Қоршаған ортаны қорғауда мемлекеттің экономикалық реттеу құралдары

Мемлекеттік жәрдем жүйесі де жетілдіруді қажет етеді. Жәрдем ақша экологиялық шараларды ынталандыруға берілуі тиіс. Қазіргі кезде

С. Бобылев пен А. Ходжаевтың пікірі бойынша Ресейде мемлекеттік жәрдем табиғат қорғаушы емес, экологияға қарсы рөл атқарады. Әсіресе, ол отын-энергетика және агроөнеркәсіп кешендерінде айқын көрінеді. Мемлекеттік жәрдем жаңа кен орындарын игеруге, жаңа жер игеруге, ауыл шаруашылығына пестицидтер, минералдық тыңайтқыш қолдануға, қуат сыйымдылығы жоғары технологияларға және т.с.с. беріліп, табиғатқа күшті әсер ететін өндірістерді қолдайды.

Ғылыми-техникалық жетістікті дамытудың әлемдік тәжірибеде жақсы нәтиже берген әдісі - осы саладағы негізгі қорларды тездетіп амортизациялау. Амортизация аудармаларын арттыру арқылы кәсіпорындар салық салынатын пайдасын кемітеді. Тездетілген амортизация табиғатты қорғаудың негізгі қорларын құруға қаржы жинақтаудың жақсы тәсілі.

Ластау құқығын саудалаудағы нарықтық механизмін жетілдірудің болашағы зор. Оның тиімділігін төмендегі мысалдан көруге болады (3-сурет).

3-сурет. Ластаушы көздер көрсеткіштері

Ластаушы көздер	Ластаушы заттар мөлшері, т	Ластауды болдырмау үшін үдестік шығындар, тг
1 2 3	20000 30000 40000	25 50 100

 

Ластауды азайту үшін, зияңды заттар шығаруды 60000 т дейін қысқарту керек. Ол үшін келесі шешімдер қабылдауға болады:

Бірінші, әр көзден ластаушы заттарды шығару шегін 20000 т белгілеу. Онда шығындар:

10000 х 50 + 20000 х 100 = 500000 + 2000000 = 2,5 млн тг

Екінші, әр көзден шығарылатын ластаушы заттарды 10000 т кеміту. Онда шығындар:

10000 х 25 + 10000 х 50 + 10000 х 100 = = 250000 + 500000 + 1000000 = 1,75 млн тг

Үшінші, ластаушы заттарды үш көзден бірдей пайызға, яғни 1/3 кеміту, онда шығындар:

1/3 (20000 х 25 + 30000 х 50 + 40000 х 100) = 2,0 млн тг

Төртінші, ластауды азайту - жалпы шығындарын азайту. 1 көзден 20000 т және екінші көзден 10000 т ластаушы заттарды шығаруды кеміту шығындары

(20000 х 25 + 10000 х 50 = 500000 + 500000) = 1,0 млн тг

Сонымен, соңғы нұсқа ең арзан болып табылып отыр.

Табиғат қорғаудың ұтымды әдістерінің бірі - «кепілді-қайтару». Бұл бәрімізге таныс шыны ыдыстарды тауармен қосып сату. Бос ыдыс қайтарылғанда ақшасы қайтарылады. Қазір көптеген пластмасса ыдыстарды, пленкаларды, қағаз-картон бұйымдарын қайтарып алу механизмі жөнді жолға қойылмаған. Соның салдарынан олар табиғи ортаға тасталады. Табиғат пайдалану экономикалық механизмінің маңызды элементінің бірі табиғи ортаны ластағаны үшін төлемдер белгілеу. Елімізде ондай төлемдер 1991 ж. алына бастады. Табиғи ортаны ластағаны үшін төлемдер кәсіпорындардың табиғи ортаға экономикалық зиянының орнын толтыруы тиіс. Осыған сәйкес төлемдер екі қызмет атқарады: бірінші, кәсіпорындарды зиянды заттарды шығаруды қысқартуға ынталандырады, екінші, табиғат қорғау шараларын қаржыландыру көзі болып табылады. Қазір мұндай төлемдердің шекті және шектен артық шамаға үш түрі қолданылады: атмосфераға зиянды заттарды шығарғаны үшін, суға зиянды заттарды тастағаны үшін және зиянды қалдықтарды орналастырғаны үшін.

