Бастауыш мектеп оқушыларына сөз тіркесі туралы ұғым беру арқылы сөйлеу тілі мен ойын дамыту

3-кесте - 1-сынып оқушыларының таным қабілеттерінің қалыптасу деңгейінің нәтижелері (қорытынды эксперимент 2011ж.)

Қабілеттерінің калыптасу деңгейлері	Эксперимент тобы	Бақылау тобы
	1а	1б
Жоғары	39%	18%
Орта	54%	45%
Төмен	7%	37%

Кестеде берілген мәліметтерді төмендегі сурет бойынша көрсетуге болады.

3-сурет - 1-сынып оқушыларының таным қабілеттерінің қалыптасу деңгейлері (қорытынды эксперимент)

Бастауышта сөз тіркесін оқытудың нәтижесін тексерудің қорытынды кезеңінде эксперимент топтарда біршама жоғары көрсеткіштер байқалды, ал бақылау сыныптарында оқушылардың танымдық қабілеттерінің қалыптасу деңгейлерінің (жоғары, орта, төмен) сандық көрсеткіштері шамамен бірдей екендігі керінді.

Сонымен, эксперимент  барысында бастауыш сынып мұғалімдері сөз тіркесін оқытудың жолдарын тиімді ұйымдастыра білсе, оқушылардың білімге құштарлығы артып, білім сапасы деңгейінің өсетініне көзіміз жетгі. Сөз тіркесін терең меңгерту оқушылардың ғаламның біртұтас бейнесін қалыптастыруда заттар мен құбылыстардың мәнін түсіну, оларды салыстыру, жіктеу, олардың арасындағы өзара байланыстарды айыру, мәнді белгілерін бөліп көрсету, білім мен білікті шығармашылықпен қолдану қабілеттерінің дамитындығын дәлелдеді.

Оқушылардың оқуға белсенділігі артып, өзіндік ойлауы дамып, ұлттық танымы кеңейетіні анықталды.

Қорыта айтқанда, бастауыш мектепте сөз тіркесін осындай әдіс-тәсілдермен  оқыту жұмыстары нәтижелі болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Синтаксисті, соның ішінде сөз тіркесінің ерекшеліктерін анықтап, оны дұрыс тани біліп, сөз тіркесінің өзіне үқсас тілдік кұбылыстарын ажыратып, оның басты қасиеттерін  нақтылай түсіу қазақ тілі оқыту  процесінде жүргізілетін практикалық жұмыстардың түрлеріне, мазмұнына, тиімділігіне байланысты. Аталған тілдік құбылысты игерту оқушының логикалық ойлау қабілетін, олардың ауызша және жазбаша тілін дамытуда маңызды роль атқарады. Қазақ тілі сабағында орындалатын практикалық жұмыстар негізінде оқушылар грамматикаын, оның ішінде синтаксистік құбылыстарды игере отырып, оны сөйлеуде, әр түрлі сөйлеу жағдаяттарында қолдана білуге дағдыланады. Оқушы алдымен тілдік жаттығулар орындау арқылы синтаксистік ұғымдар мен ережелерді, олардың тілде дұрыс қолдану ерекшеліктерін меңгереді.

Сөз тіркестері құрамындағы  өзгерістер олардың құрылымдық ерекшеліктерінен, яғни, байланысу формасынан, байланысу  амалдары мен құрылымдық түрлерінен көрінеді.Сөз тіркесінің байланысу  формалары мен тәсілдеріндегі өзгерістер, шындап келгенде, морфологиялық, яғни әрбір сөз тобы құрамында кейін пайда болған құбылыстармен тығыз байланысты. Екінші сөзбен айтқанда, сөз тіркесіндегі өзгерістер, түптеп келгенде, әрбір сөз табының тарихи дамуымен тығыз байланысып жатады. Оқушыларды дамыта оқытуға баулу үшін, жаттықтыру үшін сөз тіркесі туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек. Бастауыш сыныпта өзінің ана тілін оқытудың негізгі мақсаттарының бірі -оқушылардың сөздік қорын, ауызша және жазбашасөйлеу тілін, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру болып табылады.

