Санау жүйесінің түрлері

 «Тиршилик қауипсиздик негиздери» пани - студенттерди адамнын тотенше жагдай кезиндеги омир суру ортасымен қауипсиз қарым-қатынасынын, шаруашылық обьектилеринин туракты жумыс истеу адистерин, табиги жане техногендик сипаттагы тотенше жагдайларды ескерту мен салдарын жою жане осы замангы зақымдау қуралдарын ажырата билудин аса қажеттигин корсетеди.

Оқыту мақсаты: Болашақ мамандарды теориялык билим жане тажирибелик дагдыга уйрете  отырып,   омир  тиршилигине  қауипсиз   жане   зиянсыз  жагдайларын   жасауды, экологиялық қауипсиздик бойынша қазирги замангы талаптарга сай жана техника жане технологиялық процестерди жобалауды, табиги апаттардын, зилзалалардын мумкин болатын апат салдарынан халықты жане шаруашылық нысандарынын ондирис қызметшилерин, ал сондай-ақ олардын салдарын жою барысындагы қорганыс бойынша тотенше жагдайларды болжау жане сауатты шешимдер қабылдауды, енбек қызмети мен адам демалысы аймагында қалыпты жагдай жасауды, адам мен онын омир суру ортасын залалды асерлерден қоргау жониндеги шараларды азирлеудин жолдарын уйретуди мақсат етеди.

  Оқыту миндеттери:

• бейбит жане согыс уақытындагы тотенше жагдайда халықты қоргау адистерин жане зардабын жою мен қутқару жане басқа да шугыл жумыстарды уйымдастыру негизин уйрету;
• омир суру ортасындагы адам қауипсиздигинин теориялық негиздери билимдерин қалыптастыру;
• тиршилик қауипсиздигинин қуқықтық жане нормативтик техникалық негиздерин уйрету;
• студенттерди жарақат алу, зақымдану, қатты ауру, оте қауипти жуқпалы  аурулар олардын  айыру белгилери мен медициналық комек корсете билуге оқыту;
• зақымдану ошақтарын сипаттауды уйрету;
• қазирги зақымдагыш қуралдар мен тотенше жагдайлардын   

       зардабын халықты қоргайтын  адистерине  сипаттама беру.

 

 

 

 

 

I-тарау. Қауипсиздик тусиниги

 

Қауипсиздик сыртқы жане ишки қатерден қоргайтын тири организмнин қажетти шарасы. Ал адам қауипсиздигинин оз ерекшеликтери бар, адамнын басқа тири организмдерден айырмашылыгы, ол табиги ортадан, оз омир суру ортасын жасай алады. Сондықтан болуы ықтимал қатерлер табиги қатерлердин қатарына жатпауы да мумкин. Адамдар оздеринин ойлы ис-арекеттерин пайдалана отырып, оте тез арада антропогендик тири

 

Қауип- қатер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет-1. Ис-арекет қауипсиздигинин схемасы

 

организмдер, онын ишинде адамдардын ози де, толық биригип кете алатын емес.

Мине, сондықтан адамнын кез-келген ис-арекети акелетин пайдасымен бирге кери натиже де акелип жатыр, мысалы, экологиянын бузылуы, жарақат алу, ауыру, типти қазага ушырау. Сондықтан қауипсиздикти, нақты ис-арекеттен болатын, адамды жане омир суру органы кешенди қоргау шаралары деп тусинуимиз қажет. Ис-арекеттин тури курделенген сайын, кешенди қоргану шаралары қажет болады. Кешенди қоргану шаралары мынаны қамтиды қуқықтық, уйымдастырушылық, экономикалык, техникалық, санитарлық-гигиеналық, емдик шаралар.

