Бастауыш мектеп оқушыларына сөз тіркесі туралы ұғым беру арқылы сөйлеу тілі мен ойын дамыту

Сөздердің тіркесімділігі тілдің сөз байлығымен, оның даму дәрежесімен тығыз байланысты. Тіл құрамындағы сөздердің мағыналық, грамматикалық жағынан дамуы, жазба әдеби тіл құрамындағы дифференция - барлығы да оның синтаксистік құрылысына әсер етпей қоймайды. Сөздердің жеке грамматикалық топтары құрамындағы болған семантикалық және грамматикалық өзгерістер, айналып келгенде, сөз тіркестерінің жеке құрылымдық жаңа түрлерінің қалыптасуына алып келеді. Осы тұрғыдан қарастырсақ , тіліміздегі қазіргі есімді, етістікті және ортақ бағыңқы сөз тіркестері іштей бірнеше топқа жіктелуінің өзі синтаксистік құрылыстың басынан өткен өзгерістердің жеке сөздер тобының тіркесімділік қабілетінің, олардың өз ішіндегі семантикалық дифференцияның нәтижесі болып табылады. Тіпті сөз тіркесінің басыңқы сынарында үстеулердің жұмсалуы, соның нәтижесінде үстеулі сөз тіркесі деп аталатын топтың қалыптасуы кейінгі кездің әсіресе тіл құрамында жеке сөздер тобының тіркесімділік қабілетінің артуының нәтижесі А.Г.Гуломов, М.А.Асқаровалар сөз тіркестерінің басыңқы сыңарына қарай есімді, етістікті және үстеулі (жуде тез, оғыздан тез, уклон тез) деп тіпті сөз тіркестерінің басыңқы сынары ретінде үстеуді де негізге алады. Осы тәрізді пікірді қазақ тілі материалының негізінде К.Ахановта қолдайды. Осы сияқты басыңқы сыңардағы өзгешіліктер олардың бағыныңқы    сыңарлары құрамындағы ерекшеліктерге негіз болғанына сөз жоқ . Егер бүгінгі тіл фактілерін Х-ХУІ, XIX ғ. нұсқалары фактілерімен салыстыра зерттесе, мұндай өзгерістердің мол болғандығын байқауға болар еді. Әрине, әзір біздің қолымызда ондай зерттеулер нәтижесі жоқ. Сөз тіркестері құрамындағы болған өзгерістердің кейбіреуін бүгінгі тіліміздің фактілерін салыстыру жолымен де айқындауға болар еді. Осы тұрғыдан қазақ тілі оқулықтарында беріліп жүрген ережелері мен тілдің бүгінгі фактілеріне көз жүгіртсек, мынадай жай көзге түседі. Қазіргі тіліміздегі сөздердің грамматикалық топтары соларға жататын сөздердің саны, аумақ-көлемін мен олардың тіркесу қабілетін, соның аясын ескермейді, немесе қамти алмайтындығы байқалады. Мысалы: А.Ысқақов «Сын есім заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін (түр-түсін) және басқа сол сияқты сыр - сипаттарын білдіретін лексика грамматикалық сөз табын айтамыз» -деген тұжырым айтады. Осындай дереже басқа да ғылыми әрі практикалық еңбектерде де орын алған. Солайына солай. Бірақ бұл сияқты ереже бойынша сын есімдер тек зат есімдермен тіресіп келіп, анықтауыш қана болуы тиіс. Бірақ сол еңбектің өзінде сын есімдер зат есімдермен тіркесіп анықтауыш, етістіктермен тіркесіп келіп пысықтауыш қызметін атқара алатындықтары айтылады.

Дұрысы сын есімдер  жайлы ереже мен оның синтаксистік қызметі жайлы айтылған тұжырымы арасындағы қайшылық олардың тіркесімділік қабілетінің артуфактісін ескермеуден туса керек. Өйткені сөздердің грамматикалық кластары жайлы көзқарас қазіргі жазба әдеби тілдің енді ғана бой көрсете бастаған кезінде қалыптасқан. Алайда әдеби тілдің кейінгі даму барысында әр түрлі объективті себептермен жеке сөз топтарының тіркесімділік қабілеті молайғаны белгілі. Солардың бірі - сын есімдер. Бұл жерде мынандай заңдылық бар: бір сөз табының қызметінің артуы, біріншіден, ең алдымен, олардың дамуына мағыналық жағынан негізделсе, соның салдары есебінде тіркесетін сөздерінің аясы молаяды. Сын есімдердің заттану процесі де олардың тіркесу қабілетінің кеңеюіне алып келеді, ал соңғы құбылыс олар негіз болған сөз тіркестерінің мағыналық топтарының көбеюіне себеп болды. Міне, сын есім аясындағы бір ғана өзгешелік тек сөз тіркесі құрамына емес сөйлем мүшесі, олардың орын тәртібі сияқты синтаксистің басқа да салаларына өзгеріс алып келді. Мұндай құбылыс тек сын есімдерден ғана емес, басқада сөз таптарыннан, атап айтқанда, сын есім, үстеу, көмекші сөздерден, тіпті зат есім, етістіктерден де анық байқалады.

