Санау жүйесінің түрлері

Улкен ондирис орнындагы жане елди мекендердеги орттер жеке жане жалпы болып келеди. Жеке бул бир гимарат пен қурылымда болатын орт. Жалпы бул елди мекендеги ондирис орындарындагы гимараттардын 25 % алып жатқан орт.

 

7.9. Ортти сондиру қуралдары мен жолдары

 

Ортти сондируде ар турли ортти басу суйықтары пайдаланады. Олардын ишинде кен тараганы химиялық жане ауалы механикалы кобиктер. Химиялық кобиктер қышқыл мен карбанат немесе бикарбанаттын араласуынан пайда болады. Ал ауалы механикалық кобик ауанын (90 %) судын (9,6-9,8 % ) жане кобиктенуинин (0,2-0,4 %) қоспаларынан турады. Мундай қоспалар адамга зиянсыз жане ток откизбейди. Тиимди орт сондируши заттарга инертти газдар да жатады. Олар жанып жатқан заттардын булары мен қышқыл газдарымен араласып оттегинин канцентрациясын томендетип оттын сонуине себеп береди. Инертти газдар колеми киши жабық болмелериндеги жане ашық жерлердеги отты ошируде тиимди. Отты ошируде унтақ туриндеги қатты от оширу заттарды да пайдаланады. Оларга альбумин, комирсутекти жане еки комирсутекти сода,  қум, қургақ жер т. б. жатады. Булар оз салмақтарымен жанып жатқан жерди басып жану аумагымен жанушы затты болу арқылы ортти оширеди. Мунай онимдериндеги болган орттерди сондируде ортти галландирленген калиреудеги негизиндеги ортти басуга арналган қурам коп қолданылады. Ортти ошируде екикомирқышқыл жане комирқышқыл содасынын су ертиндиси аммонидин хлорлы су ертиндиси пайдаланады. Туздын су ертиндисинин де отты басу қасиети бар. Олар жанып жатқан заттын бетине жуқа қабат тузип оттын арасын богейди. Ен қарапайым орт сондиру қуралдарына суйықты жане кобикти орт сондиргиштер жатады. Олар ишинде қышқыл суйық қуйылган темир баллон туринде болады. Ол темир баллоннын ишине шыныдан немесе полиэтилен пакетинен жасалган кукирт қышқылы қуйылган ыдыс орнатылады. Керек жагдайда орт сондиргиштин арнайы тутигин томен қаратып соган кукирт қышқылы қуйылган ыдысты сындыру арқылы пайдаланады. Сол кезде қышқыл, силти суйық пен арекеттесе бастасы мен копирик пайда болып химиялық арекеттесу реакциясы журеди де сонымен қатар улкен қысым пайда болады.  Сонын арқасында орт ошiргiштен копiрiк атқылай бастайды. Ол орт сондiргiштiн кобiк атқылау мерзiмi 60 см. Копiрiктiк орт сондiргiштердiн артықщылыгы коптеген жанып жатқан заттарды ошiруге мумкiншiлiгi бар сондай –ақ жанып жатқан суйық заттарды(май, керосин, бензин, мунай) заттарды қондыргылар мен қуралдарды сондiрушiн комiр қышқылды орт сондiргiштi пайдаланады. Мундай орт сондiргiш металл балоны турiнде кездеседi. Онын iшiнде қысымы 170 кг\см -ден туратын суйық комiрқышқыл болады. Баллон қоргагыш мембраномен қамтамасыз етiлген. Жанып жатқан затты сондiру ушiн баллоннын шашу тутiкшесiн артқа қарай бурып жақындатсақ жеткiлiктi мундай орт сондiргiштердiн орт сондiруге кететiн уақты 25 –60 секунд. Ал атқыламанын узындыгы 1,5 –3,5 метр. Орт сондiрудi пайдалану ережесi бойынша ортсондiргiш баллоны ар 3 айда зарядталуы тиiс. Барлық ондiрiс орындарында арнайы орттi сондiруге арналган қуралдардан туратын болады. Ол шиттер орттi сондiруге керек(шелек, балта, лом) қамтамасыз етiлу керек. Бул қуралдарды басқа мақсатта пайдалануга болмайды. Ондiрiс орындарында арнайы ортке қарсы су қубырыда болуы тиiс. ортке қарсы су қубыры улкен жане кiшi қысымды болып келедi. Улкен қысымды су қубырына станоктарды су қуйгыш  орнатылады. Ал кiшi қысымды су қубыры жылжымалы су қуйгыштармен қамтамасыз етiледi. Орт сондiру су қубырларынын гидранттары жолдын бойында жане бiр –бiрiнен 100 –150 м қашықтықтан сонымен қатар гимарат қабыргасынан 5м қашықтықтан кем болмайтын жерде орналасады. Орт сондiру гидранттары гимараттардын баспалдақ ауласында да орналасуы мумкiн. Орт қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету ушiн пайдаланатын перспективтi багыттардын бiрi автоматты орт сондiргiш қондыргылары. Ондай қондыргыларга спринклерлiк жане дренгерлiк қондыргылары жатады. Дренчерлiк орт сондiргiш қондыргысы ортте сумен автоматы жане қашықтықты жуйеде сондiредi.