Сондықтан да қазіргі  кезде бастауыш мектеп мұғалімдері  оқушылардың сөздік қорын молайтып, сол үйренген сөздерін қолджана отырып, айтайын деген ойын анық жеткізіп, сөйлеуіне зор көңіл бөлуде. Осыған орай, өз сабақтарымызды оқушының дұрыс сөйлеу мәдениетін жоғары деңгейге көтеру, яғни сөйлеу тілін дамытуға ерекше назар аударылып отыр. Қазақтың дарынды ұстазы Ахмет Байтұрсынов «Елді түзетуді – бала оқыту ісін түзетуден бастау керек» - деген. Ертең осы елге ие болып, тізгінін ұстар азаматтар – бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан қазақ тілінде оқытатын мектептердің бүгінгі жайы, даму бағыттары бүкіл қоғамның, мемлекеттің назарында. Сондықтан да бүгінгі мұғалімдерге қойылатын талаптың жүгі ауыр. Бұл міндетті іске асыру үшін кәсіби шеберлігін шыңдауға шаршамайтын, жаңалыққа жаны құмар мұғалім қажет. Бастауыш мектеп – оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Көп пәнді бастауыш мектептің сан қырлы жақтарына төселе отырып, жеке пәнді оқытудың ерекшеліктерін, әр пәннің білім беру формасын меңгерудің тәрбиелік мәні зор.

Бастауыш мектеп –  оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың  алғашқы баспалдағы. Көп пәнді  бастауыш мектептің сан қырлы  жақтарына төселе отырып, жеке пәнді  оқытудың ерекшеліктерін, әр пәннің білім  беру формасын меңгерудің тәрбиелік мәні зор.

Осы мақсаттарды жүзеге асырудың негізінде оқытудың жаңа технологиясын  педагог – ғалымдар мен республика мұғалімдері жан-жақты ізденіп, оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыруда  білім берудің тиімді жолдарын қарастырып, оқытудың жаңа көп нұсқалық қағидасын бекітті. Оның өзіңе оңтайлысын таңдай білуді ұсынды. Кез-келген технология мұғалімнен терең теориялық білім мен үлкен педагогикалық шеберлік, жан-жақты ізденіс пен баланың жан дүниесін түсіне білетін психолог болуды талап етеді.

ХХ ғасырдың басындағы  ұлттық ойшылдарымыздың бірі Жүсіпбек Аймауытов «Сабақ беру – үйреншікті жай ғана шеберлік емес, ол – жаңаны табатын өнер» - деген екен.

«Еліміздің ертеңі бүгінгі  жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағыдыры ұстаздардың қолында» - деп, елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай  қазіргі қоғамымызға білімді, тәрбиелі, саналы ұрпақты тәрбиелеп дайындауда әр ұстаз өз шеберлігін шыңдап, шығармашылықпен жұмыс істеуге тиіс.

Қорыта келгенде, сөз  тіркесін меңгертуде қолданылатын жұмыстардың барлығы оқушыға сөз тіркесі синтаксисінен жан-жақты, терең білім беруге септігін тигізді. Сөз тіркесі, сөйлем құрау дағдыларын жетілдірді. Сауатты сөйлем құрау дағдыларын жетілдіріп, шешендікке баулыды. Жаттығулар, көрнекіліктер, рөлдік ойындар, тест үлгілері арқылы сөз тіркесін етән қасиеттерді меңгертіп, оқушылардың ойлау жүйесін дамытты. Тұрақты тіркестер мен сөз тіркестерінің өзіндік белгілерін анықтап. Оларды ауызекі сөйлеу және жазба тілінде орынды кірістіріп, колдана алуға септігін тигізді. Тіл фактілері арқылы оқушының рухани дүниесін жетілдіруге, адамгершілікке, ұлтжандыққа тәрбиелеуге, таным белсенділігін күшейтуге көмектесті. Оқушының сауаттылығын арттырды. Әрбір тілдік бөлшектердіңжалпы тіл жүйесіндегі орнын, маңызы мен ерекшеліктерін ажырата білуіне қажетті іскерлік дағдыларын қал ыптастыр ды.

