Кәсіпорынның айналым капиталы

-                     аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге берешегі;

-                     салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі.

Айналым қаражаттарын қалыптастырудың басқа да көздеріне пайда есебінен құрылған арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.

Осы бөлімде қор қайтарымдылығының өсу факторлары және қалыптасу көздері  қарастырылды.

1.3  Айналым капиталы тиімділігін анықтау көрсеткіштері

Айналым құралдарын қолданудың экономикалық тиімділігі корпорацияның өз қызметін жүзеге асырудың пайдалы нәтижесінде көрініс табады. Ол айналым көрсеткіштерімен анықталады.

Айналым құралдарының тиімділігі экономикалық көрсеткіштер жүйесімен бейнеленеді.

Айналым құралдарының айналымдылығы деп  айналым құралдарының ақшалай формада өндірістік қорларға айналғанша және дайын өнім болып шыққан және өткізілген уақытқа дейінгі құралдардың толық бір айналымы (шеңбері) түсіндіріледі.

Құралдардың айналымдылығы корпорацияның есебінен пайда түсуімен байланысты.

Айналым құралдарының айналымдығы өзара байланысты көрсеткіштермен бейнеленеді: бір айналымның ұзақтығы – күнмен, белгілі бір кезеңдегі айналымдар саны – жыл, жарты жыл, кварталмен (айналымдылық коэффициенті), өндірістен алған айналым құралдары (тиеп жіберу коэффициенті).

Айналым құралдарының бір айналымның ұзақтығы күнге (О) есептеледі және келесі формулада көрініс табады.

О = С : Т/Д

Мұндағы, С - айналым құралдарының қалдығы (орташа немесе белгілі бір датаға);

Т – тауар өнімінің көлемі;

Д – қарастырылып отырған кезеңдегі күндер саны;

Бір айналымның ұзақтығының қысқаруы (азаюы) айналым құралдарын қолданудың жақсарғанын көрсетеді.

Белгілі бір кезеңдегі айналымның саны, немесе айналым құралдарының айналым коэффициенті (Ко) келесі формуламен есепте:

                                            Ко = Т/С

Мысал. Бір жылда өткізу көлемі 10000 мың теңгені, ал айналым капиталы 2000 мың теңгені (Ко) = 5(10000:2000) құрады. Яғни, айналым құралдарының әрбір теңгесі тауар өнімінің 5 теңгеден өткізіліп отырғанын немесе айналым құралдарының барлық сомасы бір жылда 5 айналым жасағанын көріп отырмыз.

Айналым коэффициентінің (Ко) кері мөлшері тұрақтану коэффициенті деп аталады. (Ко = 2000: 10000) = 0,2. Бұл көрсеткіш қор сыйымдылық көрсеткішіне бір типті болып келеді. Ол айналым құралдарын 1 теңгеге қанша өткізілуін көрсетеді.

Бұл жағдайда айналым коэффициентінің жоғары болуы, айналым құралдарын соғұрлым тиімді қолдануға септігін тигізеді.

Айналым құралдарының тиеп жөңелту коэффициенті (Кз) айналым коэффициенті теріс болады, ол мына формуламен анықталады:

Кз * С/Т

Айналым құралдарының беріліс көрсеткіші кәсіпорынның өнімді сатудан түскен табыстың айналым құралдарының қалдығына қатынасымен анықталады.

Айналым құралдарының босатылуы, олардың айналымдығының жеделдігімен анықталады,  абсолютті және қатысты болады.

Абсолютті босату, егер айналым құралдарының нақты қалдығы нормадан аз немесе қарастырылып отырған кезеңдегі өткізу көлемі мен өткен кезеңдегі қалдықтарын салыстыру болып отыр.

Қатысты босатып алу, олардың айналымдылығы жылдам (тез) жүргізілсе және корпорацияның өндірістік бағдарламасының өсуімен қатар жүреді. Сонымен қоса өндіріс көлемінің өсу қарқыны айналым құралдары қалдығының өсу қарқынынан озады.

Айналым құралдарының айналымдылық жылдамдығы құралдардың қажеттісін босатып және сол арқылы қосымша қаржылық ресурстарсыз өндіріс көлемін ұлғайтуға әкелуі мүмкін. Ал босаған құралдарды сәйкесінше корпорацияның тұтынуына жарату.

Айналым құралдарының бір күнде жасаған айналым ұзақтығы келесі формула бойынша есептеледі:

Од = Д/Ко

Мұндағы, Д – кезеңдегі күндер саны (жыл – 360, квартал - күндер);

Біздің мысалымызда жоғарыда келтірілген көрсеткіштер арқылы мынаны тауып отырмыз. Од = 72 күн (360:5)

Бұл формулаға Ко көрсеткішінің мәнін қойсақ, онда айналым құралдарының айналыс шеңберінің ұзақтығын есептейтін формуланы аламыз:

Од = (Д*Со)/Т

Айналым құралдарын басқару процесіндегі кейбір айналым капиталының ұзақтығының элементтерін қарастырып өтейік.