 

7.10. Колiк апаттары

 

Қазiргi танда кез келген колiк қауiп козi. Темiр жол апаттарынын негзгi себептерiне жолдын қозгалмалы қурамынын ақауы, диспечерлердiн қателiгi, машинисттердiн жауапкершiлiксiздiгi. Коп жагдайдагы апаттар темiр жол колiктерiнiн жолдан шыгып кетуiнiн, соқтыгысуынын, вагондардагы орттер мен жарылыстын арқасында болып жатады. Қазiрiгi заманнын негiзгi проблемеларынын бiрi автомобиль жолдарындагы қауiпсiздiктi сақтау болып отыр. Жол колiк оқигалардын арқасында адам шыгыны коптеп саналуда. Олардын 75% кобi жургiзушiлердiн жол қозгалысынын ережелерiн сақтамаудан болуда. Қолданылып отырган iс арекеттерге қарамастан ауе колiгiнiн апаттары азайар емес. Атап айтқанда, двигательдiн ошип қалуы, байланыс, тоқ беру жуйелерiнiн iстен шыгуы апатқа акелiп соқтыруда. Кемелердегi коптеген iрi апаттар борандар мен дауылдардын, туман жане экипаждын қателiктеринiн арқасында орын алуда. Коптеген апаттар кеменi жасаган жане жобалаган қателiктердiн кесiрiнен де болып жатады.  

 

 

 

7.11. Табиги сипаттагы тотенше жагдайдын сипаттамасы

 

Тибиги сипаттагы тотенше жагдай адам тиршилиги басталганнан бери қауипин тондируде. Табиги катастрофалардын асеринен жер шары бойынша ар 100000 адам олуде. Табиги катастрофалардын қысқа мерзимде улкен аумақтагы елди мекенди қуртып жиберуге дейин мумкиншилиги бар. Ол озинин кутпеген жерден болатындыгымен қауипти. Табиги катастрофанын тагы да бир қауиптилиги – онын болганнан кейинги салдары. Табиги катастрофа болганнан кейин ол жерде эпидемиялық аурулар, аштық т.б. жагдайлар орын алуы мумкин.

Табиги тотенше жагдайдын орын алуына антропогендик асердин де ықпалын айта кеткен жон.

Барлық табиги катастрофалардын бир биримен байланысы бар. Атап айтқанда, жердин силкинуи мен цунамидин, тропикалық циклондар мен су тасқындарынын. Жердин силкинуинен орттер, газдардын атылуы платинанын жарылуы орын алып, ол оқигалар да оздеринин кушти асерлерин тигизип жатады. Вулканнын атқылау жайлауды ластап, жан-жануарлардын олуине, аштыққа соқтырып жатса, екинши жагынан атмосфералық ауаныда ластайды. Ал кошкиндер (паводок) жер асты суларын ластап, қудықтарды уландырып, инфекциялық ауруларды ушқындырады. Осыган орай табиги стихиялық қубылыстардын бир-биримен байланысын қарастырып корейик.

