Автор работы: Пользователь скрыл имя, 28 Февраля 2013 в 18:30, реферат
Оқыту мақсаты: Болашақ мамандарды теориялык билим жане тажирибелик дагдыга уйрете отырып, омир тиршилигине қауипсиз жане зиянсыз жагдайларын жасауды, экологиялық қауипсиздик бойынша қазирги замангы талаптарга сай жана техника жане технологиялық процестерди жобалауды, табиги апаттардын, зилзалалардын мумкин болатын апат салдарынан халықты жане шаруашылық нысандарынын ондирис қызметшилерин, ал сондай-ақ олардын салдарын жою барысындагы қорганыс бойынша тотенше жагдайларды болжау жане сауатты шешимдер қабылдауды, енбек қызмети мен адам демалысы аймагында қалыпты жагдай жасауды, адам мен онын омир суру ортасын залалды асерлерден қоргау жониндеги шараларды азирлеудин жолдарын уйретуди мақсат етеди.
Радионуклиттердин молшерине тынайтқыштарда улес қосады. N 90, P90 тынайтқыштары цезий 137-н 3-4 есе арттырады. Ал егер дал осы молшерде калий тынайтқыштарын қолданатын болсақ цезий 137-н молшерин 2-3 есе томендетеди.
Долмит минералды тынайтқышын қолдану стронций 90 осимдиктерге енуин айтарлықта томендетеди. Радионуклиттердин астықта жиналуына органикалық тынайтқыштар, метереологиялық жагдайлар асер етеди. Стронций 90 мен цезий 137-н топыраққа енгенен 5 жыл кейин олардын асери 3-4 есе томендейди.
Сондықтан радиануклиттердин миграциясы кобине топырақтын типине, механикалық қурамына, сулы-физикалық жане де агрохимиялық қасиеттерине байланысты. Радиаизотоптардын сорбциясына коптеген факторлар асер етеди, олардын ен негизгилери топырақтын механикалық жане минерологиялық қурамы. Одан басқа радиануклиттердин миграциясына метереологияда асер етеди, ягни жауын-шашын молшери.
9.1. Қоршаган ортада радионуклиттердин миграциялауы
Атмосферага жинақталган радиактивти заттар айналып келип топыраққа жиналады. Бирнеше жыл откен сон бул элементтер астықтар аркылы арқылы адам мен жануарлар агзаларына енеди. Апатты жагдайларда, екинши жылына қауипти заттар топырақ арқылы осимдиктерде жиналады.
Топыраққа енген радиактивти заттар грунт суларына да енеди. Жалпы осимдиктер радионуклиттерди макро жане микро элементтермен бирге бойына синирип отырады. RU-106, CE-144 ,CO-60 элементтери тек қана осимдиктердин тамырларында жиналады. Ал
стронций 90 мен цезий 137-н осимдиктердин жогаргы жақтарында жиналады. Негизинен радионуклиттер осимдиктердин бутақтары мен жапырақтарында жиналады. Ал кейбир жагдайларда цезий осимдиктердин туқыдарында жиналады. Кейбир туқымдарда онын молшери 10 пайызга дейин болады. Цезий осимдиктерде жылдам жылжиды, асиресе ол бидайдын қурамында коп.
Қышқыл топырақтарда стронций 90 мен цезий 137-н жылдамдылыгы арта туседи. Кальций жане калий карбонаттарынын топыраққа енгизуи стронций 90 мен цезий 137-н азайтады.
Ал адам агзасына радионуклиттердин миграциялауы ар алуан. Олардын едауир молшери адам агзасына азық туликтер арқылы енеди. Олар мынадай сипатқа ие: топырақ-осимдик-ауыл шаруашылық жануарлары-ет оними-адам. Сонымен қатар радионуклиттер адам агзасына тыныс алу, тери арқылы да жинақталады. Жалпы адам агзасына бул элементтер тери арқылы 0,0001, тыныс алу жуйеси арқылы 1, ал ас қорту жуйеси арқылы 1000 бирликти қурайды.
Сонымен радионуклиттер адам мен жануарлар агзасына жиналып, олардын денсаулыгына кери асерин тигизеди. Сондықтан да радионуклиттердин ауыл шаруашылыгына асерин азайту ушин ис-шаралар отуи тиис.