Адам ис-арекеттин қауипсиздиги-адамнын ис-тиршилиги мен қауип-қатер бир-биримен кездеспейтин туйық шенбер - арине, адамнын ис-арекетинин процесинде қауип-қатер ар уакытта болганымен, ылги да бола бермейди. Ондай қауип болуы ушин уш жагдай болуы керек. Қауип нақты бар, адам қауип-қатер аймагында, адамнын қолындагы қоргану қуралдары жеткиликсиз (1-сурет)

Сонымен, қауипсиздик-бул ис-арекет кезинде қауиптердин  болмайтындыгы айқын болган жагдай. Ол ушин уш негизги миндетти атқару керек:

Биринши миндет-нақты ис-арекеттен болатын қауип - қатерди талдау (идентификация).

Идентификация келеси ретте жузеге асуы керек. Омир суру ортасынын қауип тугызатын элементин анықтау, қауип тудыратын ис-арекетти талдайтын адамдарга қойылатын талаптарды белгилеу. Содан кейин барып қауиптердин идентификациясы жургизиледи.

Екинши миндет-адамды жане омир суру ортасын табылган қауип-қатерден қоргаудын тиимди ари сенимди шараларын азирлеу.

Ушинши миндет-осы ис-арекеттин тауекелинин қалдыгынан қоргану шараларын азирлеу, себеби толық қауипсиздик орнату мумкин емес.

Бул шаралар қауип - қатер туындаганда, адамдарды жане омир суру ортасын қоргау қажеттилиги болганда қолданылады (зардап шеккендерге биринши медициналык комек корсету, қогамды қылмыс топтарынан қоргау, гимараттарды, қурылыстарды бузу, зардап шеккендерди колик апатынан босату, ластанган аумақты тазалау таризди жумыстар).

Ушинши миндетти елимизде денсаулык сақтау, Мемлекеттик санитарлық, эпидемиялық бақылау, орттен қоргау, полиция, прокурорлық бақылау органдары жане т.б. жузеге асырады.

Қауип-қатер-ортанын қуат жагдайымен, адамдардын ис-арекетимен тыгыз байланысты қубылыс.

Ол белгили бир жагдайда қоршаган ортага улкен залалын тигизуи жане зардабын акелуи мумкин. Қауип-қатер осы оқу курсынын орталык озекти тусиниги.

 

   Қауип-қатердин коздери деп томендегилерди атауга болады:

• адамнын ози;
• омир суру ортасынын элементтери: заттар, енбектин онимдери мен қуралдары, пайдаланатын қуат, енбектин микроклиматтық жагдайы, жан-жануар жане осимдик алеми, адамдар ужымы жане жеке тулга;
• адам мен омир суру ортасы элементтеринин қарым-қатынас процестери.

 

 Қауип-қатердин ози оте курдели, копжақты қубылыс болгандықтан, олардын негизги белгилери бир-биримен уштасып, араласып жатады. Сондықтан оларды дурыс жиктеу, онын алдын алуга, себебин, сипаттамасын анықтап, шара қолдануга жане салдарын жоюга улкен манызы бар.

Осы сияқты қубылыстарды жиктеумен жане жуйелеумен айналысатын гылымды таксономия деп атайды. Қазирги уакытта толыққанды жане жетилген таксономия жоқ болганымен, томенги       2-суретте келтирилгсн нысан коп қажетке жарары анық,

Қоршаган ортага улкен зардабын, тигизетин қубылыс, процесс, уақига.

Шыққан теги бойынша:

• техногендик асер ету;

• антропогендик;
• турмыстық;
• спорттық;
• жол-коликтик.

 

 

 

 

1. «Адам – мекендеген орта» жуйесиндеги қауип қатерди топтастыру

 

Қауип-қатер қоршаган ортага улкен зардабын, зиянын тигизетин қубылыс, процесс жане уақига.

