Санау жүйесінің түрлері

 Женил ортақ қубылыстар қоса болатын (талықсу, естен уақытша айырылу, бастын айналуы мен ауыруы жане журектин шаншуы), зақымдалу кезинде алгашқы медициналық комек оқуга болган жерде жедел жане уздикси корсетилуге тиис, ал клиникалық олим жагдайында адамга “ауызга-ауыз” жане “мурынга-ауыз” адисимен жасанды демалдыру мен  журектин жанама сылауын жургизу қажет.

Электр жарқатын алган барлық адам ауруханада жатуы тиис. Осындай  сырқаттарды стационарга тасымалдаган кезде жасанды тыныс алдыруды  тоқтатпау керек, ол жуйели, табанды жане уздиксиз жургизилуге тиис.

Журек тоқтаган кездеги алгашқы комек  жасанды тыныс алдыруы мен журектин сыртқы сылауын бируақытта  жургизу арқылы ертерек басталуга тиис.

Егер жасанды тыныс  алдыру мен журекти сылау мумкиндиги болса оны журек дари-дармектер (ишки булшық ет кордиаминнын 2-4 мл 25пайыз еритиндиси, кофеиннин 1 мл 5 пайыз еритиндиси ) жане тыныс алуды қоздыратын дармектерди (1 мл цититон, теринин астына лобелиннин 1 мл 1 пайыз еритиндиси ) берумен орайластыру қажет. 

Турмыста кенирек таралган найзагай соққан адамды жерге комип тастауы керектиги туралы пикир орескел қате болып табылады.

 Турмыста кенирек таралган найзагай соққан адамды жерге комип тастауы керектиги туралы пикир орескел қате болып табылады.Найзагай соққан адамды жерге комуге мулдем тиым салынады! Зардап шегушини жерге комип тастау қосымша қолайсыз жагдайды тугызады: тыныс алуды нашарлатады,зардап шегушинин денесин суындырады, қан айналымын қиындатады,ен бастысы парменди комек корсету уақытын созады.Жылыту,жасанды демалдыру, журектин жабық сылауы, оз уақытында тасымалдау-зардап шегушини қутқарудын бирден-бир ықтимал нусқасы болып табылады.

 

6. 4. Куннин отуи

 

Ыстық кундери адамнын басына узақ кун саулесинин тикелей асери ми қан тамырларынын кенеюине акеп соқтырады, сонын натижесинде басқа қаннын қуюлуы байқалады (гиперемия).

Беттин қызаруы мен бастын қатты ауыру куннин отуинин алгашқы белгилери болып табылады.Сонан сон журек айниды,бас айналады,коз қараутады жане қусқысы келеди. Ауру естен танады,тыныс алуы жиилей туседи,журек қызмети алсирейди.

Басты орамалмен жабу,сондай-ақ басқа  суық су қую алдын алу шаралары болып табылады.

   Ыстық тию. Букил организмге қоршаган ауанын ыстық температурасы (30-40) узақ асер еткен кездеги орталық жуйке жуйелерине ауыр зақым келтиретин ысыну ыстық тию деп аталады. Ол жогары немесе  адеттегидей жылу реттегиштин қызмети кемиген немесе тоқтатылган кезде пайда болады.

Денеге ыстық тиюдин уш себеби:

• жогаргы  сыртқы температура;
• дененин ылгалын жибермейтин қымталган киим;
• ауыр жумыс истеу.

 

Ыстық тию тек ыстық  кундерде емес ол жылы жане қапырық болмелерде, ыстық цехтарда, узақ жорық пен марштар кезинде болады. Ыстық тию асиресе корсетилген уш себептер қосылган кезде пайда болады.

Қатты ысынган жане терлеген кезде организм ылгалды жогалтады, қан қоюланады, организмдеги туздын молшери азаяды, осынын натижесинде ыстық тию пайда болады. Бул организмдеги асиресе мидагы оттеги тапшылыгына акеп соқтырады.

Ыстық тиюдин алгашқы белгилери- аурудын алсиздги, қалжырагандыгы, журегинин айнуы, басынын ауыруы, айналуы. Дененин ысынып, температурасы 38-40 градус дейин котерилген кезде ауру қусады, талықсиды, кейде қурысу пайда болуы мумкин.

