Санау жүйесінің түрлері

Экологиялық тотенше жагдайга   атмосферанын ластануы, азот қабатынын бузылуы, жердин шолге айналуы, жердин туздануы, қышқылдын жанбырлар жане т.б. жатады.

Биологиялық тотенше жагдайга  эпидемия, эпизоотия жане эпифитотия жатады.

Алеуметтик тотенше жагдайга - қогамда болып жатқан оқигалар: ултаралық конфликттер,терроризм,геноцид,согыс жане басқалар киреди.

Антропогендик тотенше жагдайлар адамнын қате ис-арекетинен туындайды.

Жергиликти, бир жердин шенберинен шықпайтын тотенше жагдайлар - бул ондирис орынынын бир гана жуйесинде,технологиялық тизбегинде,қондыргысында орын алган оқига. Мундай тотенше жагдайды жоюга сол мекеменин оз куштери жеткиликти.

Тотенше жагдай обьектилери дегенимиз тотенше жагдайдын зардабы белгили бир зауыттын, мекеменин, оқу орнынын аумагынан асып кетпейтин кездеги жагдайды айтады. Бул жагдайда да жергиликти тотенше жагдай секилди зардабын жоюга мекеменин оз куши жеткиликти. Жергиликти тотенше жагдай - бул поселке, қала, аудан, облыс масштабындагы тотенше жагдай. Бул тотенше жагдайдын зардабын жою ушин жогарыда аталган акимшилик –орталықтарынын аумагындагы қузиретти органдар мен мекемелердин куштери мен қурамын жумылдырады. Улттық тотенше жагдай - бул улкен региодагы жане бирнеше облыстарды қамтыган тотенше жагдай. Улттық тотенше жагдайдын зардабын жою ушин регионалдагы масштабтагы қузиретти органдар мен окиметтин арнайы қурган топтары айналысады. Сонымен қатар, қутқару жумыстарына аскери орындардан да адамдар жумылдыру ықтимал.

Глобальди тотенше жагдай - бул тотенше жагдайдын зардабынын ауқымдылыгы бирнеше облыстарды, республика масштабын жане шекаралас елдерди қамтиды. Онын зардабын жою ушин аскерди жумылдырады. Атап айтқанда тотенше жагдай, қорганыс, ишки аскер министрлиги мен улттық қауипсиздик комитетин. Қутқару жумыстарымен арнайы қурылган укимет комиссиясы айналысады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

19-сурет   Тотенше жагдайды топтау

 

 

 

7.2. Бейбит уақыттагы тотенше жагдай

 

  Бейбит уақыттагы тотенше жагдайды 5 топқа болуге болады:

• қоршаган ортага зиянды заттарды тастауга алып келип согатын;
• жарылыс,ортке алып келип согатын;
• колик комуникациясындагы орын алатын қатынас жолы;
• аскери саясаттық сипатта болатын;
• стихияга (бедетвия) акелип согатын.

 

Тотенше жагдай кезинде қоршаган ортага зиянды заттарды тастауга алып келип согатын жагдайларга:

• атом электрстанцияларындагы апаттар;
• атомдық кемедеги апаттар;
• гылыми-зерттеу орталықтарындагы ядролық қондыргыларындагы апаттар;
• зиянды химиялық жане биологиялық обьектлердеги апаттар.

 

Жарылыс,ортке алып келип согатын тотенше жагдайларга жататындар:

• елди мекемелердеги орттер;
• колик қатынастары мен обьектилердеги жарылыстар;
• тургын уйлердеги жарылыстар.

 

Колик жол қатынастарында орын алатын тотенше жагдайларга томендегилер жатады:

• авиациялық катастрофа;
• темир жол коликтеринин соқтыгысуы мен жолдан шыгып кетулери;
• су жол қатынастарындагы апаттар. Оган су жуйесинин мунай онимдери мен улы зиянды заттармен ластануы жатады;
• қубырлардагы апаттын асеринен тасымалданушы заттын ауага тасталуынын арқасындагы қорган ортанын зиянга ушырауы.

 

Бейбит уақыттагы аскери саясаттын сипаттагы болатын тотенше жагдайларга жататандар:

• ядролық қаруды тасмалдаушынын апатқа ушырауы;
• аскери қоймаларга, байланыс торабына, басқару пунктерине жасалынатын аскери шабуылдар;
• қогамга қарсы жане ултшыл топтардын арекетимен болган халықтын арасындагы қозгалыстар.

 

Стихиялық апатқа акелип соқтыратын тотенше жагдайлары томендегидей:

• геологиялық сипаттагы стихиялық апат;
• метеоралогиялық сипаттагы стихиялық апат (боран, бурқисын т.б.);
• гидрогеологиялық сипаттагы стихиялық апат (тасқын, цунами т.б.);
• табиги орт.

