Санау жүйесінің түрлері

Тущы судын ашық қоймаларынын сапасын томендетеди, тири организмдердин қуруына акеледи.    

Парниктик   эффект. Атмосферанын қурамы мен жагдайы гарышпен жер арасындагы сауле, жылу алмасу процесине асер етеди. Куннен жерге немесе жерден гарышқа қуат берилу процеси биосферадагы температураны белгили бир денгейде сақтайды, орташа алганда +15°. Бунда биосферадагы температура жагдайын сақтап туруда Жерге жылу қуатын алып келетин кун радиакциясынын роли жогары. Осы процесс бири-биримен тыгыз байланыста болады. Сондықтан Жердеги жылу балансынын озгеруи биосферанын орта температурасынын улгаюына акелуи мумкин. Бул жагдай антропогендик қосындылардын атмосферада сонгы жылдары кобеюине байланысты болып отыр. Атмосферадагы газдар мен басқа қосындылардын кобеюинен, Жерден гарышқа котерилетин жылудын колеми азаяды да, Жер бетинде қалып қояды. Ал бул жагдай климаттын жылынуына акелип согады. Бул процесте комирқышқыл газынын роли оте зор. О бастан комирқышқыл газынын жердеги климат пен температураны қолдап туратын концентрациясы 0,003 пайыздан аспаган ал кейинги жылдары бул газдын колеми ар он жыл сайын 2 жылга улгайып отыр. Бул жылдамдық сонгы жылдары тездетип барады. Жер тургындары жылдан-жылга ормандардын колемин азайтуда жане отын жагуда.

Климаттын ар турли моделин жасап, зерттеу 2050 жылы жерде орташа температура 4,5°С дейин котерилуи мумкин. Жер шарынын мундай жылынуы мангилик муздардын еруине акелетин болса, Алемдик мухиттын денгейи 0,5-1,5м котериледи. Климаттын одан ары жылынуы 2100ж Алемдик мухиттын денгейин 2метрге дейин котереди. Ал бул 5млн шаршы километр қурлықты су басып кетуине акелуи мумкин. Ал бул – барлық қурлықтын 3 пайызындай колеми, жер шарындагы қолданбалы жердин 30 пайызындай колеми. Парниктик эффектин  Жер тургындарына алып келер зардабы ушан тениз. Сондықтан осы курдели маселелер жонинде адамзат алдын ала тиимди шаралар қабылдамаса, жердеги омир – тиршиликке улкен қатер туындауы мумкин.

Озон қабатынын бузылуы. Атмосферанын техногендик ластанудын кери асери тек жер манындагы аймақпен гана шектелип қоймайды. Лас қосындылардын белгили бир болиги озондық қабатқа жетип, оны бузады. Озондық қабаттын бузылуы жерге узындыгы 0,29км ультра кулгин сауленин енуине мумкиндик тугызады. Бул қысқа толқынды ультракулгин саулелену биосфера ушин оте қауипти: осимдиктер алеми қуриды, анкологиялық жане коз аурулары кобейеди.

Озондық  қабаттарды талқандайтын негизги заттар- хлор мен азот қосындылары. Хлордын бир молекуласы 10 озоннын молекулаларын, ал азот оксидинин 1 молекуласы онын 10 молекулаларын талқандайды.

Хлор мен азот қосындыларынын озондық қабатқа котерилинуинин негизги курдели болып томендеги факторлар саналады:

• ушақтардын шыгаратын газдары;
• змырандардын шыгаратын газдары;
• вулкан газдары;
• фреонды пайдаланатын технологиялар;
• атом жарылыстары.

Мысалы: “Шаттл” ракетасынын бир ушуы озоннын 0,3 пайызынын бузылуына акелип согады. Озон қабатынын осы тесигинин қайта жабылуы узақ уақытты қажет ететиндиги гылыми тургыдан далелденген.

