Санау жүйесінің түрлері

Опырмалар келеси факторлардын асеринен болуы мумкин:

• топырақтын сусыздануына жане қургауына;
• осимдиктердин турлеринин озгеруинен (вида насождении);
• осимдик қабатынын қурып кетуинен;
• желденуинен.

Қатты жер силкиниси кезинде миндетти турде ар уақытта опырмалар орын алады.

Опырмалар Қазақстаннын барлық таулы аймақтарында болуы мумкин. Аса ири опырмалар тектоникалық усақталуга байланысты. Опырмалар ири озенди богейтин колденен массаларды уйип тастауына байланысты су тогандарын жасауга акелип согады. Мундай озендерге Кунгей Алатаудагы Колсай озени, Иле Алатауындагы Улкен Алматы озени жатады.

Опырмалар тиктиги 20 градусқа жуық жарларда жылдын кез-келген уақытында болуы мумкин. Ири опырмалардын колеми 50-60 га дейин жетеди.

 

7.16.Қар кошкини

 

Қар кошкини – бул қар массасынын тау беткейинен томен қарай жылжуы. Еуропада жыл сайын ар турли кошкиндер болып турады, ол орташа алганда 100-ши адам омирин алып кетуде. Ал Қазақстанда 95 мын шаршы км тау аумагы қар кошкини қаупине ушырауда.

Қар кошкиндери қулама тау беткейлеринен жана қар жауган жане кун курт жылып кеткен кезде пайда болады. Жауын – шашын наурыз – сауир айларында коп жауатындықтан қар кошкиндери сол айларда коп байқалады. Қар кошкиндеринин 50% жазық жерлерге дейин жетип, халық пен шаруышылық объектилерине қауипин тигизуде. Тау ауесқойларында болатын барлық қайгылы оқигалардын 25% -на жуыгы осы қар кошкининин еншисинде.

Қар кошкинин тоқтату ис-арекеттери пассивти жане активти болып болинеди. Пассивти адисинде дамбаларды, қар устагыш щиттерди жане орманды қалпына келтиру ис - арекеттери жатады. Активти адисине уақыты мен қауипсиздик арекеттерин белгилеп, қолдан қар кошкинин жасау жатады.

 

7.17.Сел

 

Сел – тау озендеринин оз арналарынын денгейинен кенеттен котерилип тау жыныстарынын бузылуына алып келип согатын қуатты агын.

Сел узақ носерлеп жауган жауыннын салдарынан, муз бен қардын еруинен жане жер силкиниси асеринен болатын қубылыс.

Қазақстанда Иле, Жонгар, Талас, Алатау жоталарында, сонымен қатар Қаратай,Кетмен жане Тарбагатай тауларынын озендери сел қауипи бар аудандар қатарына саналады.

Сел апатынан қоргану ушин қауипти жерлерге каналдар, платина жане су богеттерин салып, тау беткейлерине қар устайтын агаштар отыргызылады.

 

7.18. Метеорологиялық сипаттагы тотенше жагдай

 

Метеорологиялық сипаттагы тотенше жагдай томендеги жагдайлардын асеринен болуы мумкин:

Желдин. Онын ишинде бораннын, дауылдын, қуйыннын. Бул жагдайлар желдин 25м/с пен одан жогары жылдамдық болган жагдайында орын алады.

Носер жауында. 12 сагат ишинде жауыннын корсеткиши 50мм жане одан да коп болган жагдайы.

Ири буршақтарда. Буршақтын диаметри 20мм жане одан улкен болган жагдайда

Қатты қар жауганда. 12 сагат ишинде 20см бииктиктеги қарды жауып тастауы

Қатты бурқасында. Желдин жылдамдыгы 15м/с жане одан да жогары болганда

Шанды дауылда.

Жылы мезгилдеги. Бир денен куннин суыганда (замороски). Вегетациялық периодтагы топырақтын температурасы 0С дейин жеткенде

 

7.19. Циклондар мен антициклондар

 

Жердин атмосферасы биркелки элементтерден турмайды. Жер бетиндеги атмосферанын қурамы: 78% азоттан, 21% оттегиден, 0,9% оргоннан жане болар болмас пайыздары комирқышқыл газдан (углекислый газ), сутектен, гелийден, неоннан жане т.б. газдардан турады.

Атмосферанын томенги қабатында 20км денгейде су буы бар. Ал 20-25 км бииктикте азон қабаты орналасқан. Ол қабат тири организмдерди зиянды қысқа толқынды саулелерден қоргайды. 100км бииктикте газдардын молекулалары атом мен иондарга болинип ионосфераны қурайды.