Сөз тіркесін оқытумен орай жүргізілген практикалық жұмыстардың  негізінде оқушылар грамматиканы, оның ішінде синтаксистік құбылыстарды игере  отырып, көптеген практикалық дағдыларды меңгерді.

Қолданылған әдіс-тәсілдер оқушылардың белсенділігін арттырып, сапалы, тиянақты білім алуларына негіз болды. Атап айтқанда, жаттығулар жүйесін жаңаша құрастырудың үлекн маңызы болды. Грамматикалық жаттығулар жұмысын орындау сипатына қарай екі топқа бөліп жүргіздік: ауызша және жазбаша орындалатын жаттығулар. Ауызша жаттығу үш топқа бөлінді: аналитикалық, синтетикалық, шығармашылық сипаттағы жаттығулар.

Жазбаша жаттығуларды да осылай үш топқа бөлдік. Бұл жаттығу  жұмыстарының қай-қайсысы болса  да өздерінің тиімділігін байқатты. Әр оқушы ізденуге , алдына қойған мақсаттарын орындауға тырысты. Сондай-ақ, теориялық материалдарды берік , саналы меңгерулеріне жол ашты.

2. Сөз тіркесін оқытуда ең тиімді әдіс-кескінделген көрнекі  
құралдары пайдалану. Динамикалық, граммтикалық кестелер, сызбалар 
(схемалар), сурет, үлестірмелі кесте қағазы, перфокартаны пайдалану да 
жақсы нәтиже берді. Әсіресе, сөз тіркесі мен оған ұқсас тұлғаларды бір- 
бірінен ажыратуда динамикалық кестелердің ерекше рөлі болды.

3. Сөз тіркесіне арналған мәтіндерді магниттаспасы аркылы талдау 
жасату да оқушы зейінін аударып, олардың белсенділігін артыруға 
себепші болды.

4. Бір тақырыпты оқытуда грамматикалық ойын түрлерін де 
қолдандық. Мысалы: сөзжұмбақ, ребус, сөздік лото, жұмбақтар шешу, 
жанылтпаштар айту т.б.

5. Жоғарыдағы   әдіс-тәсілдерді   пайдалану   арқылы   сабақтың 
тиімділігін  арттыра отырып,  оқушының алған білімін тексеру  де 
маңызды жұмыстардың бірі.

Соның бірі - оқушы білімін  тест тапсырмалары арқылы тексеру. Бұл  әдістің тиімділігі де орасан зор. Біріншіден, уақытты үнемдейді, сыныптағы әр оқушының теориялық білімін тольқ тексеруге мүмкіншілік жасайды. Ол арқылы оқушының ойлау қабілеті дамиды.

Жинақтай келгенде, сөз тіркесін меңгертуде ұсынылып отырған әдіс-тәсілдер сөз тіркесі синтаксисін жан-жақты, терең білім беруге септігін тигізеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. ҚР «Білім туралы» Заңы // Егемен Қазақстан, 2011 ж.

2. Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламалары (1-4-сынып). - Алматы, 1987. -334 бет.

3. Ыбырай Алтынсарин тағлымы. Әдеби - сын мақалалар мен зерттеулер.   -

Алматы, 1991. -384 бет.