Озон қабатынын бузылуына омиринин узындыгы 100 жылдарга созылаты фреон улкен асер етеди. Фреоннын шыгатын негизги коздери: тыгыздалуы бузылган муздатқыштар, фреон қолданылатын технологиялар, турмыста қолданылатын аэрозоль қутылары жане т.с.с.

 

4. Омир суру ортасындагы адам организмине кери асер ететин факторлар

 

Зиянды заттардын жалпы сипаттамасы. Қазирги заманда адамзатқа белгили 7 млн. астам химиялық заттар бар. Олардын 60 мыннан астамы кен қолдану табуда, тамаққа қосу туринде – 5500, дари –дармек – 4000, турмыс химиясында – 1500 пайдаланылады. Халықаралық рыногта жыл сайын 500-ден 100-га дейин жана химиялық қосындылар, онимдер пайда болуда. Мине, сондықтан адам омирине қауипти улы заттар дуниеге коптеп келип жатыр.

Улы химиялық заттар, озинин пайдалануына байланысты томендегидей болып жиктеледи:

• онеркасип улы - ондиристе қолданылатын заттар;
• улы химикаттар – ауыл шаруашылыгында қолданылатын заттар;
• дари-дармектер;
• турмыс химикаты;
• осимдиктер жане жануарларда, санырауқулақтарда, қурт-қумырсқаларда болатын заттар;
• аскери улаушы заттектер.

 

Адам организмине асер ету сипаты бойынша улы заттар томендегидей болып болинеди:

• жалпылама улылар – организмди жалпы улайтын, жеке органдарды ауру етип, истен шыгаратын улы заттар;
• қоздыргыштар – тыныс жолдарынын шырышты (слизистый) қабатын, козди, окпени, терини ауру ететин заттар;
• аллергия тудыратын заттар;
• мутагендер – генетикалық  кодты бузатын заттар;
• канцерогендер – қауипти исиктер тудыратын заттар;
• бала жасау қызметин жоятындар – қоргасын, сынап, стирол, радиоактивти басқа да заттар.

 

Зиянды заттардын асер етуи жане организмге енудин жолдары.Зиянды заттар адам органтзмине тыныс алу жолдары, тери жане ас қорыту жолдары арқылы енеди. Коп жагдайда(80-90 пайыз)касипке байланысты ауруларжане уланулар организмге улы газдардын, булардын, тумандардын енуине байланысты болады. Бул жолмен ауруга шалдыгу оте ауыр болуы мумкин, себеби улы зат бирден қанмен араласып букил денеге тарап кетеди.

Улы заттар ишкен тагаммен, сумен, темекимен, қолдын киримен асқорту жолдары арқылы организмге енеди. Улы заттар ауыз қуысында – ақ синип, қанга отип кетуи мумкин. Ондай заттарга фенол, циянит сияқты улар жатады. Асқазаннын қышқылды ортасы улы қосындымен биригип, заттын улылыгын одан ары арттырып тусуи мумкин.

Улы заттар адам организимине тери арқылы енеди. Улы булар, суйық заттар териге енип, сол арқылы қанга кетеди. Бундай заттарга суда, майда женил еритин комирсутеги, ароматты аминдер, бензол, анелиндер жане т.б. жатады. Егер териде жара немесе сызат болса, организмге енуи женилдейди.

Биринши кезенде улы заттардын болинуи қан айналымынын қарқындылыгына байлынысты болады. Улы заттардын жиналатын уш басты орны бар: клетканын сыртындагы суйық, клетканын ишиндеги суйық жане майлы  (ткань). Улы заттын тарауы уш негизги физикалық – химиялық қасиетке байланысты болады: суда еригиштиги, майда еригиштиги, реакцияга енгиштиги. Кейбир металдар (кумис, мырыш, хром, ванвдий, кадмий жане басқалары) қаннан тез шыгады, бирақ бауыр мен окпеде жиналып қалады. Барий, бериллия, қоргасын қосындылары кальцимен, фосформен биригип оте мықты қосынды жасай алады жане суйекте жиналады.