Б.И.Борковский тарихи синтаксис  туралы айта келіп «...тарихи синтаксистің бірі - синтаксистік жүйенің бұрынғы, күні өткен құбылыстарға не жататынын, жаңа, прогресшіл құбылысқа не жататынын анықтау» - деп жазады. Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің бұрынғы сынары мен қазіргі сыңарының арасындағы кейбір айырмашылқтар, жеке формалардың ескіріп, жаңа формалардың пайда болып дамуы енгізінде қалыптасқан. Сөз тіркесі құрамындағы өзгерістер сөз тіркестерінің байланысу формасы, тәсілі, құрлысы және олардың құрылымдық түрлерінің құрамдарынан да байқалады. Онда әрбір жаңалықтардың өзі екі жағдайда, біріншіден, бір сөз табының екінші бір сөз табымен тіркесі тұрғысынан, екіншіден, бір сөз табының тіркес құрау аясы кеңейіп, басқа сөз таптарымен тіркес құрау дәрежесінің молаюы арқылы көрінеді.

Бұл арада бір сөз  тіркесіндегі ондай заңдылықтарды  сол екі бағытта яғни, ішкі және екі сыртқы өзгеріс деп бөле отырып беруді жөн көрдік.

Әрбір сөзді жан-жақты  тану да оның лексикалық, морфологиялық  және синтаксистік қасиеттері негізгі  белгі болумен қатар, оның синтаксистік қызметі, оның ішінде де тіркесу қабілеті, оын басқа сөздерден (немесе оның сөз табынан) ерекшеленетін белгілердің бірі болып қаралуға тиіс. Дұрысында әрбір сөздің синтаксистік қызметі көбіне сөйлем мүшесі ретінде функциялық белгісі болса, белгілі бір сөздің басқа сөздермен тіркесу қабілетін оның синтаксистік белгілерінің басты түрі деп қаралуға тиіс. Кез келген екі сөз қалай болса солай тіркесе бермейтіні белгелі. Сөздердің сондай негізгі, басты белгілері болатынына төмендегі фактілерді келтіруге болады.

Сын есім, сан есім мен  етістіктің есімше түрі зат есіммен тіркесіп қана қоймайды, олардың тіркесу аясы кеңейгені тарихи фактілер көрсетеді. Сондай фактінің бірі үнемі есімдермен ғана тіркесуге қабілетті сын есім, сан есімдер енді етістікпен де тіркесе алатын дәрежеге ие болуы. Соның нәтижесінде, сөз тіркестері құрамында сын есім, сан есімдердің етістікпен тіркесі өз алдына сала болып қалыптасты. Мұның өзі, біріншіден, сөз тіркесі құрамында жаңа пікірлердің қалыптасуына алып келсе, екіншіден, пысықтауыш деп аталатын сөйлем мүшесінің құрылымында жаңа түрдің қалыптасуына алып келеді.

Сын есімдердің етістікпен тіркесінің қалыптасуы туралы Түркология және қазақ тіл білімінде әр түрлі пікірлер айтылып келе жатыр. XIX ғасырда-ақ А.Казем-Бек «Сын есімдердің саны олардан кейін қандай да бір етістік қолданғанда немесе қолданған сияқты болғанда үстеуге айналады» - деп жазғаны мәлім. Осы көзқарас біздің заманымызда Н.И.Ашмарин, А.Н.Боровков, Ф.Г.Исхаков еңбектерінде де қолдау тапты. Бұл жерде сөздің синтаксистік қызметі, екінші сөзбен тіркес құрау қабілетінің ұлғаюы, оның морфологиялық мәні деп қаралғандығы айқын.