Алгашқы медициналық комек. Зардап шегушини суық жерге, коленкеге немесе жақсы желдетилетин орынга апарып, киимин шешип, басын сал котерип жатқызады. Зардап шегушини тыныштықта қалдырып, басы мен журек тонирегин салқындатады (суық су қуяды), тез жане аяқ асты салқындатуга болмайды. Сырқатты ылгал матамен ораган дурыс, олай ету суды буландырып, температураны томендетеди. Сусын мен женил тагам береди. Журек-тамыр қызмети алсиресе, тыныс алу бузылса, 1мл 10 пайыз кофейн еритиндисин, 1мл кордиамин, 1мл 10 пайыз лобелин еритиндисин береди. Кун тиген кездеги алгашқы комек ыстық тиген кездегидей.

 

5. Журек-тамыр аурулары

 

Сиз, арине, кеуденизде журектин согып тургандыгын  билесиз. Алайда қан айдайтындыгы туралы бир сатке ойланып кординиз бе? Адам шаршаса жатып демалады, уйықтайды. Журек уздиксиз жумыс истейди, адамнын  ми клеткалары басқа органдарына омирлик қажетти оттегини, қант пен озге затты жеткизеди.

 Журектин арбир қысқарган уақытында ол ири тамырларга елу, жуз текше сантиметр қан жонелтеди. Ширек стақан, бир қараганда аз сияқты, алайда осы санды бир минуттагы 60-80 қысқартуга кобейтиниз, сонда 4-8 литр, ал таулигине 10 мын литрга жуық қан айдайды! Журектин осы бир алып жумысы ол озинин жумысын ақаулы атқарганша кун сайын қайталанады. Алайда журектин қурылымы қандай болса да, табигат оган қандайда бир кушпен тозимдиликти сыйласа да ауруга шалдыгуы мумкин.

Журек тамыры ауруларынын халықтын арасында қазирги уақытта таралгандыгы соншалық оны ХХ гасырдын ауруы деп атай бастады. 19 гасырда тырысқақ жайлады, ХХ гасырдын басында халық туберкулезден, сузектен басқа да жуқпалы аурулардан шетинеди. Биздин жузжылдықтын алдынгы жартысында журек пен тамыр аурулары алдынгы қатарга шыгып, қазирги адам ушин №1 тажалга айналды.

Жастардын арасында оз денсаулыгына немқурайды қарау орын алып отыр. Олар кейде ауырган кезде бирақ емделемиз деп дандайсиды. Ен бастысы ауруга шалдыққанша онын алдын алган жон. 19 гасырдын белгили  терапевти М.Я. Мудров былай деген еди: «Дени сау адамдарды оз қолына алу, оларды аурудан сақтау, оларга лайықты омир салтын корсету-даригер ушин емдеуден гори онай миндет».

 

6. Газбен улану 

 

Турмысымызды анагурлым женилдетип журген осы затқа арнайы кутим мен уқыптылық қажет. Сондықтан, газды дурыс пайдалану жониндеги томенги кенестерге назар аударыныз! 
Газдын сыртқа шыгуынын негизги себептери:

• жалгастырушы тутиктердин ақаулары;
• тутиктин редуктормен жане газ қурал – жабдыгымен ныгыздап жалганбауы;
• бурандалы жалгастырушылардын ныгыз еместиги;
• майлайтын жабдықтардын ныгыздап қатайтуындагы шумектердин жалгастырушы сабақтарынын тыгыз еместиги;
• оттыққа суйықтын қуйылуы немесе жел оширгенде газдын шыгуы;
• оттықты дурыс тутандырмау болуы мумкин.

 

Газ баллондарын оз беттеринизше орнатып, газ қурал – жабдықтарын оз бетинизше жондемениз. Бул арекетиниз – қайгылы оқигага апарып согуы мумкин.