Табиги катастрофадан қоргану арекеттерин жоспарлай отырып, онын зардабын азайтуга болады.

Табиги тотенше жагдайдан қоргаудын негизи болып апаттын себеби мен механизмин гылыми турде зерттеп, билуге болады. Табиги апаттын орын алу процессин биле отырып онын қандай молшерде, қандай болатын екенин болжаугада болады. Ал уақытылы жане дал болжап, апаттан қоргаудын тиимди жолдарын қарастыруга, шыгынды барынша азайтуга мумкиншилик жасайды.

Табиги қауип қатерден қоргау активти жане пассивти болып болинеди. Активти қоргауга инженерлик техникалық қурылымдар салу, қубылыс механизмин инвентаризациялау, табиги объектилердеги қурылымдар мен қурылыстарды реконструкция жасау. Пассивти қоргауга панаханаларды пайдалану. Коп жагдайда табиги апаттан қоргану кезинде активти жане пассивти адистерди бирге пайдаланады.

 

Геологиялық сипаттагы тотенше жагдай

 

Геологиялық сипаттагы қубылыстын асеринен болган стихиялық апаттарга жер силкиниси, вулканнын атқылауы, опырмалар, қар кошкини, сел жане т.б. жатады.

 

Табиги сипаттагы тотенше жагдай

 

 

Геологиялық -  жер  силкиниси, вулкан атқылауы, опырмалар, сел.

Метеорологиялық – боран, бурқасын, смог, дауыл .

Гидрогиологиялық –  су тасқыны, цунами, тайфун .

Табиги орттер – ормандық жане далалық

Биологиялық – эпидемия, эпизоотия, эпифитотия.

Гарыштық – астероиттар, каметалар, саулелену.

              

 Сурет-21  Табиги сипаттагы тотенше жагдайдын топталуы

 

7.12. Жер силкиниси

 

Жер силкиниси кенеттен, ойламаган жерден пайда болатын жане ен қауипти табиги аппаттардын бири. 21-сурет Жер силкиниси коптеген материалдық жане адам шыгынына душр еткизеди. Жердин қатты силкинисинде жердин жарылуыда ықтимал. Белгили малиметтерге жугинсек бир жылда жер бетинде 100 мыннан астам жер силкиниси болады екен. Қазақстаннын 450 мын шаршы километри жер силкину қауипи бар аумақта болгандықтан бул жагдай бизге оте озекти маселердин бири болып саналады. Себеби 27 қала жане 400 ден астам мекендер мен 6 миллионнан астам халық турады да, 30% онеркасиппен 35%-га жуық тургын уй қоры шогырланган.

Сонымен қатар, жер силкинисинен қоргауга укимет улкен ман берип отыр. Осыган орай жер силкинисинен қоргау мақсатындагы шаралар қабылданган. Ол шаралар томендегилерди қамтиды.

 