Н.К.Дмитриев «Яхшы бала яхшы уный» деген мысалды талдай келіп, көптеген зерттеушілердің бірінші  «яхшы» -ны сын есім (өйткені еліктеулердің  салдары), екіншіден «яхшы» -ны үстеу (өйткені заттың алдында тұрғандығынан) дей келіп, «ал башқұрттың яхшысы мен яхшы бір-бірінен айырмасы жоқ, сондықтан, оны ешбір ойланбай-ақ сын есімге жатқызуға болды» - деп дұрыс көрсетті. Сол сияқты қазақ тілі негізінде проф. М.Балақаев «Негізгі және туынды сын есімдер етістікке қатысты болып пысықтауыш қызметінде жұмсалғанда, олар бұрынғы лексикалық мағынасын өзгертіп үстеуге айналмайды» - деп, мұндай құбылыс енді олардың тіркесу аясының кеңеюінің нәтижесі деп тұжырымдайды.

Осы пікірді Н.А.Баскаков, И.А.Батманов, А.Искақов, Г.Ф.Зейналов, С.Кеңесбаев  сол сияқты казақ тілінде сын есімді арнай зерттеген Ғ.Мұсабаев, Ж.Шәкенов т.б. ғалымдардың да қолдайтынын көруге болады. Тілдік фактілер мынаны дәлелдейді.

Етістікті сөз тіркестері құрамында жиі жұмсалатындар - сапалық  сын есімдер. Сондықтан, олар сөйлем құрамында анықтауышпен қатар пысыктауыш қызметінде жиі кездеседі. Сондықтан ал сапалық сын есімдер затты да анықтайды, екіншіден, етістікті де әр түрлі жағынан пысықтайды.

Қатыстық сын есімдер  сан жағынан қаншалық мол болғанмен, зат есімдермен тіркесуде аясы кең  де, ал етістікпен тіркесуде аясы тар.

Сын есімдер етістікпен тіркескен кезде, жалпылама қолданыла  бермейді. Әсіресе қосарлы (қызыл-ала) және күрделі сын есімдер (кейбір жағдайда болмаса) етістіктермен тіркесе  бермейді. Ал таза, сапалық сын есімдердің де етістікпен тіркесі бірыңғай емес, олардың барлығы бірдей етістікпен тіркесуге қабілетті емес.

Әсіресе, түсті білдіретін ақ, қара, көк, сары т.б. сын есімдер  еш уақытта етістікпен тіркеспейді.Логика тұрғысынан да қимыл түске ажырамайды. Қимылдың істелу мөлшері немесе оның түрлі сапасы мен амалы болуы мүмкін. Сондықтан еш уақытта қазақ «қара жүрді», «қара айқайлады» т.б. деп айтпайды. Дегенмен түсті білдіретін сын есімдер еш уақытта етістікпен тіркеспейді дейтін қағида шықпауы тиіс. Кей жағдайда олар қимылды білдіретін сөздермен тіркесе береді. Ондай жағдайда олар пысықтауыш қызметінде емес кім? Не? Сұрауының біріне жауап беріп, сөйлем бастауышы қызметін атқарады, яғни заттанып, зат есім мәнін алады. Сын есімдердің басқа семантикалық топтарының етістікпен тіркесі де бірдей емес.

Сын есімдер сияқты сан есімдердің де тіркес құрау аясын тарихи тұрғыдан қараудың артықтығы жоқ.

Сапа және сан туралы ұғым - адам баласының синтездік ойының дамуының нәтижесі. Санау тек тілдік жағынан қаралмайды. Олар негізінде математиканың да, философияның да объектісі болып табылады. Сөзіміз дәлелді болу үшін А.А.Реформатскийдің мына пікірін келтірейік: «Сан және санаудың қиындығы тек таза математикалық қисында емес, бүған сан абстракт ойлаудың жемісі бола тұрып, қоғамда сан сөз немесе таңба (ішінара цифр) болып кездеседі.

Санақ және сан жайындағы  ұғым адамдардың практикалық қызметінің негізінде пайда болады. Сан есімдер  түп негізі жағынан көбіне заттарға қатысты, солай болатындықтан олар - зат есімдермен тіркесетін сөздер. Бірақ олар барлық зат есімдермен емес, санауға болатын заттармен тіркеседі де, абстракты зат есімдермен жапа-тармағай тіркесе бермейді.Сондықтан проф. М.Балақаев сан есімдердің зат есімдермен тіркесін екіге бөліп, сан есімдер нақтылы ұғымдағы зат есімдермен тіркеседі деп жазады. Мұның өз сан есімдердің есімдермен тіркесу қабілетінің түрліше екенін көрсетеді.