7.3.Техногендик сипаттагы тотенше жагдай

 

Техногендик сипаттагы тотенше жагдай адамнын ондиристик қызметине байланысты жане ол қоршаган ортанын ластануы жане де ластамайтын жагдайда болуы мумкин. Қоршаган ортаны ластауы ондирис орындарынын апаты асеринен радиоактивти химиялық жане биологиялық қауипти заттардын ауага тасталуына байланысты. Радиоактивти заттарды тастау қаупине жататын апаттарына атом станцияларындагы ядролық қондыргылардагы, атом кемелериндеги жане тагы басқа апаттары жатады. Химиялық зиянды заттарды тастау қаупине жататын апаттарга химиялық ондиристер мен обьектилердеги химиялық улану заттар қоймаларындагы апаттар жане сол сияқтылар жатады. Биологиялық зиянды заттарды тастау қаупине жататын апаттарга ондирис орындары мен зерттеу орталықтарындагы бактериалдық қуралдарды даярлау, жасап шыгару,ондеу жане тасымалдау кездеги апаттар жатады.

Қоршаган ортага зиянды заттар тастамайтын тотенше жагдайларга жарылыс, орт, гимараттардын қулауы жане т.б. апаттар жатады.

 

7.4.Техногендик сипаттагы тотенше жагдайдын пайда болу асери

 

      Қазирги кезде қоршаган ортага жане адамга тикелей зияны бар ондирис орындары коптеп саналады. Бирақ ондагы технологиянын денгейи бақылау жане жумыс жургизуи, сонымен қатар, орындау тартибинде талапқа сай емес жагдайлар кездесуде. Онын устине бул жагдайды экономикалық кризиспен экологиялық проблемалар қиындатып жиберди. Ондирис орында болып жатқан апаттар мен катастрофаны талдап коргенде олардын орнын алатын жагдайлары технологиясы ески, техникалары озиндик ресурстарын тауысқан ондирис орындарында коп кездесетини анықталық отыр. Сонымен қатар қауыпты ондиристердин мекен жайларга жақын орналасуы да озинин асерин беруде.

 

Техногендик сипаттагы тотенше жагдай

 

Химиялық қауипти объектилердеги апаттар

Радиациялық қауипти объектилердеги апаттар

Орт жане жарылыс қауипи бар объектилердеги апаттар апаттар

Коликтеги апаттар (темир жол, автоколик, ауе, су жане метро)

Гидродинамикалық қауипти объектилердеги апаттар

Коммунаолды жане электр жуйесиндеги апаттар

 

 Сурет-20 Техногендик сипаттагы тотенше жагдайды топтау

 

7.5. Химиялық қауипти обьектидеги апаттар

 

Химиялық ондирис халық шаруашылыгында кенинен пайдаланады.Бирақ кейбир кездерде кишигирим апаттар орын алуда.Ол апаттар асеринен химиялық зиянды заттар атмосферага тасталынып қоршаган ортаны ластауда.Химиялық ондиристин қауипсиздиги шикизаттын жане онимнин физика химиялық қасиетине,қондыргылардын сенимдилигине, технологиялық процестин сипатына, химиялық зиянды заттардын сақталу жане тасмалдау шарттарына, бақылау қуралдардын денгейи мен жагдайына, мамандардын профессионалдық биликтиги мен дайындыгына жане апатқа қарсы қуралдардын тиимдилигине байланысты.Химиялық қауипти заттардын  тасталуы химиялық ластануга акелип согады. Химиялық қауипти заттар адам организмине тыныс алу жуйеси жане тери арқылы енеди. Химиялық қауипти заттар адам организмине жара беттерине де киреди. Химиялық қауипти заттар адам организмине асер жагынан 4 қауипти классқа болинеди:

1. Оте қауипти.
2. Жогары қауипти.
3. Орта қауипти.
4. Қауиптилиги аз.

 

7.6. Химиялық қауипти обьектилердеги апатты топтау

 

Химиялық саладагы апаттар 2 категорияга болинеди:

• жарылыс салдарынан болган апаттан технологиялық тизбектин жане инженерлик қондыргынын бузылуы;
• апат салдарынан қосымша технологиялық жане негизги қондыргылардын зақымдануы.

Химиялық апаттардын топталуы.

1. Жеке.
2. Обьектили.
3. Жергиликти.
4. Регионалды.
5. Глобальды.

 

Жеке - зақымдагы улы заттарды атмосфералық ауага тастамаган апат.

Обьектили-зияндыгы жогары улы заттардын санитарлық қоргау зонасынын радиусынан аспайтын апат.

Жергиликти-зияндылыгы жогары улы заттардын қоймасынын қирауынан туындаган апат.

 Регианалды-зияндылыгы жогары улы заттардын улкен колемди тасталуына алып келген апат.