Кесте   . Жер силкинисинин магнитудалық М – шамасын сипаттайтын Рихтер шкаласы

Баллдар	Жер силкиниси зардабы
0	Оте жай жер силкиниси. Бул жагдайды тек қуралдар комегимен гана анықтауга болады.
1	Адамдарга еш билинбейди.
2	Гимараттар мен тургын уйлердин жогаргы қабаттарында гана байқайга болады.
2,5-3,0	Гимараттын барлық қабаттарында байқауга болады. Илинип қойылган тенселип турады.
3,5	Есиктер мен терезелер ашалып жабылып турады
4-4,5	Гимараттардан тыс жерде де байқалады. Су қоймасымен су жинаган жерлердеги судын бетинде толқындар пайда болады. Эпицентрге жақын жерлердеги гимараттарде кишигирим сызат(трещина) пайда болуы мумкин.
5	Бир атом бомбасынын энергиясына сайкес. Журип келе жатқан адамдар тепе-тендигин жогалтады, айнектер сынып, қабырганын штукатуркасы жарылады.
6	Кейбир жерлерге ажептеуир нуқсан келуи мумкин. Жыл сайын мундай жер силкиниси 100-дин шамасында. Адамнын оз аягында туруы қиындайды жане сейсмикалық турақты емес гимараттар қулап, бузыла бастайды.
6,5	Жерге сызат тусе бастайды. Ескерткиштер жане т.с.с қулай бастайды.
7,0	Қатты жер силкиниси. Жалпы дурбелен болады (паника). Тургызылган қурылыстар қулап бузылады. Жер асты қубырлар жарылып, узилип кетеди жане жердеги сызат улкен болып билинип турады.
7,5	Қурылымдардын коптеген болиги бузылады жане опырмалар орын алуы мумкин.
8	Жер астындагы қубырлар тугелдей жане темир жол, трамвай жолы истен шыгады
8,5	Энергиясы бир атом бомбасынын анергиясын 1 000 000 есе коп болады.
9	Гимараттар толыгынан қулап заттар ауада ушып журеди.

Жалпы алганда жер силкиниси – бул жер қыртысынын немесе мантиянын устинги болигинин кенеттен болган жылжуынын жане узилуинин натижесинде пайда болатын, сонымен қатар улкен қашықтыққа толқын ретинде берилетин жер асты қозгалысы мен жер бетинин толқыны. Жер силкиниси кезинде апаттын ауқымды болиги онын ошагында болады.

Жер силкинисинин ошагы – бул жер қабатынын бир болиги колеминдеги энергиясынын болиниси. Ошақтын ортасы эпицентр  деп атайды.

1935 жылы Калифорниялық технологиялық  институтынын профессоры У.Рихтер жер силкиниси энергиясын багалау ушин магнитуда шамасын  усынды. Қазирги кезде де осы Рихтер шкаласы бойынша жер силкинисинде пайда болатын сейсмикалық толқыннын энергиясын багалау жургизилуде.

Жер силкинисинин шыгынын азайту ушин томендеги ис-арекеттер жасалынады:

• сейсмикалық бақылау мен жер силкинисинин болжамын республикалық денгейде дамыту;
• сейсмикалық тозимди гимараттарды жобалау жане салу;
• халықтын сейсмикалық билимин арттыру;
• хабарлау жане байланыс жуйелерин турақты дайындықта болуын уйымдастыру;
• жер силкиниси кезинде азаматтық қорганыс куштерин тарту жане турақты дайындықта устау.

 

7.13. Халықтын жер силкиниси кезиндеги ис-арекети

 

Жер силикиниси кезинде гимарат ишиндеги кез келген адам тири қалу мумкиндигин арттыру, жарақаттан сақтану ушин думпуди алдын ала куте туруга болатын, салыстырмалы қауипсиз орынды билуге тиис, ал думпу аяқталганнан кейин гимараттан тез шыгып кету керек.

Тутас ишки қабыргалардын ойықтары, қабыргалардын бурыштары, есик жақтауынын ортасы, мықты устел, белагаш отетин жер ен қауипсиз орындар болып табылады.

Спитактагы жер силкиниси кезинде (07.12.88ж.) ванна ишиндеги 6 адам тири қалган.

Жер силкиниси кезинде қауипти орындардын қатарына ишки жане сыртқы қабыргалардын шыныланган ойықтары, сонгы қабаттардагы шетки болмелер, лифтилер, саты аланы мен балкондар жатады.

Зилзала кезинде гимараттан ешбир кедергисиз жылдам шыгу ушин дализдерди, отетин жерлерди, баспалдақ торларын, ишки жане сыртқы есик ойықтарын аса қажетсиз дуние - муликпен ыбырсытпау керек.