Температуранын таралуына байланысты атмосфера тропосферага, стратосферага, мезосферага, термосферага жане экзосферага болинеди. Ауанын жерге қатысты қозгалуын жел деп атайды. Желдин кушин Бофорт шкаласы багалайды.

Желдин багыты улкен қысымнан киши қысымга багыттылады. Атмосферадагы қысымнын киши аймагынын ен киши қысымынын ортасы циклон деп аталады.

7.20. Дауыл

 

Дауыл – бул оте улкен куши мен узақ уақытта сақталу мумкиншилиги бар жел. Бул кезде желдин жылдамдыгы 32м\с жане одан да коп болып, желдин куши Боферт шкаласы бойынша 12 баллдан асады. Дауылдын размерлери ар-турли болуы мумкин. Адетте дауылдын енин катастрофалық  қираган зонанын енимен алады. Кейбир жагдайлардадауылдын ени 1000км-ге дейин жетип қалады. Тайфуннын қирау ени (разрушении) 15-45км. Дауылдын орташа узақтыгы 9-12 кун. Дауыл озинин стихиялық апат асери жагынан жер силкинисинен кем болмайды. Коп жагдайда дауыл носер жанбырмен қатар отип халық пен шаруашылыққа тигизер зиян зардабын оте курдели масштабтарга дейин жеткизуи мумкин.

 

7.21. Боран

 

Бул желдин жылдамдыгы жагынан дауылдан жылдамдыгы киши болган жагдай. Борандагы желдин жылдамдыгы 15-20 м\с дейин болуы мумкин. Ал материалдық жане адам шыгыны жагынан дауылдан алде қайда томен. Боран қуйынды жане бир багытты болып келеди. Қуйынды боран улкен аумақтарга дейин жайылуы ықтимал. Қуйынды боран шанды жане қарлы болып болинеди. Шанды боран – бул кушти қуйынды қатты желдин салдарынан қумды, шанды, топырақты, тузды ауага котерип ауқымды (значительный) қашықтыққа алып барып тастау мумкиндиги бар жагдай. Шанды боран кобине шолди жерлерде коп болады. Кенет котерилетин боран кездейсоқ басталып кету қасиети бар жане оте қысқа мерзимде отеди. Мысалы 10 минуттын ишинде желдин жылдамдыгы 3 м\с-тан 30 с-қа дейин оседи.

 

7.22.Гидрогеологиялық сипаттагы тотенше жагдай

 

Гидрогеологиялық сиппаттагы тотенше жагдайга: су тасқыны, сел, қар кошкини жатады. Бул тотенше жагдайга тениздерде кездетин гидрогеологиялық қубылыстарды да жатқызуга болады. Олар цунами т.б.

 

 

 

 

7.23. Су тасқыны

 

Су тасқыны носерли жанбырдын, қар мен муздардын куннин ысып кетуине байланысты шугыл еруинин асеринен болады. 2002 жылы болган глобалды куннин жылынуы жане носер жанбыр Еуропалық елдерин су алып кетуине акелип соқты. Су тасқын таулы аймақтарында да коп болып турады. Таудан қулаган лайлы-тасты тасқыннын жылдамдыгы 5-10 м\с дейин жетип, екпиндеп аққан сел тасқыны салмагы бирнеше тонналық тастарды домалатып акетеди.

Цунами – су астында болган жер силкиниси асеринен пайда болган узындыгы улкен гравитациялық толқын. Толқыннын бииктиги цунами басталган жерде 0,1-5м болса жагада -10м, ал клин таризди бухталарда жане озен шеттеринде -50м-ге дейин жетеди. Цунами коп жагдайларда Тынық жане Атлантикалық мухитта болып турады. Цунамиден сенимди қоргау жоқ. Қоргаудын сейсмикалық органдарга толқыннын жақындап келе жатқанын дер кезинде хабарлау.

 

7.24. Су басу

 

Су басу - озеннин, колдин жане тениздин суынын денгейинин котерилуине байланысты қургақ жердин коп болигин су алып кетеди. Коптеген су басудын себептери де носерли жанбырдын жаууы, қар мен муздардын уздиксиз еруиде жатады.

Судын котерилуинен болатын су басу Қазақстаннын барлық аймақтарында орын алады. Онтустик Қазақстанда мундай жагдай ақпан-наурыз, ал онтустик-шыгыс жане Шыгыс Қазақстанда наурыз-шилде айларында болады. Су басу елди мекендерге улкен нуқсан адам мен коптеген материялдық шыгындар акелуде.

 

7.25. Биологиялық тотенше жагдай

 

Биологиялық тотенше жагдайга эпидемия, эпизоотия жане эпифитотия жатады. Эпидемия дегенимиз адамдар арасындагы инфекциялық аурудын кен таралуы жане бул аурудын сол территориядагы тиркелген санынын бирнеше есе осип кетуи.