Бірақ, сан есімдер  конкретті зат атауларының өзімен де жаппай тіркесе бермейді. Конкретті  зат есімдер жалқы есім және жалпы  есім болып екіге бөлінетіні белгілі. Сонда сан есімдер жалпы есімдермен тіркеседі де, жалқы есіммен тіркеспейді: Мысалы: он алма, екі жұма, бес батыр айта береміз де, он бес Алматы, жеті Жұмаш, Жиырма Әлішер деп айтуға болмайды. Өйткені жалқы есімдер даралықты, жекелікті білдіретін заттардың өзіне тән аты. Ал сан есімдер жалпы есімдермен еркін тіркесе береді. Мысалы: Бірінші тамды ашса, үш садақ тұр (Батырлар жыры). Мұнда «үш» сан есімі «сауыт, қылыш, ер, найза, мылтық, садақ» жалпы есімдермен тіркесіп келген.

Сонымен, сан есімдер  тек зат есемдермен тіркесуге  қабілетті. Бұл қасиет сын есімге де тән екендігі белгелі. Бірақ сын есімдер затты сындық жағынан анықтаса, сан есімдер тек сандық жағынан анықтайды. Сандардың осы қасиетіне байланысты көптеген ғалымдар сан есім тек затты сандық жағынан анықтауғы тиіс деп, оларды бір жақты көрсетеді. Дегенмен, мұндай көзқарас тіліміздің бүгінгі сипатындағы сан есімдердің қолданылу ерекшелігін түгел қамти алмайды.

Профессор М.Балақаев сөздердің өзара тіркесу заңдылығының қалыптасуына тарихи тұрғыдан қарау керек екендігін көрсете келіп, «Современная система словосочетания представляет собою результат длительного развития языка. Она создается в процессе исторического развития языка в связи с историей употребления слов. Чем больше вступают в контакт с другими словами, тем ярче выражается их социальная функция» - деп жазғаны белгілі. Сол сияқты В.В.Виноградовтың редакциясымен шыққан «Грамматика русского языка» деген еңбекте «... общие грамматические законы и отдельные грамматические правила выводятся из самой языковой практики» - деп көрсетеледі. Осы пікірдің дұрыстығын санды білдіретін сөздердің басқа сөздермен тіркесу қабілетінің артуын да байқауға болады.сандық құбылыс затпен тығыз байланысты. Бірақ тіл дамуының нәтижесінде оның байланысы тек зат есемдермен шектеліп қалмай, сан есімдер етістіктермен де тіркесетін болды. Соның нәтижесінде сан есім пысықтауыштық катынаста жұмсалып, қимыл процесін сандық сапа тұрғысынан пысықтайтын болды.

Тілдік фактілерге қарағанда, сан сан есімдер заттық анықтауыштың қасиетін өз бойына үнемі сақтай отырып, зат қимылының мөлшерін білдіруі бірден пайда болған емес сияқты. Мұның өз ерекшелігі бар. Зат есімдермен ғана тіркесуге қабілетті сан есімдер енді етістікпен де тіркесуге қалай бейімделді? Көне ескерткіштер тіліндегі сан санау біздің казіргі тілімізбен салыстырғанда көп ерекше болған. Сан есімдердің етістікпен тіркесі орхон-енисей жазуларында да, Махмуд Қашғаридің «Диуани лүғат Түрік» сөздіктердінде де екі түрлі беріледі.