Егер сиз гимараттын 1-2 қабатында болып, одан шыққыныз келсе, онда алгашқы думпу кезинде дабырасыз жылдам қимылданыз. Биринши қабаттан тез шыгу ушин терезени немесе балконды пайдалануга болады.

Гимараттын жогаргы қабатындагы адамдар бастарын қолга тускен затпен (тук табылмаса қолмен) жауып, думпуди салыстырмалы қауипсиз орнында тоса турулары қажет. Гимараттан арқаны қабыргага тирей отырып шыгу керек, ал қабырга жалан болса оны айналып откен жон.

Жеке уйдин иелери қажетти жагдайда оны сейсмолық тургыдан кушейтуи кажет. Уйымнын букил қызметкерлери гимараттын сейсмо тозимдилик дарежесин билуге тиис.

Букил қурылымдық болимдерге негизги шыга берис жолын, қозгалыс багытын, гимарат пен аумақтагы қауипсиз аландарды бекитип берген жон.

Жумыс истейтин барлық қызметкерлер жер силкиниси кезиндеги ис-арекеттер баяндалган жаднама-буклеттерди оқуга тиис.

Қазақстан аумагынын сейсмо қауипти аймагында жер силкинисинин жиилиги артурли. Қазирги гылым алапат сейсмикалық қубылыстын уақыты мен киндигин азирше дал болжай алмайды. Сондықтан да жер силкиниси кезиндеги азирлик шараларына даярлануды, ис-арекеттер тартибин алдын ала билуге тиис. Сейсможаттыгу адамдардын жер силкиниси кезиндеги дурыс ис-арекеттерге дагдылануына улкен септигин тигизеди.

Қазақстан Республикасынын Министрлер Кабинетинин «Тотенше жагдайларды ескерту жане ис-орекеттер бойынша халық пен мамандарды оқыту жуйесин қуру жониндеги шаралар туралы» 1993 жылгы 30 қыркуйектеги №969 Қауылысында сейсмо қауипти аймақта орналасқан барлық объектилерде, уйымдар мен касипорындарда тоқсан сайын сейсможаттыгу откизу белгиленген.

 

7.14. Вулкан атқылауы

 

Дуние жузине 200 миллионга жуық халық вулкан болуы ықтимал аумақта турады. Вулкан атқылауы жердин астындагы турақты турде активти процестер журип жатқанынан болады.

Жер қыртысы жане онын бетинде магманын қозгалысына байланысты қубылыс вулканизм деп аталады.

Магма (грек тилинде – қою мазь) – жердин терен ортасында пайда болатын силикаттық қурамы басым ериген масса магма лава туринде атқылайды. Лаванын магмадан айырмашылыгы газдын болмауы. Ол газ атқылау кезинде ушып кетеди.

Вулкан – бул лақтырудан пайда болган заттан жиналган жеке тау. Магма ошагы жер қыртысынын терен 50-70 км жеринде орналасқан.

Вулкандар – атқылау  болып жатқан, уйықтаган жане сонген болып болинеди.

Уйықтаган вулкандарга оз формасын сақтаган жане онын астында жер силкинистери аздаган кушпен болып жатқан, сонымен қатар онын атқылаган-дыгы туралы ешқандай малимет жоқ вулкандар жатады.

Сонген вулкан – бул ешқандай вулкандық активтилиги жоқ вулкандар.

Вулканнын атқылауы қысқа жане узақ мерзимди болып болинеди. Атқылау продуктилери (газ, суйық, қатты куйдеги) 1-5 км бииктикке дейин лақтырылады.

 

7.15. Опырмалар

 

Опырмалар тик тау жыныстарында пайда болган топырақ массасынын ауырлық кушинин асаримен томен қарай сыргуы. Опырмалар тик таудын турақтылыгы булинген жагдайда пайда болады. Опырмалар адам жане материалдық шыгынга акелип соқтыратын табиги процесс.