Қауип-қатердин коздерине омир суру ортасынын элементтерин, атап айтқанда пайдаланып отырган заттар, енбектин онимдери мен қуралдарын, пайдаланылып отырган қуатты, енбектин микроклиматтық жагдайын, жан-жануарлар мен осимдик алемин, адамдар ужымы мен жеке тулгаларды жатқызуга болады. Сонымен қатар, адам мен омир суру ортасы элементтеринин қарым қатынас процестери де жатады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2. Қауип-қатерди белгилери бойынша топтау

 

Омир суру ортасында қауип-қатер табиги жане антропогендик жагдайларда, сондай-ақ кездейсоқ уақигалар мен турмыста жане басқада жагдайларда кездеседи.

2. Омир суру ортасынын антропогендик қауип – қатери

 

    Антропогендик қауип адамдардын шаруашылық ис - арекетинин жане ози қурган объектилеринин, жумысынын натижесинде пайда болады ари адамдардын денсаулыгына жане омир суру ортасына кери асерин тигизеди.

1.3. Атмосфералық ауанын былгану кози жане дарежеси

 

Атмосфералық ауа –  бул галамшардын (планета)омири, жердин азоттан, комир қышқыл газынан, озоннан, гелиден туратын газ қабаты. Биологиялық процесс ушин оттегинин манызы оте зор, ал комирқышқыл газы фотосинтез процесине оте қажет. Адам тамақ ишпеуге бар, бирақ тыныс алмай омир суре алмайды, себеби адам организминде оттеги қоры шектеули. Ол 2 – 3 минут қана тыныс алуына жетеди, ал бес минут откен сон, ауа келмегендиктен адам организминде орнына келмейтин процесс басталады, ми қабаты жумысын тоқтатады, биологиялық олим келеди.

Атмосфералық ауанын ар турли зиянды заттармен былгануы, адамдар органынын ауруына, онын ишинде тыныс мушелеринин ауруына акелип согады.

Мысалы, турли тусти металлургиянын касипорындарынын ауага жиберетин зиянды заттары журек – тамыр ауруларынын осуине, жуйкенин бузылуына, қатерли исик ауруларынын пайда болуына акеледи. Қара метал мен электр қуаты касипорындарынын ауага шыгаратын заттары окпе ауруларына шалдықтырады. Химия онеркасибинин ауага шыгаратын зиянды заттары аллергиянын, без жане жыныс ауруларынын пайда болуына асер етеди.

Атмосферада табиги жане антропогендик коздерден қосылатын ар турли қосындылыр ар кездерде де болады. Ондай табиги қосындыларга шандар жатады, олар, негизинен, осимдиктер турлеринен, вулкандардан, эрозияга ушыраган топырақтан, гарыш шандарынан турады жане орт тутиндери, газдар да жатады.

Атмосферанын ауасын ластайтын негизги антропогендик коздер қатарына онеркасип орындарынын кейбир салалары,  автоколик, жане жылу энергетикасы жатады.

Қазақстанда турақты онеркасип орындарынын коздеринен атмосферага жыл сайын (1995 ж – 3,1млн. г,1997 ж – 2,37; 1998 ж – 2,33) зиянды заттар шыгады атмосферага кететин зиянды қосындылардын жартысына жуыгын энергетика, ал тусти металдар – 22,7%, қара металдар – 15,7% береди.

Атмосферага зиянды заттарды шыгаруда автоколиктер улкен орын алады.

Қазақстаннын улкен қалаларында автоколиктердин зиянды заттарды шыгарудагы улеси 60 – 80 пайыз қурайды. Ал Алматы қаласында  - 90 пайыз.

Ен коп тарайтын улы заттар – углеродтын оксиди (СО), кукирттин диоксиди (SO2) азоттын оксиды (МОх) комирсутеги (Cn Hm) жане қатан заттар (шан).

Атмосферага одан да гори улы заттар шыгады, мысалы, фтордын қосындысы, хлор, қоргасын, сынап жане бензапирен. Осы кундери атмосферага 500-ден астам улы заттар шыгады екен, онын саны куннен кунге улгаюда.