 Улы заттардын асеринин салдары. Улы, зиянды заттармен жақындасқанда адам организми тиннин жергиликти зақымдануына жане жалпы улануга акеледи. Жалпы уланудын қанга енуинин натижесинде дами бастайды.Удын жергиликти асери онымен жақындасқан жеринде зақымдану болуы мумкин: теринин қызарып, қабынуы, куюи.

Улану еки турде журеди: откир жане созылмалы.

Уланудын откир тури – булай улану апат болганда, қауипсиздик ережелерин орескел бузганда болады ари у тез арада асер етеди жане коп молшерде организмге енеди, откир уланудын еки фазасы болады: бириншиси - озине тан емес коринуи (бас ауыруы, алсиреу, журеги айну жане т.с.с.)

Уланудын созылмалы тури – уланудын бул тури жайлап, аз молшерде билинбей журип жатуы мумкин. Ондай улану удын органызмде жиналуынын асеринен болады. Мысалы, бензонмен откир улану болганда негизинен жуйке жуйеси зақымданады, ал осы затпен созылмалы турде уланса,онда қан жасау жуйеси зақымданады.

 

5. Адам организминин улы заттарга қарсы куресинин жолдары

 

Зиянды заттар организмге тускен сон, ар турли химиялық озгериске ушырайды: биотрансформация немесе метоболизм. Улы зат клеткалы мембранамен, ақуыз қурылымымен жане клетканын басқа да қурылымдарымен тинаралық ортамен қарым – қатынасқа тусип озгереди – бул удын ар жолмен оз кушин жогалтуы.

Биринши жол – удын химиялық қурылымынын озгеруи.

Екинши жол – улы заты уақытша бир органдарга болип қоюы (депонирование). Бул жол – уақытша қанда айналып журген удын колемин азайтады. Мысалы, ауыр металлдар (қоргасын, кадмии) суйекте, бауырда, буйректе, кейбир улы заттар жуйке жуйесинде жиналады. Бул процесс оте курдели жане уды жоюдын негизги тиимди жолы болып саналмайды. Себеби у қан айналымына кез келген уақытта қайта тусуи мумкин.

Ушинши жол – организмнен шыгуы – бул ар турли жолмен болады: тыныс алу жолдары арқылы, асқорту, буйрек, тери, темир. Мысалы, ауыр металдар ишек – қарын жолымен организмнен шыгады. Терлегенде термен де шыгуы мумкин.

 

II-тарау. Қазақстан Республикасындагы Азаматтық қорганыс жуйелери

2.1. Азаматтық қорганыс жуйесинин қурылымы мен роли

 

Қарулы куштерди алсирету ушин ар согысушы жақ екинши жақтын ту сыртына соққы беру мақсат етеди. Мундай соққы беру мумкиндиги 1914-1918 жылдары ушақтардын пайда болуына байланысты, ауеден бақылау мумкиндиги туды. Сойтип қалаларга, қорганыс шебинен тыс тылдарга ауеден соққы бериле бастады. Ал мунын ози осы қалалардын ауадан шабуылына қарсы тура алатындай дарежеде болуын талап етти. Бул жагдай ауе шабуылына қарсы қарсы туратын аскери куштермен қатар, қираган ондирис орындарын, тургын уйлерди қайта қалпына келтируге халықтын озин котеру қажеттилиги туындады.

Сойтип ауе шабуылынан қоргау ушин 1920 жылы жергиликти ауе шабуылынан қоргану жуйеси қурылды.

Кенес одагында ХАҚЖ 1961 жылы Азаматтық қорганыс (АҚ) – деп аталына бастады. Кенес окимети 1925-1932 жылдары осы Азаматтық қорганыс жуйесин одан ари ныгайту мақсатында бирнеше қаулылар қабылдады. Осы ХАҚЖ – не томендегидей миндеттер жуктелди:

• ауе шабуылы туралы халыққа ескерту жане қауиптин откендигин хабарлау;
• ауе шабуылынын зардаптарын жою;
• бомбадан не газдан, улагыш заттардан (УЗ) паналау орындарын дайындау;
• зардап шеккен жан-жануарларга комек корсету;
• қауип тонген аудандарга қогамдық тартипти сақтау шараларын жургизу;
• ХАҚЖ ушин арнайы мамандар дайындау жумысын жургизу.