9.2. Экспериметтик болим
Зерттеу миндети мен мақсатынын тасили
Жер – Ресейдин улттық байлыгы. Оны тиимди пайдаланудан экономикалық, алеуметтик, экологиялық жагдайлар байланысты.
Сонгы жылдары дуние жузинде табиги кешендерге антропогендик жуктеме аса тусти. Ресейде сонгы жылдары жердин, судын, атмосферанын радионуклиттермен ластануы қобалжытады. «Адам-қоршаган орта» жуйеси сонгы жылдары ушыга тусти.
Радиактивти ластану қоршаган ортамен адамзатқа қауип тондиреди. Ионды радиациянын кери асери радиактивти элементтердин ашылуымен ақ тусиникти болды.
Чернобыль АЭСн апатынан кейин Ресейдин 15 администрациялық жерлери ластанды. Топырақ пен осимдик арқылы адам агзасына радионуклиттер жиналады.
Сондықтан да радионуклиттерди ар турли ис-шаралармен жою, қазирги танда актулды проблемалардын бири.
9.3. Ауыл шаруашылыгын радионуклиттермен ластанган жерлерде жургизу
Радиоактивти ластанган аймақтарда агроонеркасипти жургизудин принциптери.
Ауыл шаруашылық жерлеринин радионуклиттермен ластанганда, ен алдымен ол аймақ қай кезде ластанганын есепке алу керек. Ол ен алдымен стронций 90 мен цезий 137-н физикалық ыдырауымен байланысты, сонымен қатар радионуклиттердин миграциялауымен де байланысты. Сондықтан да ластанган жерде, осыларды есепке ала отырып, тиисти ис-шаралар жургизу қажет.
Ластанган аймақтарда ауыл шаруашылыгын жургизу ушин, коршилес аудандардын да радиациялық жагдайын билу керек. Мудай дерек ауыл шаруашылыгын тиимди жургизуге жагдай жасайды. Керекти деректер жиналган сон, ис-шараларды жургизудин жоспарын дайындауга кошсе болады. Биринши сатыда ластанудын коэфициентине қарай аудандарды 3 болу керек(шартты турде).
Биринши секторга ен аз молшерде ластанган, басқа да қосымша ис-шараларсыз қурамында аз молшерли радионуклиттер бар астық жинау аймагын жатқызамыз. Оларга минералды тынайтқыштар аз молшерде қолданылады. Бул секторде барлық жумыс қарапайым технологиялармен жургизиледи. Ал онын ониме шексиз қолданылады. Екинши секторга орташа радиацияланган ауыл шаруашылық жерлерин жатқызамыз( биринши сектормен салыстырганда, радиациялануы 3-4 есе жогары). Бул секторда ауыл шаруашылық онимдеринин радионуклиттерин томендету ушин миндетти турде ис-шаралар қолдану керек( агрохимиялық жане агротехникалық кешендердин барлыгын қолдану қажет). Онимдерде радионуклиттердин молшерин азайту ушин оларды техникалық қайта ондеуден откизеди.
Ушинши секторга радиациялану молшери жогарыгы денгейдеги ластанган аул шаруашылы жерлери жатады. Бул жерлер биринши сектормен салыстырганда ластану денгейи 8-10 есе жогары. Мундай аймақта ауыл шаруашылыгымен айналысу тек мамандардын бақылауымен жузеге асырылады. Бул секторда агротехникалық, агрохимиялық ис-шараларды қолдану миндетти болып табылады. Бирақ мундай ис шараларды қолданганнан кейинде онимде радионуклиттердин азаюына кепилдик болмайды.
9.4. Радиоактивти саулеленудин тири агзаларга асери
Жануарлар мен осимдиктердин саулелену сипаты сыртқы, ишки, аралас болады. Сырткы саулелену туринде, сауле кози агзадан тыс болады. Ен негизги сыртқы космостық саулелену, рентгенди альфа саулелер болып табылады.
Ал бетта саулелери, улкен молшерлерде, жануарлар мен осимдиктерге асерин тигизеди. Егер саулелену кози агзанын ишинде болса, ол ишки саулелену деп аталады. Осимдиктерге радиактивти элементтер қорек заттары мен жапырақтары арқылы жиналады, ал жануарлар агзасына олар осимдикти қорекпен туседи. Саулеленудин бул турин аралас деп атайды. Нуклиттердин радиактивти элементтер туринде шашраганда ионды саулелену пайда болады. Бул процесте онды жане терис зарятталган элементтер пайда болады.осы малекулалар кейинен радикалдар мен иондарга болинеди. Иондалган саулелердин су малекулаларымен арекеттесип, радиолизга ушырайды, ягни су еки ионга болинеди. Бул радикалдар бос оттектермен арекеттесип сутекке айналады. Сонымен басқа молекулаларды саулелендирип, радиацияга ушырайды.