4. Педагогика және Психология. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми

5. Қазақстан Республикасы Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға

міндетті стандартты. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2003. - 136-бет

6. Шербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских 
   языков (Имя). Л., 1977, стр. 97-98.
7. Мусаев К. Некоторые наблюдения над развитием морфологии 
   казахского языка, в послеоктябрьский период. Исследования по 
   тюркологии. Алма-Ата, 1969, стр. 214.
8. Шербак А.М. Грамматика староузбекского языка. М-Л, 1962.
9. Қордабаев Т, Томанов М. Тарихи грамматикалық мәселелері, 
   Алматы, 1975, 118-119-6.
10. Шербак А.М. Грамматика староузбекского языка. М-Л, 1962.
11. Ю.Шербак А.М. Грамматика староузбекского языка. М-Л, 1962, стр.185-186.

11. П.Қордабаев Т.Р.  Қазақ жазба тілінің синтаксисі, Алматы, 1966, 46-47-6.

12. Дмитриев   Н.К.   Русские   предлогии   и   татарские   послелоги.

Строй тюркских языков. М., 1962, стр. 169.

ІЗ.  Гуломов   А.Г.,   асқарова  М.А.   Хозирги узбек   адабий   тили.

Синтаксис. Ташкент, 1965, стр.12.

14. Аханов Қ. Грамматика  теориясының негіздері. Алматы 1972, 195-6.

15. Ысқақов А, Қазіргі  қазақтілі. Морфология. Алматы, 1974. 174-6.

16. Ысқақов А, Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы, 1974. 198-6.

17. Борковский В.И., Дузнеқов П.С. Историческая грамматика русского

языка. М. 1963 стр.313.

18. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языков. М.,-Л., 1948.

19. Казем-Бек М.А. Общая грамматика турецко-татарского языка.

Казань, 1939,318-6

20. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык, П-М., 1952

21. Батманов И.А. Грамматика киргизкого языка. вып. П.Фрунзе, 1940.

22. Искаков А. Наречие в совремменном казахском языке. Алма-Ата,

1950, Современный казахский  язык. Алма-Ата, 1950.

23. Мұсабаев Ғ. Қазақ  тіліндегі сын есімнің шырайлары.  Алматы, 1951.

24. Шәкенов Ж. Қазак  тіліндегі сын есім катергориясы. Алматы 1961.

 

25. Реформатский А.А. Число и грамматика. Вопросы грамматики. Сб.

Статей к 70-летию академика  И.И.Мещанинова, М.-Л., 1960. стр.384.

26. Балақаев М, Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис, 1962, 43-6.

27 .Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языков. М.,-Л., 1948, стр.120.

28. Искаков Г.Ф. Имя числетельное. Исследование по сравнительной     грамматика тюркских языков. П.Морфология, М., 1955. 29.Убрятова Е.И.

29. Исследование по синтаксису якутского языка. М.-Л., 1950.

30. Балақаев   М.Б.   Структурные   особенности   словосочетания   в  тюркских языках. (Казахский Государственный университет им.

С.М. Кирова к 40-летию республики). Сборник статей, Алма-Ата.

31. Хасенов Ә. Қазақ  тіліндегі сан есімдер. Алматы.1957.

32. Қордабаев Т. Тарихи  синтаксис мәселелері. Алматы, 1965, 66-6.

ЗЗ. Мусаев К. Некоторые наблюдения над развитием морфологии

казахского языка, в  послеоктябрьский период. Исследования по

тюркологии. Алма-Ата, Наука, 1969, стр. 214.

34. Гаджиева   Н.З.   Основные   пути   развития   синтаксисической

стуктуруры тюркских языках. М., 1973, стр.65

35. 0ралбаева Н.   Қазіргі  қазақ  тіліндегі   етістіктің  аналиткалык

форманттары, 1975, 20-6.

З6. Айдаров Г. Язык орхонского памятника билькагана. Алма-ата,

1966, стр.49.

37. Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. Алматы, 1965, 146-6.

38. Балақаев М.Б. основные типы словосочетания в казахском языке

Алма-Ата, 1957 стр.19.

39. Джапаров А. Грамматическая       структура       словасочетания в