Шекті шамада төлемдер қалыпты жағдайда (технология бойынша) болатын зиянныц орнын толтыру, салдарын жою шараларын қаржылаңдыруға қаржы жинақтайды. Шектен артық шамаға айып төлемдер алынады және қалыпты жағдайдағыдан 10 есе артық белгіленеді. Төлем жарнасы зиянды заттардың шартты тоннасына тағайындалады.

Табиғатты қорғау шараларын  қаржыландыру көп жылдар бойы бюджеттен, «қалған қаржы» ұстанымынан қаржыландырылып келді. Одан басқа табиғатты қорғау құрылымдарын құруға, күрделі жөндеуге және ағымдағы шығындарға кәсіпорындардың өз қаржысы жұмсалды. Жаңа құрылыс пен техника орталықтандырылған көздерден қаржыландырылды. Оның өзі қайта құру кезінде мүлдем азайып кетті. Қазір жағдай біршама оңалғанымен, жағдай әлі мәз емес. Табиғат қорғау шараларына бөлінетін қаржы ЖІӨ 0,4% асқан емес. (Шет елдерде одан әлдеқайда көп. Мысалы, Нидерландыда - 2,5, Германияда - 1,7%, Жапонияда- 1,5%, АҚШ-та- 1,3%).

Табиғатты қорғау шараларын қаржыландырудың жеткіліксіздігі көптеген себептерге байланысты. Біріншіден, бюджеттен бөлінетін қаржы әрқашан тапшы, көбінесе «қалған қаржы» ұстанымы қолданылады. Екіншіден, табиғатты қорғауға бөлінетін қаржы арнайы мақсаттарға емес, жалпы беріледі. «Ластаушы -төлейді» ұстанымы жүзеге асырылмаған. Сондықтан қаржы көздері әр түрлі. Үшіншіден, мемлекеттік қаржы бөлу субъективизмнен арылмаған. Төртіншіден, қаржыны арнайы мақсаттан басқа шараларға пайдалану тәжірибесі кең тараған.

Табиғатты қорғау шараларын қаржыландыруда табиғат қорғау қорлары маңызды рөл атқарғаны белгілі. Оның негізгі кемшілігі мақсатты пайдалануын бақылау болды. «Ластаушы - төлейді» ұстанымына сәйкес табиғатты корғау қорларына қажеттілік бар деп есептейміз.

Табиғатты қорғау шараларын қаржыландыру мен несиелеу әдісін Словакия мысалынан қарастырып көрейік. 1993 ж. Словакия бұрынғы Чехословакия кұрамынан бөлінді. Онда табиғат қорғау, әсіресе су қорын қорғау мәселесі өте өзекті еді. Өзендерінің көпшілігі ластанған, жер асты су қоры ағынды сулармен, өндіріс қалдықтарымен ластанған. Зиянды қалдықтар шығарылымдарымен атмосфера ластанып, халыққа зиян келтірді. Табиғатты қорғау шараларына қаржы жеткіліксіз болды. Елде тауар жетіспеушілігі болып, баға өсті, жұмыс орындары қысқарып, жүмыссыздық күшейді. Осы мәселелерді қаржыландыру халық үшін табиғат қорғау шараларына қаржы бөлуден маңыздырақ еді. Сондықтан табиғатты қорғау шараларына бюджеттен қаржы бөлу күрт қысқарды. Табиғи ортаның тазалығын сақтай алмау халықтың денсаулығына, экономикаға зиянын тигізді. Лас аймақтарда экономикалық айып төлемдер көп болғандықтан, шет елдік инвесторлар да оларға қаржы әкелмейтін.