Асиресе ионданган саулелерге ДНК мен РНК алсиз болып келеди.
X-тарау. Адам омир-тиршилигинин согыс жагдайындагы қауипсиздигинин негиздери
Биздин мемлекетимиздин аскери доктринасынын мазмуны халықтын қауипсиздигин қоргау жане қорганыс сипаттагы ис-арекетти алга қояды. Дегенмен Қазақстаннын геополитикалық курдели жагдайы озинин қарулы куштерин устады жане олардын аскери дайындыгын жогары устаганда талап етеди. Сондықтан қайтымы жоқ миллиондаган ақшалай қаражаттар қорганыс жумыстарына жумсалып жатады. Кейинги жылдары мемлекеттик денгейде Азаматтық қорганыс жумысы қолга алынып, 1997 жылы арнайы “Азаматтық қорганыс туралы” ҚР Заны қабылданды.
Согыс жагдайында адамдарды, мал-муликти, шаруашылықты қоргау мақсатында дурыс ари ойластырылган шешим қабылдау ушин, қазирги замангы жаппай қырып-жою қаруларынын сипаттамасын билу қажет. Бугинде кейбир мемлекеттерде ядролық қару гана емес, сондай-ақ лазерлик, гарыштық тагы басқа турлери де бар. Бундай қарулар қолданган кезде қирау, коптен адам, мал шыгындары сияқты улкен зардап, акелетин созсиз.
Ядролық қару деп жарылыс кезинде ядролық реакциянын журуинин натижесинде болатын ишки ядролық қуатты пайдалануга негизделип жасалган қаруды айтады. Ол барлық белгили зақымдау қуралынын ишиндеги ен қуаттысы. Ядролық жарылысынын қуаты тротилдық эквивалентпен олшенеди. Тротилдық эквивалент тоннамен (т), килотоннамен (Кт) жане мегатоннамен (Мт) олшенеди.
Ядролық жарылыс ауада, жер (су) бетинде жане жер (су)астында болуы мумкин. Онын талқандау факторына: соққы толқын, жарықты сауле болу, откир радиация, тониректи радиоактивти ластаужане электрлик магниттик импульс жатады.
Соққы толқын ауанын бирден қысылысынан пайда болады жане дыбыс жылдамдыгынан жогаргы жылдамдықпен тарайды. Соққы толқынынын пайда болу кози жарылыстын ортасында оте жогары қысымнын пайдаболуы. Соққы толқын озинин жойқын кушине байланысты жолындагылардын барин қирата талқандап отеди. Соққы толқыннын куши эпицентринен қашықтаган сайын басендей береди. Адамдар соққы толқыннан тек арнайы панаханаларга, шунқырларга т.с.с. таса жерлерге жасырынып, сақтанады.
Жарықты сауле болу ядролық қарудын жарылысынын асеринен пайда болады. Онын қурамында ультракулгин, инфрақызыл жане коринетин саулелер болады. Жарықты сауле болу жарылыстын кушине байланысты бирнеше секундқа гана созылады. Бул саулелердин ишиндеги қауиптиси инфрақызыл саулеси.
Жарықты сауле болу улкен орттердин пайда болуына асер етеди, адамдар куйеди, козди жандырып жибереди.
Откир радиация – гамма-сауленин жане нейтрондардын агымы. Ядролық жарылыстын натижесинде, онын айналасына жогары котерилип булт қураган радиоактивти заттар жерге тусип, айналаны, суды, ауаны радиоактивти заттармен ластайды.
Радиоактивти заттар адамдарга еки жолмен асер етеди: гамма-сауленин бета-болшектеримен болинип адамнын ашық жерине, терисине қонады, екиншиден, олар адамнын ишине кетеди. Осыдан адамдар сауле ауруына шалдыгады. Егер териге радиоактивти заттар коп қонса, адамдар радиоактивти куйик алуы мумкин. Ишке тускен радиоактивти заттар қан арқылы адам бойына толық тарайды.
Радиоактивти заттардан арнайы панаханалар гана сақтайды.