Инфекциялық аурулар 4 топқа  болинеди.

• ишек инфекциялары;
• тыныс алу жолдарынын инфекциясы;
• қандық (кровенные) (трансмиссиялық)
• сыртқы қабат (покров) инфекциясы (контакты).

 

 Қазақстанда климаттық географиялық сипатына қарай обанын, туляремиянын табиги ошақтары дамыган. Сонымен қатар Қазақстанда иш сузеги, дизентерия жане басқа да ишек аурулары, тумар, кокжотел, қызылша полиомемит, бруцеллоз, туберкулез, мидын қабыну, вирустық гепатит, сузек, безгек, тыныс жолдарынын вирустық инфекциялары жане т.б. тиркелген. Алматы, Онтустик Қазақстан жане Қызылорда облыстары бул аурулар бойынша аса қиын аймақтарга жатады.

Қазақстан аумагында, атап айтқанда, Атырау мен Қызылорда облыстарында обанын белсенди табиги ошагы орналасқан. Оны таратушылар кишкентай сарышунар жане тышқандар болып табылады.

Тырысқақ Онтустик Қазақстан обылысында, асиресе Озбекстан мен шекаралас аудандар, сондай-ақ Алматы облысында байқалды.

 

7.26. Жуќпалы аурулар жане одан саќтандыру

 

Ќазаќстаннын лангайыр аймагында артурли климаттын географиялыќ сипаттамалардын ар турлигине орай обанын, туляремиянын табиги ошаќтары дамыган, коптеген елди мекендердеги гигиеналыќ жагдайлардын томендигинен ерекше ќауипти жане басќа да жуќпалы аурулардын таралуына барлыќ алгы шарттар жасалган. Сонымен ќатар олардын пайда болуына халыќаралыќ байлааныстардын кенеюи, ќанагаттанарлыќсыз санитарлыќ-гигиеналыќ жагдайлармен уштасќан улкен озгеристер, халыќтын кошип ќонуы, елдердин арасындагы медициналыќ ќуралдарды дер уаќытында жеткизуге кедерги келтиретин экономикалыќ байланыстардын тураќсыздыгы сияќты факторларда ыќпал етеди.

Ќазаќстанда иш сузеги, дизентерия жане басќада ишек аурулары, тумау, кокжотел, ќызылша, полиомелит, бруцеллез, туберкулез, мидын ќабынуы, вирустыќ гепатит, сузек, безгек, иш сузеги, тыныс жолдарынын вирустыќ инфекциялары жане т.б. тиркелген.

Алматы, Ќызылорда, Онтустик Ќазаќстан облыстары бул аурулар кенинен тараган аймаќ болып табылады.

Бактериялы дизентерия мен ишек инфекциялары бойынша, Ќызылорда, Мангыстау, Солтустик Ќазаќстан жане Жамбыл облыстары ен ќолайсыз аймаќ болып табылады.

Жыл сайын Ќазаќстанда  вирустын гепатиттин 40-70 мын жагдайы тиркеледи.

Ќазаќстан аумагында обанын белсенди табиги ошагы орналасќан. Оны таратушылар кишкентай киши сарышунаќ, тышќаннын турлери болып табылады.

Туляремиянын жайылымдыќ жане далалыќ ошаќтары Батыс Ќазаќстан мен Алматы облысында орналасќан. Оны таратушылар тышќан тариздес кемиргиштер. Мидын кенеден ќабынуы тиркелген. Онын табиги ошагы Алматы, Шыгыс Ќазаќстан облыстарында, сондай-аќ Алматы ќаласында кездеседи.

Ќазаќстанда ара тура Ќырым безгеги таралган. Ќу безгеги Ќазаќстаннын барлыќ облыстарында кездеседи. Республикада сырттан келген малярия жагдайы кездеседи.

Сибир жарасы барлыќ облыстарда жыл сайын ишинара кездесип отырады. Етти даярлаудын ветеринарлыќ-санитарлыќ жане санитарлыќ-гигиеналыќ ережеси бузылган кезде осы жуќпалы ауру кенинен таралуы мумкин.

Жуќпалы аурулардан саќтандыру шаралары уш багыт бойынша жоспарланып жургизилуге тиис:

• инфекция козин залалсыздандыру;
• инфекция берилетин жолды бекиту;
• адамдардын жуќпалы ауруларга тозимдилигин арттыру.