Халықаралық Даму ұйымының АҚПІ Агенттігінің бірнеше мамандары мәселенің шешілу мүмкіндігіне сенді және Словакиялық қалпына келтіретін Инновациялық табиғат қорғау қорын кұру керек деп тапты (СҚКИТҚФ). Ондай қор 1987 ж. «Таза Су» шарасы бойынша жақсы жұмыс істеген. СҚКИТҚФ табиғатты қорғау жобаларына ұзақ мерзімдік өсімі төмен несие беруі тиіс болды. Қордың қалпына келтірілуі оның қаржысының бірінен кейін бірін бірнеше шараларды қаржыландыру қажеттігінен туады. Ондай қор АКТД-та ақаба суды тазартуға миллиардтаған доллар инвестиция салуға мүмкіндік берді. Сарапшылар Словакиядан да осындай нәтиже күтті.

Бірақ, Словакияда жағдай АҚШ-тағыдан әлдеқайда күрделі  еді. Жобаның сарапшылары қорды  жергілікті жағдайға бейімдеу керек  деп шешті. Ол үшін мамандар Словакия Үкіметімен бірге келесі мәселелерді шешуі тиіс болды [3; 6; 7].

Қаржыландыру. Ең алғаш табиғатты қорғау шараларын қаржыландырудың 10 жылдық бірнеше болжамы жасалды. Онда қаржыландыру көздері, пайдалануы, шығындар мен пайда есептелді. Қаржы көзі ретінде шет елдік және отандық капитал, олардың үлесі, гранттар мен несие арақатынасы бағаланды. Қаржының басым бөлігі, әсіресе алғашқы жылдары, ішкі көздерден алынуы тиіс деп есептелді. Оның қайдан алынатынын сарапшылар мен Словакияның ресми адамдары шешуге тиіс болды. Бірнеше балама нұсқалар: мемлекеттік бюджет, табиғат қорғау қорлары, кәсіпорындардың табиғи ортаны ластағаны үшін төлемдері және айып төлемдері, жеке банктер қаржылары. Олардан қаржы алу, сондай-ақ, шет елдік жеке банктерден және халықаралық экономикалық көмек ұйымдарынан қаржы алу оңай болмайтын. СҚКИТҚФ құрушылар қаржының жұмсалу мақсатын, қажеттілігін және қаржы көздерінің кұрылымын дәлелдеуі тиіс еді.

Құқықтық. СҚКИТҚФ қаржы кімге берілетінін шешу керек болды. Екі үлгі қарастырылды. АҚШ-та мемлекетгік қордан қоғамдық секторлардың жобасына берілетін және ақаба суларды тазарту құрылыстарына жұмсалатын несие. Ал, мемлекеттік табиғатты қорғау қоры жеке және қоғамдық секторларға грант беpiп, ластауларға қарсы жобаларды кең көлемде қолдайды. Берілген қарыз дер кезінде қайтарылып, қор қалпына келіп отыру үшін кімге қарыз беру мэселесі аса маңызды болды. Қарыз алушылардың қаржылық мүмкіндігі және міндеті болғанда ғана несие беріледі деп көрсетілді.

Ұйымдастыру. Мұнда қорды кім басқарады және қандай құрылымда болатыны шешілді. АҚШ-та қоғамдық қор болып құрылған штат үкіметпен тығыз жұмыс істейді, бірақ оған тәуелді емес. Словакияда Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің құрамында болды және тікелей министр басқарды. Қордың өзінің атқарушы директоры болғанына қарамастан, муниципалдық органдар мен жеке кәсіпорындарға грантты қалай бөлу туралы соңғы билік министрдің құзырында болды. Мұндай жағдай кейбір сарапшылардың айтуы бойынша кейде шешімді «қаржылық негізде емес» қабылдауды туғызды. Министр өзінің қорға байланысты құқығын өзгеге бергісі келмейді. Екінші жағынан, халықаралық қаржы ұйымдары саяси биліктегі ықпалдағыларға қаржы беруден тартынады. СҚКИТҚФ құрушылар қандай бюрократиялық шешім қабылдаса да, қордың құрылымы, министрлікпен арақатынасы, несие беру туралы шешім қабылдауы жөнінде мәселелерді қарастыруы тиіс болды.