Қазақстан Республикасынын қалаларындагы ауа бассейнин бақылау қалаларда ластану денгейинин оте жогары екенин корсетип отыр. Орташа алганда қалалардагы шаннын, аммиактын, фенолдын, фторлық сутегинин, формальдегидтин, қоргасыннын, азот диоксидинин жане кукирттин жиынтыгы шекти нормадан алде қайда артық болып тур. Мысалы, Шымкент жане Лениногорск қалаларында кукирт жиынтыгы шекти нормадан 100 есе артып кеткен.

Атмосферадагы қоспалардын жане олардын қозгалысы екинши дейгейдеги оте улы қосылыстардын пайда болуына акелип согады (қара тутин(смог), қышқыл (кислота) жане олар азон қабатын бирден – бир қосындылар.

Смог – улкен қалаларда,  онеркасип орталықтарында   

байқалатын ауанын оте қатты ластануы. Онын еки турпаты байқалады:

• тутиннен немесе ондиристик газдын қалдықтарынан қуралган қалын туман;
• фотохимиялық смог - откир газ бен аэрозольдин қою тумансыз жиынтыгы, ол куннин ультрокулгин саулесинин асеринен фотохимиялық реакцияга тусип қуралды ари оте улы келеди.

Фотохимиялық смог 1940-шы жылдарда Лос – Анджелес қаласында  байқалган, қазирде галамшарымыздын барлық дерлик бурыш – бурыштарында коринеди.

Смог коз корерликти томендетеди, металдын тотыгуын кушейтеди, денсаулыққа кери асер етеди ари тургындардын олимин  кобейтип, аурушан етеди.

Қышқыл жанбыры – сонгы 100 жылдан бери белгили, бирақ оган кейинги жылдарда гана конил аудара бастады. “Қышқыл жанбыры” деген атты биринши рет 1972 жылы агылшын галымы Роберт Ангус Смит қолданды.

Негизинде, қышқыл жанбыр кукирттин жане азоттын атмосферадагы химиялық жане физикалық реакцияларынын асеринен туындайтын қубылыс. Натижесинде кукирт (H2SO4) жане азот (HNO3) қышқылдары тузиледи. Сонынан сон бу немесе қышқылдын молекуласы булттын тамшыларына араласып, қургақ немесе жанбыр туринде жерге туседи. Бирақ адамнын омир тиршилиги, ис - арекети атмосферага кукирт пен азоттын қосындысынын коптеп шыгуына ықпалын тигизуде.

Қышқыл жанбырынын табигатта, адамнын араласуынсыз-ақ, бурын да болгандыгы белгили, ондайда кукирт пен азот орттин, вулканнын  т.с. табиги қубылыстардын арекетинен атмосферага котерилип отырган.

Қышқыл жанбыр табигатта тек қана тик жогары тарамайды, жерди колбеп кокжиекке созылады.  Бундай булттар бир елдин аумагынан шыгып, екинши бир мемлекет жерине барып тусуи мумкин. Сондықтан бул бугинде халықаралық маселеге айналып отыр. Мысалы: Қазақстан ушин оз жерин ластану пайызы оз кукиртинин қурылымынан – 46 пайыз, азот қурылымы бойынша – 22 пайыз қурайды. Қалган пайызы озге мемлекет аумагынан келеди.Азот пен кукирт атмосферага шыққан сон бирден реакцияга тусип, қосынды қурамайды, арада 2,8.....10 таулик отуи мумкин. Осы еки арада ауадагы ластаушы заттар мындаган шақырымдарга кетеди.

Қышқыл жанбыр, адам денсаулыгына, қоршаган ортага улкен зиян келтиреди. Мысалы: Ауадагы ластар жане қышқыл жанбырлар металконструкциясынын тот басуын жылдамдатады, гимараттардын, ескерткиштердин бузылуына акелип согады, топырақ пен судын қышқылдыгын (РН) озгертип, топырақтын қурылымын бузады, онын оним беру қасиетин томендетеди, осимдиктердин жойылуына ықпал етеди.