Глобальди-улкен химиялық қауипти ондиристик барлық зияндылыгы жогары улы заттардын барлық қоймаларынын толық қирауынын салдарынан болатын апат (20-сурет).

 

 

 

 

7.7. Радиакциялық қауипти обьектилердеги апаттар

 

Қазирги кезде коптеген шаруашылық жане гылым салалары радиактивти заттар мен жедел саулесинин коздерин пайдалануда. Ядролық энергетикада жогаргы қарқынмен оркендеуде. Осыган орай бул салаларда да апат орын алуы мумкин. Апат болган жагдайда мекендеген жай радиактивти ластануга жане адамдар саулеленуге душар болар. Локальди апат-бул радиактивти заттар мен жедел сауленин радиактивти қауипти обьектилердеги қондыргылардын истен шыгуынын арқасында қондыргы технологиялық тизбектин қисында жане гимараттық белгиленген нормадан аспай байқалады. Жергиликти апат-бул радиактивти заттар мен жедел сауленин радиактивти қауипти обьектилериндеги қондыргылардын истен шыгу арқасында санитарлық қоргау аумагында белгиленген нормадан аспай байқалуы. Жалпы апат-бул радиактивти заттар мен жедел сауленин радиактивти қауипти обьектилериндеги қондыргылардын истен шыгуынын арқасында санитарлы қоргау аумагынан тыс жерде белгиленген нормадан артық молшерде байқалуы.

Негизги радиактивти қауипти обьектилерге: атом станциялары, ядролық отын дайындайтын ондирис орындары, радиактивти қалдықтарды кому жане ондеу орындары, ядролық реакторы бар гылыми жане жобалау институттары, ядролық энергетикалық қондыргылары бар коликтер жатады.

   Жедел сауле коздери

Жедел сауле коздери табиги жане техногенди болып болинеди. Табиги сауле коздерине жер радиакциясы мен гарыштық саулелер киреди. Техногендик сипаттагы жедел сауле коздерине жататындар:

• медициналық апаттар. Булар техногендик сауленин 50% қурайды;
• ядролық отын комплексиндеги ондирис орындар;
• ядролық қаруды сынақтан откизу.

 

7.8. Орт жане жарылыс қаупи бар обьектилердеги апаттар

 

Орт - бул жану салдарынан материалдық байлықтын жойылуы жане адамнын омири мен денсаулыгына қауип тонетин жагдай. Жану дегенимиз жанушы зат пен ауадагы оттегинин арасындагы тез журетин сонымен бирге газ, жылу жане жарық болетин процесс. Жану толық жане толық емес болып болинеди. Толық жану оттеги жеткиликти жагдайда, ал толық емес жану оттеги жеткиликсиз жагдайда журеди. Ози тутану (самовоспламенения) химиялық процесстин асеринен болатын жагдай. Ози тутанудын температурасы ар турли факторлардан турады. Атап айтқанда жанушы қоспанын қурамы мен колеми ортанын қысымы т. б. байланысты. Коптеген газдар мен суйықтар 400-700 °С аралыгында, ал қатты денелер (агаш, комир) -250-450 °С аралыгында тутанады. Орт жане жарылыс қауипи бар обьектилерге жарылу жане тутану қауипи бар заттарды ондиру, сақтау жане тасмалдаушы ондиристер жатады.

Жарылу, орт пен жарылыс, жане орт қауипи бойынша орт жане жарылыс қауипи бар обьектилер 5 категорияга болинеди (А,Б,В,Г,Д). Булардын ишиндеги оте қауиптилери А,Б,В кетегориялары. А категориясына - мунай ондеу зауыттары, химиялық ондиристер, мунай онимдери қоймалары мен қубырлар киреди. Б категориясына - комир шанын, агаш унтагын, қант пурдасын дайындайтын жане тасымалдайтын, сонымен қатар диирменнин унтақтан болимдери киреди. В категориясына-агаш кесу, агаш ондеу жане столярлық ондиристери киреди. Г- категориясына ыстық куйиндеги жанбайтын заттарды ондеу жане тасымалдау ондиристери мен қоймалары киреди. Д- категориясы салқын куйдеги жанбайтын заттар мен материалдарды сақтау ондирис орындары мен қоймалары жатады.

Барлық қурылыс материалдары мен конструкциялары жану жагынан 3 топқа болинеди: жанбайтын, қиын жанатын жане жангыш.

Жанбайтын деп жогары температура мен оттын асеримен тутанбайтын жане жанбайтын материалдарды айтады. Қиын жанатын деп жогары температура мен оттын асеримен қиын тутанатын жане от ошагы болган жагдайда гана жанатын материалдарды айтады. Жангыш деп жогары температурада немесе оттын асеримен тутанып кететин жане от ошагынан алып тастаганда да жана беретин материалдарды айтады.