 

Инфекция козине ыќпал етуде жуќпалы ауруларды оз уаќытында аныќтаудын, оларды ертерек оќшауландыру жане даригерлик емнин манызы зор. Мунда халыќтын санитарлыќ сауаттылыгын арттыру, жуќпалы аурулардын негизги белгилерин билудин, даригерге оз уаќытында барудын манызы зор.

Инфекциянын берилу жолын бузу ушин жеке жане ќогамдыќ гигиена ережелерин саќтауды, азыќ-туликпен  дайын онимди азирлеуди, саќтау мен тасымалдауды, суды пайдаланудын санитарлыќ-гигиеналыќ жане технологиялыќ ережелерин орындауды баќылау ќажет.

Халыќтын инфекция ќоздырштарына тозимдилигин арттыру ушин саќтандыргыш вакциналарын жаппай егу жане арнайы сарысуларды немесе гамма глобулиндерди егу жолымен де котеруге болады.

Дезинфекция-топыраќта, суда жане сыртќы ортанын басќа да объектилеринде ауру таратќыш микробтарды жою.

Дезинфекция адистери физикалыќ, механикалыќ жане химиялыќ болып болинеди.

Физикалыќ адистер: от, ыстыќ ауа, ќайнаган су, ультракулгин сауле. Механикалыќ адистер: ылгалды шуберекпен сурту, сулап сыпыру, силку, гимаратты желдету. Химиялыќ адистер: хлор агин, хлораминди, лизолди, формалдегидти, этилен ќышќылын т.б. заттарды пайдалану.

Дезинсекция-жуќпалы аурулардын ќоздыргыштарын тарататын жандиктермен (бит, бурге, кене) куресу. Химиялыќ адис гексохлоран, хлорофост, ДДТ-ны пайдалануга негизделген.

Дератизация-кемиргиштермен (егеуќуйрыќ, тышќан, май тышќан, сарышунаќ, суыр) курес: Ол механикалыќ жане химиялыќ адиспен жургизиледи.

Адамдардын жуќпалы ауруларга тозимдилигин котеруге байланысты саќтандыру шаралары сау адамнын организимине вакцина мен анатоксинди егу жолымен жасалады.

Обсервация-инфекциянын таралуын ескертуге багытталган оќшауландыру, шектеу, емдеу, саќтандыру жане арнайы эпидемияга ќарсы шаралардын жуйеси. Обсервация кезинде мыналар ќарастырылады: кушейтилген медициналыќ баќылау, ќолайсыз аймаќтын халќы мен байланысты шектеу немесе толыќ тоќтату, арнайы емдеу, саќтандыру жане санитарлыќ-гигиеналыќ шараларды жургизу.

Карантин-ошаќты толыќ оќшауландыруга жане ондагы жуќпалы ауруды жоюга багытталган акимшилик, шаруашылыќ жане медициналыќ шаралар. Карантин кезинде ол ќамтылган аймаќќа ќарулы кузет ќойылады.

Карантин кезинде онын аумагына кирип шыгуга тиым салынады, кушейтилген медициналыќ баќылау, арнайы емдеу-сауыќтыру жане эпидемияга ќарсы шаралар ќарастырылады.

Арбир адам, егер онын ауданында арнайы шара белгиленсе (карантин, обсервация) мына ережелерди орындау керектигин естеринде устаган жон:

• жалпы пайдаланылатын жерди, жићазды, киимди, аяќ киимди, тураќты дезинфекциядан откизуди, жандиктер мен кемиргиштерди жоюды, санитарлыќ тазалыќтан отуди;
• дезинфекциялаушы заттарды пайдалана отырып, гимаратты кун сайын ылгалды адиспен жинауды;
• тыныс органдарын жеке ќоргау ќуралдарын (маска) киюди;
• балаларга уйден руќсат етпеуди;
• оздери бейтаныс адамдармен ќарым-ќатынас жасамауды;
• жеке гигиена ережесин ќатан саќтауды: асиресе тамаќ ишердин алдында ќолды дезинфекциялаушы еритиндимен жане сабындап ыстыќ сумен жууды;
• тамаќќа ќойылатын санитарлыќ-гигиеналыќ талаптарды саќтауды: суды тек тексерилген козден гана алуды, су мен сутти ќайнатуды;
• барлыќ азыќ-туликти ќуырып, ќайнатќаннан кейин гана пайдалануды, нанды отта немесе пеште ќыздыруды, жемис пен коконисти ыстыќ сумен жууды;
• егилу мен дари ќабылдауды вакцинаны, сарысуды, антибитиктер мен басќа да дари-дармекти даригердин руќсаты бойынша оз уаќытында ќабылдауды-ќурбандыќтар санын ќысќартып ќана ќоймай, жуќпалы ауруларды тез жоюга комектесетиндигин есте устаган жон.