Өкінішке орай, бізде СҚКИТҚФ қаншалықты ұтымды болғаны, туралы мәліметтер жоқ. Экономикалық тиімділігі туралы айта алмаймыз. Бізге маңыздысы - ұстанымдары мен мүмкіншілігі. Сонымен қатар, ұсыныстың экономикалық қиындықтар кезінде жобаланғанын ескеру керек. Қазір жағдай мүлдем басқа, ендеше қорды қаржыландыру көздері де, олардың арақатынасы да өзгеше болары сөзсіз. Тек қалпына келтірілетін қор туралы ұсыныс өзектілігін жоғалтпайды [13; 14, 25].

Болашақта мемлекеттік  бюджеттен ірі мемлекеттік бағдарламалар, сондай-ақ табыс көзі жеткіліксіз қорық істері, ғылыми зерттеулер және т.с.с. қаржыландырылуы тиіс. Ағымдағы табиғат қорғау шараларын қаржыландыру, табиғат пайдалану, оның ішінде қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер есебінен болуы керек. Мұндай жағдайда «ластаушы - төлейді» ұстанымын жүзеге асыруға болады және төлемдер мен одан түскен қаржыны пайдалану аймақтық сипат алады. Сонымен қоса, болашақта табиғатты қорғау шараларын қаржыландыру банк несиесінің, шет елдік гранттар есебінен арттырылады.

Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмінің қазіргі  жағдайдағы ең маңызды элементі табиғат пайдалану төлемдерін қолдану. Табиғатты пайдалану төлемдері экологиялық факторларды, шығындарды есептеуге, табиғат ресурстарын ұтымды пайдалануға және табиғатты қорғау, қалпына келтіру шығындарын қайтаруға, сондай-ақ, табиғатқа зиянның орнын толтыруға мүмкіндік береді.

Табиғатты пайдалану экономикалық механизмінің күрамында табиғатты қорғау заңдары, тәртіптері, ережелері бұзылғанда нормадан артық ресурс пайдаланғанда, ысырапқа жол берілгенде, нормадан артық ластаулар болғанда айып төлемдерін алу маңызды рөл атқарады. Артық су пайдаланғанда төлем бес есе, ал артық ластауларға он есе арттырылады.

Табиғатты пайдаланушы  салаларда экономикалық механизмді жақсартуға баға белгілеу мәселелері елеулі рөл атқарады. Бүл жерде мәселенің екі жағын атауға болады. Бір жағынан, ресурсты үнемдеуші, аз қалдықты технологиялар қолдану тиімділігі табиғат ресурстарына төмен баға болғанда дұрыс анықталмайды, оларды өндіріске енгізуге кедергі болады. Сондықтан, табиғат ресурстарының бағасы табиғат қорғау шығындарын ескеріп, қисынды шамаға арттырылса, ресурс үнемдеуші экономика қалыптастыруға себепші болады.

Екінші жағынан, өнімнің бағасы экологиялық қауіпсіздікті ескеруі тиіс. Экологиялық таза өнімдер қатардағы өнімдерге қарағанда, әрқашан, жоғары құндылыққа ие болады. Экологиялық таза өнімдерді өндіру және тұтыну экологиялық салықтармен реттеледі.

Табиғатты пайдалану экономикалық механизмінің тағы бір маңызды элементі - табиғат ресурстары базарын қалыптастыру.

Ресурстар биржасы, банктері, ипотекалық несие жүйелері ресурс пайдалану ұтымдылығын арттырып, нарық қатынастарын жетілдіреді. Ресурстарды бәсекелестік негізде, аукциондарда сату немесе пайдалануға беру ресурс пайдалану тиімділігін арттырады.