 

   Арнайы курстарда, қогамдық қоргану уйымдарында оқытуды уйымдастыру.

   Улы Отан согысы жылдарында бул истерге жогары маныз берилип, бул куштер халықты қоргауда, шабуыл зардаптарын жоюда улкен жумыстар атқарды.

   Улы Отан согысы аяқталганнан кейин де бул қызмет одан ары қарай жалгастырып жетилдире берилди.

    Бул кундери оларга жана миндеттер жуктелинген, қурылымы озгерген. Халықты ауе шабуылынан, атом бомбасынын қолдануынан, химиялық, бактериологиялық қарулардан қоргануга дайындау жумыстары жуктелди. Бул жумысты басқаруды уйымдастыру министрликтерге, облыстық, қалалық жане аудандық акимшиликтерге жуктелген.

 

2.2. Азаматтық қорганыс жуйесинин мақсаттары

 

Азаматтық қорганыстын мақсаттары:

• ар қогамдагы ен басты жане багалысы – адам. Сондықтан барлық қоргану шараларында адамдардын кауипсиздигин ескерту – негизги мақсат. Адамды қоргай билу – мемлекет ушин манызды. Сондықтан халықты қоргау адамнын омирин сақтап қалу, олардын қауипсиздигин қамтамасыз ету азаматтық қорганыс жуйесинин негизги жумысы.
• халықтын енбегимен жасалган барлық байлықты сақтап қалу. АҚ ережелеринде олар сенимди турде қоргалуы қажет деп корсетилген.

Азаматтық қорганыс миндеттери:

• халықты жаппай қыру қуралдарынын(ядролық, химиялық, бактериялық) зардаптарынан сақтап қалу;
• тотенше жагдайда ондирис орындарынын турақты жумысын қамтамасыз ету;
• зардапқа ушыраган адамдарды қутқару жане қалпына келтиру жумыстарын жеделдетип жургизу;
• апат болган, қираган жерлерде барлау жумыстарын жургизу;
• зардап шеккен адамдарды издестиру, қутқару, оларга қажетти комек корсету;
• тотенше жагдайда шыққан ортпен куресу, олардын оршуине жол бермеу;
• ондиристик орындардагы апаттық корши тургын объектиге зиянын келтирмеуин коздеу жане қалпына келтипу;
• адамдарды жане техникаларды басқа да объектилерди улы, бактериялық, химиялық заттардан санитарлық тазалықтан откизу;
• территорияны, техниканы, киимди, тамақты, улы радиактивти заттардан, бактериялардан қоргау.

 

2.3. Азаматтық қорганыс жуйесинин басқару уйымдары мен қурылымы

 

Азаматтық қорганыстын басқару уйымдары:

• республикадагы азаматтық қорганыс штабы;
• облыстық, қалалық, аудандық штабтар;
• министрлик бойынша жергиликти жердеги мекемелерде;
• АҚ штабтары немесе қызметкерлери;
• азаматтық қорганыс уйымынын кезекшилик қызметкерлери мен байланыс органдары.

Азаматтық қорганыстын куштерине жататындар:

• азаматтық қорганыс аскерлери;
• ауқымдық не министрликтерге багынатын жасақшылар;
• арнайы жасақшылар.

Басқару органдары:

• Қазақ Республикасынын Прьемер-министри;
• республикалық азаматтық қорганыс штабы;
• тотенше жагдай жониндеги комиссия;
• облыс акими;
• қала акими;
• аудан акими;
• ар мекемедеги биринши басшы (3-сурет).