұтыну» (туризм және шетелде оқу); ІІІ режим – «коммерциялық қатысу» (шетелдік бөлімшелер арқылы қызмет көрсету). Қызмет көрсету саудасының 25 % жуығы «халықаралық жеткізулерге»; 20 %  - «шетелдегі тұтынуға»; 50 %  - «коммерциялық қатысуға» тиесілі болады. «Қызмет көрсететін жеке тұлғалардың уақытша орын ауыстыруларына» (ІV режим) қызмет көрсету саудасының 1 %-дан сәл артығырағы тиесілі болады.  Бірқатар жағдайларда бір қызмет түрін көрсету жеткізудің әрқилы әдістерімен ізбе-із  жүзеге асырылуы мүмкін. Айталық, тіпті бір контрактінің шеңберіндегі консультациялық қызмет көрсету алдымен трансшекаралық түрде, кейін – консультанттың тапсырыс берушіге баруы, ең соңында – тапсырыс берушінің консультантқа баруы түрінде жүзеге асуы мүмкін.

     Бірегей еңбек нарығының қалыптасуының тағы бір факторы ұлттық мемлекеттердің мамандарды тарту үшін өзара бәсекеге түсуі. Дамыған елдер, әдетте, ақпараттық технологияларға байланысты кейбір секторларда (Франция, Германия, Голландия, Ирландия, Канада, Австралия, АҚШ, Дания) және денсаулық сақтау саласында (АҚШ, Ұлыбритания, Норвегия, Дания, Ирландия, Голландия) жоғары білікті мамандарды тарту үшін өзара жиі бәсекелестікке түсе бастады.

Тұтастай  алғанда, шетелдік білікті жұмыс  күшін тарту үшін үкіметтер пайдаланатын мына механизмдерді бөліп көрсетуге болады кесте 1 мәліметтеріне сәйкес:

1. Жоғары білікті мигрантарды тарту үшін пайдаланылатын Германиядағы «жасыл карталар» және АҚШ-тағы Н-1В, Н-1С визалары тәрізді арнайы схемалар; Канада мен Австралияның жоғары білікті жұмысшылардың уақытша және тұрақты миграциясы бағдарламалары; Ұлыбританияның жоғары білікті мигрантарға арналған бағдарламасы.
2. Шетел жұмысшыларының еңбек нарығына тез енуін қамтамасыз ету мақсатында жұмысқа рұқсат алу процедурасын қарапайымдау немесе одан толық азат ету.
3. Табысы жоғары шетел жұмысшыларына салынатын салықтың салмағын жеңілдету үшін жасалған салықтық ынталандырулар (мысалы, Скандинавия елдерінде). Жоғары білікті жұмысшыларды және шетелдік қаржы салымдарын тарту үшін қолданылатын дербес салықтық ынталандырулар көптеген елдерде бірнеше жылдардан бері бар (Дания, Голландия).
4. Бұрын елде жұмыс істеп кеткен жоғары білікті эмигранттардың елге қайтуын қолдау (мысалы, Ирландия). 

      Кесте 1 Шет елдегі көшіп-қонуды реттеудің тәсілдері

     Мемлекет  көші-қонды реттеудің көптеген функцияларын мемлекеттен жоғары тұрған органдарға бере отырып, әлеуметтік маңызды салалардың үздіксіз жұмыс істеп тұруын және ел экономикасының бәсекелестік қабілетінің жоғары болуын қамтамасыз ететін жоғары білікті мигрантарды тартуды шешу мәселесін өзіне қалдырады. Мұндай мәселелерді жіктеп шешу батыс елдерінің таза прагматикалық мүдделерін паш етіп, жалпы иммиграциялық ағыннан ең қажетті кадрларды таңдап алу арқылы барынша көп пайда табуға ұмтылуын көрсетеді.

     Ұлттық  саясат пен аймақтық келісімдердің  компанияларға қажетті көш-қондық қозғалыстарды қамтамасыз етуді  тек қана «жеңілдетуші» екенін ерекше атап өту керек. Түптеп келгенде жоғары білікті мамандардың ағындарын  тікелей компаниялар басқарып отырады себебі, оларға деген қажеттілікті нарықтық мұқтаждықтар талап етеді. [3] 
 

1.2  Миграцияның ерекше  түрі ретінде туризмнің  мәні 

     Туризм – бұл тек экономиканың маңызды саласы ғана емес, сонымен қатар адам өмірінің басты  бөлігіні бірі. Ол адамның сыртқы қоршаған ортамен қарым қатынасын қамтиды.  Туризм – адамдардың үнемі немесе ұзақ мерзімді өмір сүру орны болып табылмайтын, және олардың еңбек қызметімен байланысты емес өзге бір ортаға  миграциялық сипатталатын әлеуметтік-экономикалық, тарихи, мәдени және рухани қатынастардың, құбылыстардың жиынтығы болып табылады. Ел дәулетін ешбір шығынсыз арттырудың ең төте жолы қайсы дегенде, көпшілік алдымен ауызға туризмді алары анық. Себебі, әлемдік тәжірибенің өзі көрсетіп отырғанындай, аршынды адыммен алға кеткен мемлекеттердің көпшілігі өз қоржындарын түрлі инвестициямен толтыру кезінде көбіне көп осы салаға арқа сүйейді.

     Расында, экономиканың қарыштап дамуында туризмнің алар орны айрықша. Оған ешкім шәк келтірмейді. Дүниежүзілік туристік ұйымның соңғы кездегі таратқан мәліметтеріне қарағанда, осы саламен айналысатын мемлекеттер қазынасына сырттан түсетін инвестицияның 10 пайызға жуығы тек біз сөз етіп отырған табыс көзінің еншісіне тиесілі екен. Сондықтан да туризмнен түскен кіріс дүние жүзі бойынша әлі күнге дейін мұнай экспорты мен көлік сатудан кейінгі үшінші орынды иеленіп келеді.

     «Туризм»  түсінігіне  жай ғана бір сөзбен  жауап беру мүмкін емес. Біреулердің түсінігінше, туризм  қолдарына қол шатыр алып, түнгі шоқ ошақ басында ән айтып, адам аяғы баспаған жерлермен  жүрілген киллометрлер болса, ал енді біреулер  үшін тарихи жерлерде саяхаттану, олардың болмысы мен тарихын зерттеу, үшінші біреулер үшін  шет елдерге саяхаттанумен түсіндіріледі. Әрине, олардың әрқайсысы да  дұрыс пікірде, өйткені, туризм саласы сан-қилы, жан-жақты құбылыс.