Электрлик магниттик импульс жарылыстан кейин электрлик жане магниттик аланнын пайда болуына асер етеди. Бундай аланнын колеми бирнеше мындаган шаршы километр аумақ болуы мумкин, ол жарылыстын қуатына тикелей байланысты. Электрлик магниттик импульс улкен антеналы оте сезимтал электрондық элементтерди куйдирип жибереди, прибролады, конденсаторларды, ваакумды қондыргыларды жане т.с.с. электрондық қондыргыларды истен шыгарады. Ягни бул фактордын асеринен байланыс аппараттарды, электрондық есеп машиналарды жарамсыз болып қалады.
Радиацияга қарсы қорганыс. Медициналық комек корсету. Алдымен халықты радиациялық қауип жонинде қулақтандыру керек, ужымдық жане жеке қорганыс қуралдарын пайдалану туралы хабардар ету керек, радиоактивтик заттармен ластанган аймақтын тургындарын оздерин қалай устау керектигин мумкиншилигинше тусиндиру қажет, радиациянын денгейин анықтаудын манызы зор, дозиметрлик бақылауды турақты жургизу керек, су мен тамақты радиоактивтик ластануга зерттеу жасау қажет.
Химиялық қару дегенимиз жалпылай улау заттарын қолданатын аскери қару. Химиялық улау заттарын жеткизу ушин зымырандар, бомбалар, снарядтар жане т.с.с. қуралдар пайдаланылады. Улау заттары адамдарды, мал-жануарды, тири организмдерди, озен-колдерди, су қоймаларын, сол ошақ тониректерин, егиндерди, осимдиктерди жояды, қатты зақымдайды.
Улау заттарынын жиктелуи келеси белгилеримен анықталады:
1. Зақымданудын клиникалық зақымдау белгилери бойынша улау заттарын 6 топқа боледи: нервтик-салдық асери (зарин, зоман, V типти заттар); тери жарасы асери (иприт, люизит), жалпы улау асери (синильдик қышқыл, хлорциан), туншықтыру асери (фосген, фифосген), психикага асери (ВZ), титиркендиру асери (СS-адамсит, хлорпикрин, хлорацетофен и др.)
2. Улау заттарынын сақталу қасиетине байланысты, оларды 2 топқа боледи: сақталмайтындар (синилбдик қышқылы, хлорциан, фосген, дифосген), узақ сақталатындар (иприт, зоманр, V типти заттар), булар узақ уақытқа (типти айлар бойы) дейин улау қасиетин жогалтпайды.
3. Сонгы зақымдау натижеси бойынша: олимге акеледи (иприт, зарин, зоман, V типти заттар, синильдик қышқыл жане басқалары) жане адамдарды уақытша есинен айырады.
4. Асер ету уақыты бойынша: тез асер ететиндер (удын асери тез арада билинеди (V), жай асер ететиндер(асери бирнеше сагат откен сон билине бастауы мумкин), мысалы, азотты жане кукиртти иприттер, фосген, дифосген.
5. Қолданылуы ықтимал улау заттары (V) жане фосфорорганикалық заттар.
6. Басқалары жатады.
Бактериологиялық (биологиялық) қару деп терлетки (патогенные) микроорганизмдери, олардын шыгаратын улары жане жеткизетин қуралдырынын жиынтыгын айтады.
Бул қарудын қауиптилиги-приборлардын жоқтыгынан издеп табудын қиындыгы. Ал олардын асерин анықтауушин, сол қару қолданылган жерден, судан, ауадан заттар алып, арнайы жабдықталган зертханада талдау жасап қана анықтауга болады. Оган коп уақыт кетеди, ал жаппай улану басталганда арбир минут, секунд қымбат.
Адамдарды жаппай қыру қаруларынан қоргау жане онын салдарын жою.
Халықты қоргаудын ужымдық қуралдары –тургындарды апат, зилзала салдарынан, сондай-ақ қазирги замангы қырып-жою қуралдарынын зақымдагыш факторларынан қоргаудын ен негизги тасилдеринин бири. Солардын бири-адамдарды ужымдық қоргау қуралына жататын қорганыс гимараттарына жасыру. АҚ жане ТЖ жуйесинде пайдаланылатын мундай гимараттарга панаханалар, радиациядан қоргау орындары (РҚО) жане қарапайым жасырыну орындары жатады.