1. Тауарлық – материалдық қорлардың айналысының ұзақтығы.              Материалдық қорлардың (шикізаттардың) дайны өнімге айналуы мен оны өткізу үшін кеткен уақыт кезеңін бейнелейді.

Оз = (Дс*Сз)/РПс

Мұндағы, Д – 360 күн;

Сз – тауарлық –материалдық құндылықтардың қорының орташа мәні;

РПс - өткізілген өнімнің өзіндік құны.

Мысал. Өткізілген өнімнің өзіндік құны – 200 мың теңге, өндірістік қорлардың орташа қалдығы – 20 мың теңге болса, онда өндірістік қорладың айналыс ұзақтығы 72 күн (360*20:200), яғни шикізаттардың, материалдардың, отынның және т.б. дайын өнімге айналуына және оны өткізуге 72 күн керек.

2. Дебиторлық берешектің айналыс ұзақтығы төлемді алудағы орташа мерзімді бейнелейді:

Одб = Сд/В

Мұндағы, Сд – дебиторлық берешек;

               В - өткізуден тапқан бір күндік табыс.

Мысал. Дебиторлық берешек – 30 мың теңгені, өткізуден табыс – 450      мың теңгені құрайды.

Онда дебиторлық берешектің айналыс ұзақтығы 24 күн (30:450:360), яғни дебиторлық берешектің ақша қаражаттарына айналуы үшін – 24 күн қажет.

3. Тәулікке (күнге) есептелген ақша қаражаттарының айналымдылығы корпорацияның өндірістік ресурстардың құнын және сатудан түскен түсімді алған кезден бастап, яғни шикізат және жұмыс күшін, сонымен қатар дебиторлық берешекті өтеген кезден бастап уақыт кезеңін бейнелейді.

Ақша қаражаттарының айналымдылығының ұзақтығы келесі формуламен есептеледі:

Оден = Оз + Одб –Ок,

Мұндағы, Оз – қорлардың айналуының кезеңі;

              Одб - дебиторлық берешектің айналуының кезеңі;

              Ок – кредиторлық берешектің айналуының кезеңі.

Мысал. Қорлардың айналысының ұзақтығы 72 күнді құрайды, дебиторлық берешектің айналысының ұзақтығы 22 күнді, кредиторлық берешектің айналысының кезеңі 28 күнді құрайды. Ал ақша қаражаттарының айналымдылығы күнге есептегенде 74 + 22 -28 =48 күнге тең болады. Бұл корпорация өндіріс басынан бастап, 48 күн ішінде қаржыларды іздестіру керек. Әрбір корпорация ақша қаражаттарының айналым ұзақтығын қысқарту туралы мәселені қояды, яғни бұл қаржыландыру көздерінен алатын пайданы көбейтеді және тұтынушылық ынтаны азайтады.

Ақша қаражаттарының айналым ұзақтығы келесі жолдармен қысқаруы мүмкін:

1.             ТМҚ-дың айналым ұзақтығының қысқаруы;

2.             Дебиторлық берешектің айналым ұзақтығының қысқаруы;

3.             Кредиторлық берешектің айналыс кезеңін ұлғайту.

              Корпорацияның айналым активтерінің маңызды элементтерінің бірі болып дебиторлық берешек табылады. Дебиторлық берешек құрамында болатын құралдардың жалпы сомасы келесі факторлармен анықталады:

1.                  несиеге (қарызға) өткізу көлемі;

2.                  тауарды түсіру мен ақшалай түсім алу орташа уақыт аралығындағы уақыты;

Дебиторлық берешекті ұлғайтудың түрлі амалы тартылған өзіндік немесе қарызға алған көздердің есебінен қаржыландырылуы тиіс.

Өнімді тиеп жөнелткеннен кейін қорлар өткізілген өнімге кеткен шығындар көлеміне қысқарады (азаяды). Бұл кезде  дебиторлық берешек өткізуден түскен түсімнің сомасына көбейеді, ал есепте көрсетілген өнімнің өткізілуі дебиторлық берешекті ңшамасы (мөлшері) көбейеді (еселенеді).

Еңбек ақыны төлеуде корпорация нақты пайда алады. Егер тауар тиеліп жіберілген болса, бірақ келісімнің шарттарына сәйкес төленбеген, баланста есептелген болса, ол ақысын төлемегенге дейін жүзеге аспайды.

Дебиторлық берешекті және үмітсіз қарыздардың пайда болуын болдырмау мақсатында корпорация берешектерді пайда болу кезінен бастап, сонымен қатар дебиторлық берешектердің 1 күндегі (тәуліктегі) көрсеткіштерін жіктеп бақылайды. Дебиторлық берешекті басқару мақсатында дебиторлардың төлемдік дисциплинасын талдау жүргізіледі.

Кәсіпорынның қызметі айналым құралдарының жедел және баяу айналымдығына әкелуі мүмкін. Ол айналымның нақты көрсеткіштерін қатар қою жолымен немесе өткен кезеңдегі күндерге сәйкес анықтау жолымен жүргізіледі.