Газ ошагы. Газ ошагын тек жақсы желдетилген уй-жайда пайдалануга болады. Газ ошагынын ишки қуысынын оттыгын тутатарда онын есигин бирнеше рет ашып – жабу арқылы желдету қажет. Газды жагарда алдымен жанып турган шырпыны оттыққа жақындатыныз, сосын шумекти ашыныз. Туби улкен ыдысты қақпаққа қоярда кен қабыргалы тиреуди пайдалану қажет. Газ ошагын уйди жылыту мақсатында пайдалануга мулде болмайды. Себеби, желдетилмеген уй-жайдагы комир қышқылды газдын жиналуы жане иисти газдын болинуи адам агзасынын улануына апарып согады. Газ баллоны толтырылган ари ақаусыз газ баллондарын тек арнайы мамандандырылган газ қызметтеринен гана сатып алыныздар! Бурандалы қосылган жер мен баллоннын редуктормен қосылган жерин сабын кобигимен турақты тексерип турыныздар. Жалгастырушы тутиктин дурыс қосылганын қадагаланыз!

Баллон мен газ ошагынын арасы 0,5 метрден жақын болмауы керек. Сондай – ақ жылу радиаторына немесе пешке 1 метрден жақын орнатылмауы тиис. Молшерден тыс газбен толтырылган баллон жылы жер де (жылы уйге киргизип жылы- тқанда) жарылуы мумкин.Газ баллонынын қақпагы коп қабатты уйлерде газ баллондарын пайдалануга узилди – кесилди тыйым салынады! 
27 литрлик баллонды ауыстырганда немесе оган газ толтырганда қақпақтын санылаусыз жабылганын тексеруди талап етиниз. 
Ныгыздаушы шыгыршықтын жай – куйин унеми тексерип отырыныз. Дурыс шыгыршықта кесилген жарық, кедир – будыр сияқты ақаулар болмауы тиис.  Газ қурал – жабдықтарын орнату мен жондеу кезинде тек тиисти қужаты бар мамандарга гана руқсат бериниз. Газды пайдаланып болганда газ қурал жабдық-тарындагы жане олардын алдындагы шумектерди жабу керек. Ал ас уйдин ишине баллондарды орнату кезинде баллондагы қақпақты немесе редуктор жалгаушысын жабу қажет. Дурыс жанганда жалын бир қалыпты, когилдир – жасыл тусте болады. Тутиндиктин жыл сайын тексерилуин қадагаланыз. 
Тарту кушинин болмауы газдын толық жанбай, иисти газдын болинуине себеп болады.

 

Манызды торт қагиданы есте сақтаныз!

 

Газ қурал – жабдықтарын оз бетинизше жондемениз. 
Газ тутиктерине кир жаятын жипти байламаныз. 
Газ желиси тутиктеринин ақауларын жондемениз! Аспаптан қатерли ушқын шыгуы мумкин. Газ қурал – жабдықтарын жумыс истеп турганда, асиресе, оларга балалардын қолдары жететин жагдайда қараусыз қалдырманыз. Егер сиз газдын откир иисин сезсениз, 
шумекти дереу жабыныз.Уйди желдетиниз (терезе, есиктерди ашыныз). 
Газ шыққан жерди тек сабын кобигинин копиршиктери арқылы гана анықтауга болады. 4.104 телефоны арқылы газ апаттық қызметин шақырыныз (телефонды газдын ииси жайылмаган болмеден немесе корши патерлерден пайдаланган жон).

 

 

 

 

VII-тарау. Тотенше жагдай

 

Адамнын жумыстық қызмети экологиялық тепе-тендикти бузуга, аномальдик табиги жане техногендик жагдайларга, стихиялық жане коптеген адам мен материялдық шыгынга акелуде.