Табиғи және техногендік апаттар салдарынан қоршаған ортаға келетін зияндарды жоюға кететін шығындар жыл сайын артып отыр. Бұл жерде апаттың салдарын жою шығындарын қайтаруға немесе азайтуға экологиялық сақтандыру қызмет етуі тиіс. Экологиялық қауіпсіздендіру екі түрде болуы мүмкін: міндетті және ерікті. Қазір экологиялық қауіпсіздендіру құқықтық, нормалық-әдістемелік негіздерінің жеткіліксіздігінен дамымай отыр. Болашақта экологиялық сақтандыру біраз экономикалық мәселелерді шешуге кемектесуі тиіс. Оның ішінде: табиғи ортаның ластануынан, апаттар салдарынан болатын азаматтардың, кәсіпорындардың шығынын қайтару, зиянының орнын толтыру, техногендік апаттардың алдын алу шараларын ынталандыру, сақтанушылардың шығынын азайту, жинақталған сақтандыру қаржысын ұтымды пайдалану және т.б.

Қоршаған ортаға әсерді бағалау мен экологиялық сараптама және табиғат пайдалануды басқарудың маңызды құралдары. Олар табиғатты пайдалану әрекеттерінің табиғи ортаға сыйымдылығын алдын ала бағалау болып табылады. Табиғи ортаға әсерлер экологиялық тұрғыдан бағалануы тиіс. ҚР экологиялық сараптама туралы заңында мемлекеттік экологиялық, санитарлық-экологиялық және қоғамдық сараптамалар жүргізілетіні айтылған.

Экологиялық сараптама бірнеше негізгі ұстанымдар негізінде ұйымдастырылады. Бірінші - міндеттілігі. Табиғатты пайдалану саласындағы барлық іс-әрекеттерге, оның ішінде болжамдарға, жоспарларға, жобаларға, бағдарламаларға өнімдерге, технологияларға, техникаларға міндетті мемлекеттік сараптама жүргізілуі тиіс. Экологиялық сараптама өткізілмей, шешім қабылданбайды. Екінші - табиғи ортаға әсерлерді және олардың салдарын кешенді бағалау. Үшінші - сарапшылардың тәуелсіздігі. Төртінші -жариялылық және қоғамдық пікірді ескеру. Бесінші - жобаның қоршаған ортаға әсері туралы мәліметтердің толық және анық болуы. Сараптаманың оң қорытындысы болғанда шаруашылық әрекеттерге рұқсат беріледі.

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қазақстанда ластауға қатысты төлемдер жүйесі едәуір күрделі және әкімшілік көзқарасы тұрғысынан алғанда аса қиын. Ауа мен суды ластағыштарға қатысты төлемдер жүйесі едәуір және әкімшілік көзқарас тұрғысынан аса күрделі. Ауа мен суды ластайтын түрлі ластағыштардың орасан санына қарай қалдықтарға салық салынады. ҚШК(қалдықтардың шекті көлемі) саладағы озық сапалы технологиялардың емес, берілген облыс немесе аудандардағы ластағыш заттардың ШЫК(шекті-ықтимал концентрациялар) көрсетілген медициналық-санитарлық нормалардың негізінде анықталады. Төлемдерді есептеу қағидаларының да айқындылығы жоқ. Ластауға қатысты төленетін төлемдер жекелеген негізгі ластағыштар бойынша жіктеледі, және де «шартты тонна» деп аталатын өлшеммен өлшенетін атмосфера мен суға тасталатын қалдықтардың жиынтығына қарай алынады. Ластауға қатысты төлемдердің жекелеген деңгейлерін белгілеу критерийлері белгісіз, мұнда дискрециялық әдістің елеулі үлесі басым екендігі байқалады. ҚІІІК белгіленген шамадан жоғары қалдықтарға қолданылатын жоғары (он есе) көбейткішпен сәйкес компанияны нормаларды сақтамағаны үшін айыппұл төлеудің алдын алу үшін қалдықтардың жеткілікті жоғары шегін тандауына ықпал етеді. Бұл сыбайлас жемқорлықтың даму тәуекелімен байланысты. Негізгі ластағыш заттар мен ластау көздеріне тиісті көңіл бөлінбеуі қоршаған ортаны ластауға қатысты төлемдер жүйесі ҚОҚМ шектеулі ресурстарын, дәлірек айтқанда, бақылаудың сәйкес бақылау мүмкіндіктерін тиімді басқара алмайтындығын көрсетеді.