Айналым құралдарының жедел айналымдығы үлкен мәнге ие болады. Жедел айналымдық мәні бір айналым ұзақтығының қысқаруымен түсіндіріледі.   Кәсіпорынның айналым құралдарының сомасы арқылы көп өнім шығаруға және өткізуге, яғни рентабельділікті жоғарылатып, көп пайда (табыс) табуға мүмкіндік алып отыр. Осының бәрі өндірістің көбеюіне және өнімді өткізуіне, сонымен қатар, қаржылық шығындарды минимизациялауға мүмкіндік береді.

Айналым құралдарының айналымдылығын жеделдету тиімділігі оларды босатып алу көрсеткіштерімен бейнеленеді. Босатып алу абсолютті (Ва) және айналым құралдарының (Во) қатысты түрлері ажыратылады.

Айналым құралдарын абсолютті босату жоспарда қарастырылған  айналым құралдарының сомасын қолданған кезде өндірістік бағдарламаны орындау немесе асыра орындаған кезде болып тұрады.

Айналым құралдарын қатысты босату өзімен корпорацияның айналым құралдарын тұтынудағы айырмашылықты бейнелейді. Ол корпорацияның есепті жылы немесе нақты есептелген  және өндірістік бағдарламаны келесі жылы орындау немесе асыра орындау мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Осы бөлімде айналым капиталы тиімділігін анықтау көрсеткіштері, тиімділігі қарастырылды.

2  Кәсіпорынның айналым капиталын басқару тиімділігіне қаржылық талдау жүргізу («Мөлдір су» ЖШС мысалында)

2.1 Кәсіпорын капиталын қолданудың тиімділігін талдау

Айналым капиталы және оларға қатысты саясатты қолданудың кәсіпорынның ағымдағы қызметінің тиімділігі мен үздіксіздігі өте маңызды. Көп жағдайда айналым активтерінің көлемінің өзгерісі қысқа мерзімді пассивтердің өзгерісімен жүргізіледі. Соған сәйкес таза айналым капиталын басқару саясаты, бұл айналым капиталы мен қысқа мерзімді пассивтердің айырмашылығы.

Таза айналым капиталын басқару оның мөлшері, құрылымы және компоненті болып табылады.

Айналым капиталын құраушы көздердің негізгілерінің бірі болып кәсіпорынның өндірістік қорлары табылады, олар өз кезегінде: шикізаттар мен материалдарды, аяқталмаған өндірісті, дайын өнімді және т.б. қорларды қамтиды.

Кәсіпорын өз қаражаттарын қорларды құруға салады, өйткені қорларды сақтау шығындары қоймадағы шығындармен байланысты, тауарлардың көнеруі және істен шығу қаупі, сонымен қатар капитал құнымен, яғни табыс (пайда) нормасы басқа инвестициялық мүмкіндіктер нәтижесінде алынады. Көптеген кәсіпорындар қорлардың қалыптасуы, осы кәсіпорынның капитал салымдарының қауіп деңгейін туғызады, сондықтан шығындарды есептеуде кәсіпорынның орташа капитал құнын сақтайды.

Экономикалық және өндірістік-ұйымдық нәтижелер айналым активтерінің белгілі бір түрін сақтау немесе осы активтерге тән спецификалық мәнге ие. Мысалы, дайын өнімнің қорының көп болуы, осы өнімге сұраныстың жетіспеушілік қаупін азайтады. Осы сияқты шикізаттар мен материалдардың үлкен қоры кәсіпорында сәйкес қорлардың жетіспеушілігінен, өндірістің қысқаруынан немесе басқа қымбат ауыстырушы материалдарды сатып алудан сақтап қалады.

Шикізаттар мен материалдарды иеленуге тапсырыс көлемін және көптеген қорлардың қалыптасуына әкеледі. Алайда, ол кәсіпорын өз жеткізушілерінен бағалардың төмендеуіне қол жеткізсе, онда жүзеге асырылды деуге болады. Сол себептерге байланысты кәсіпорын дайын өнімнің қажетті қорын иеленгенді дұрыс деп санайды, бұл оған өндірісті тиімді басқаруға мүмкіндік береді. Осының нәтижесінде кәсіпорын өз клиенттеріне жеңілдіктер ұсынады. Қаржылық менеджердің қызметі – қорларды сақтауға байланысты шығындар туралы нәтижені шығару және дұрыс баланс жасау болып табылады.

Дебиторлық берешек – айналым капиталының қажетті компоненті болып табылады. Егер бір кәсіпорын екіншісіне тауарларды сатса, бұл таурлардың құнының тез төленуін білдірмейді. Жеткізілген тауарлар үшін төленбеген шоттар дебиторлық борыштың көп бөлігін құрайды. Дебиторлық берешектің спецификалық элементі болып алынған вексельдер (олар коммерциялық бағалы қағаздар) табылады. Қаржылық менеджердің дебиторлық берешекті басқару қызметі сатып алушылардың төлем қабілетсіздігі, күмәнді қарыздар бойынша резерв, сонымен қатар сатып алушылардың төлем қабілетсіздігі нақты және потенциалды болып келеді.