Адамзат кунделикти коптеген табиги қауип–қатермен кездесуде.Жер шарында жыл сайын жобамен 10 мын су тасқыны, 100 мыннан аса жер силкиниси, коптеген орттер мен опырмалар, вулкан атқылауы жане тропикалық циклондар болып турады. Бириккен улттар уйымынын малимети бойынша сонгы 20 жылда стихиялық апат пен катастрофанын арқасында 3 млн артық адамдар қаза болган. Сол себепти тотенше жагдайдын алдын алу, онын асерин жою қазирги уақыттын актуальди проблемалары болып табылады.Тотенше жагдай бола қалган жагдайда адамдарды қутқарудагы биликти қимыл жасау, оларга керек комек корсету жане апат ошагында қутқару жумыстарын тиимди уйымдастыру адам мен материалдық шыгынды азайтуга мумкиншилик жасайды.                                                                                                                                      

Тотенше жагдайдын болуына негизинен ишки жане сыртқы асерлер ықпал етеди. Ишки асерге технологиянын курделилиги арнайы мамандардын аздыгы, жобалау кезиндеги кемшиликтер енбек жане технологиялық тартиптин томендиги жатса, сыртқы асерге кенеттен элекрэнергиясынын газдын, технологиялық онимнин немесе шикизаттын токтауы, сондай-ақ согыс пен терроризим жатады.                                                                    

Тотенше жагдай келеси жагдайларда болуы мумкин:

• қаупи бар коздин барлыгы (жарылысқа арналган жане радиоактивти заттар);
• апат ошагында адам мен жануардын қалып қоюы. 

                                                                                

         Тотенше жагдай деп табиги стихиялық пен техногенди апаттарда пайда болатын аскери, алеуметтик жане саяси сипаттагы, адам омиринин, экономиканын, алеуметтик жане табиги нормаларынын кенеттен озгеруине алып келип согатын жагдайды айтады.

Тотенше жагдай бул аймагы жагынан улкен маштабты жане коптеген адамдарга тондиретин қауипи бар оқига. Коптеген жагдайда бул оқиганы авария жане катастрофа деп те атайды. Бир қараганда бул екеуинин айырмашылыгы жоқ. Ал олардын акелген зияндыгын, адам олимин ескерген жагдайда гана айырмашылыгын билуге болады.

Авария - бул машиналар, технологиялық процестердин жане т.б. ондиристик орындарда болатын апат. Олар жарылыстарга, ортке, улы заттарды ауага немесе суга тастауга акелип соқтыруы мумкин. Бирақ бул оқигалардын асери оте улкен  жане адам шыгыны коп емес. Катастрофа - бул  адам шыгыны ауқымды болган жагдайдагы қайгылы оқига. Ол бирнеше турге болинеди:

• экологиялық катастрофа;
• ондиристик немесе коликтик катастрофа;
• техногендик катастрофа.

 

Экологиялық катастрофа дегенимиз омир суру ортасына тотенше жагымсыз озгерис тудыратын улкен ондиристик, транспорттық жане стихиялық апаттар. Ол флора мен фаунага, жерге,атмосферага сонымен жалпы табигатқа зиянын тигизетин қубылыс.

Техногендик катастрофа - кенеттен механикалық, химиялық, радиациялық тагы с.с. энергиялардын тасталуы, адам жане материялдық шыгындарга алып келип согатын улкен апаттардын асеринен болатын апат тури.

Стихиялық апат- бул қауипти катастрофага алып келетин геофизикалық, геологиялық, гидрогеологиялық, атмосфералық тагы сол сияқты процестер мен қубылыстардан туратын апат. Бул жагдай адамнын омир тиршилигин кенеттен озгертип материалдық ресурстарды бузуга жане қуртуга асер жасайды (19-сурет).

7.1.Тотенше жагдайды топтау

 

Тотенше жагдай, пайда болу асеринин таралуы немесе ауқымы, оркендеу жылдамдыгы жане тотенше жагдайды жою мумкиншилиги жагынан топталады. Тотенше жагдай пайда болу жагынан –табиги, техногенди, экологиялық, биологиялық, антропогендик, алеуметтик жане бириккен немесе қосылган болып болинеди. Техногендик тотенше жагдайга - техникалық обьектилерден туындайтын тотенше жагдайлар жатады. Мысалы, орттер, жарылыс, химиялық қауипти обьектилердеги апаттар, радиоактивти жане химиялық заттардын тасталуы, гимараттын қирауы жане адам тиршилигине қажетти жуйелердин апаттары.

Табиги тотенше жагдайга жер силкиси, су алу, вулкан атқылауы, опырмалар, сел, дауыл, табиги орт жане т.б. жатады.