Ол мұралар тілінде сан есімдер етістікпен қосарлы сөздер арқылы тіркескен. Сонымен қатар, етістіктермен тікелейде тіркесе кездеседі. Бұдан мынадай қортынды шығаруға болатын сияқты: сан есім таза күйінде тек зат есімді анықтайды, дегенемен, сиректе болса, етістіктермен тіркеседі. Ал, сан есімдер түрлі қосарлы сөздермен келіп көбіне етістіктермен тіркес құраған. Сонымен қарат сан есімнің мұндай түрлерінің зат есімдермен де тіркесі кездесіп отырады. Бұл фактілер сан есімдердің етістіктермен тіркесі ең алдымен қосарлы сөздер арқылы болғандығын дәлелдейді. Ондай даму барысынан қосарлы сөздердің тіркес құрамынаннан шығып қалу салдарынан, сан есімдер етістіктермен тікелей тіркесу қалыптасқан. Ал ондай дәнекер, біздіңше, мыналар: рет, есе, жуық, қаралы, шамалы, дүркін, мәртебе т.б. Бұл қосарлы сөздер сан есімдер мен етістіктерді байланыстырудың дәнекері болған. Бірақ, тіл дамуының нәтижесінде сан есімдер мен етістіктің тіркесі жалпы айтылуға ыңғайлы бола бастауына байланыстытілдік экономдык нәтижесінде, кейде түсіп қалып қолданылған. Сөйтіп, кейін келе-келе сан есімдердің етістікпен тіркесі дәнекер сөздерсіз яғни, тікелей тіркесу де пайда болады. Ал, қазіргі тілде дәнекер сөздер арқылы келуі сирек. Жалпы сан есімдердің дамуы тек Түркологияда ғана емес, сол сияқты орыс т.б. тілдерде де өзіндік жолмен жүрген. Қазақ тілінде сан есімдердің бірнеше түрлері барлығы мәлім. Бірақ сол түрлердің қалыптасуы бірдей емес, әр қилы, солардың алғашқы бірқараты септік, реттік сан есімдер болған. И.А.Батманов енисей немесе ортағасырлық Түркі ескерткіштеріңде олардың бөлшектік түрлерінің кездеспейтіндігін дәлелдейді. Профессор К.Мұсаев қазіргі қазақ тілінде бөлшектік сан есімнің өте молаю процесін тіл дамуының жаңа түрінің жемісі деп карайды. Қазақ тілінде бөлшектік сан есімдер мол. Олар матаса, меңгеріле байланысатын сөз тіркестерін құрайды. Сан есімдердің тіркес құраудағы ерекшеліктері олардың түрлі косарлы сөздер мен нумеративті сөздер арқылы тіркесінен де айқын байқалады.

Сан есім кейде басқа  сөздерге да қатысты жұмсалатын рет, мәртебе т.б. қосарлы сөздер арқылы қабыса байланысқан сөз тіркестерін  құраса, қазіргі тілде ондай аналитикалық тіркесу биылғы астық жоспары екі есеге жуық артығымен орындалды тәрізді, қосарлы сөздердің септелуі негізіндесан есімдерше шылаулы түрлері де қалыптасты. Бұлардың бәрі тіл дамуының нәтижесінде пайда болды. Жалпы нумеративті сөздердің өзі байырғы яғни, Түркі тілдеріне тән ортақ тілдерімен бірғе, кейінгі дәуірлерде қалыптасқан интернақионалдық (километр, метр, килограмм, грамм, сағат, минут,секунд, градус  т.б)  топтарға жіктеледі. Соңғы топтың қалыптасуы сан есімдердің тіркесімділік касиетіне де өзгеріс енгізді, жаңа форма пайда болды. Сонымен сан есмідер құрамындағы өзгерістер олардың етістіктермен тіркес құрамына ықпал жасады. Н.З.Гаджиева мұндай модельдің жалпы Түркі тілдеріне ортақ екендігін айтады. Қазіргі қазақ тілінде интернатқионалдық нумеративті сөздер - -лы, -лі,-лық,-лік жұрнақтарымен бірге —дай, -дей (екі километрдей,бес метрдей) жұрнағы да қабылдап, қабыса байланысса, нумеративті сөздер сан есімшемен қосарланып анықтауыштык қатынаста жұмсалуымен бірге, енді олар анықтауышымен қосарланып септеліп, басыңғықы сөздермен меңгеріле байланысатын болып қалыптасты. Тіпті кейде шылаулар арқылы меңгеріле береді. Бұдан қарағанда нумеративті сөздермен келген сөз тіркестерінен екі түрлі нәрсені байқауға болады. Біріншіден, нумеративті сөздер басыңқы сөздермен орын тәртібі аркылы қабыса байланысады, екіншіден, нумеративті сөздермен келген сөз тіркестері меңгеру арқылы да құрылатын болады. Мұны өзінен бұрын сан есім нумеративті сөздер сөз тіркестерінің басыңқы сыңары тек есім болса, енді ондай құрамды күрделі сөз тіркестерінің басыңқы сыңары етістік болып, етістікті сөз тіркесінің аясы кеңейе түскенін көреміз.