Асабливасци анамастычнай лексики у творах мастацкай литаратуры

3. 3 Прозвішчы, мянушкі ў паэмах Якуба Коласа “Новая зямля”, “Сымон-музыка”, “Міхасёвы прыгоды”

Прозвішчы як элементы анамастычнай прасторы твора, з улікам умоўнасцей мастацкага жанру звычайна адпавядаюць агульнаму тону твора, часу, аўтарскай канцэпцыі, мастацкаму метаду, этнакультурнаму рэгіёну, адлюстраванага ў творы [74, с. 34]. Пісьменнік умела выкарыстоўвае вобразна-выяўленчыя магчымасці такога складніка антрапанімічнай лексікі, як прозвішча. Ствараючы найменні персанажаў, пісьменнік імкнецца “ўваскрасіць” унутраную форму оніма, падкрэсліць яго сувязь з паняццем, якое легла ў аснову прозвішча. Гэтыя антрапонімы ў мастацкай літаратуры не столькі ідэнтыфікуюць, колькі характарызуюць, ацэньваюць, выражаюць эмоцыі і пачуцці аўтара і герояў.

У апошні час прыроду гэтых анамастычных адзінак у мастацкіх тэкстах  вывучаюць Г. Усціновіч [93], В. Шур [111, 112, 114, 117], С. Бут-Гусаім [16], В. Струкаў [82] З. Шведава [102], А. Рогалеў [74] і інш. Даследчыкі адрозніваюць у мастацкай літаратуры прозвішчы, тыповыя тагачасным сацыяльным групам насельніцтва – сялянам, шляхце, прадстаўнікам духавенства.

У паэмах Я. Колас выкарыстаў прозвішчы, якія належаць розным па ўзроставым, сацыяльным статусе персанажам. У мастацкіх тэкстах традыцыйна вылучаюць некалькі істотных разнавіднасцей прозвішчаў:

- онімы, выдуманыя, створаныя аўтарскай фантазіяй на аснове агульных узораў;

- онімы сапраўдныя, рэальныя, якія  мелі (маюць) прататыпы літаратурных  персанажаў;

- онімы рэальныя, але часткова змененыя, падпраўленыя дзеля спецыяльных літаратурна-эстэтычных задач і мэт [104, с. 85].

Беларуская мастацкая літаратура мае багаты вопыт стварэння літаратурных прозвішчаў розных тыпаў і мадэляў. Звычайна літаратурным персанажам пісьменнікі падбіраюць або ствараюць прозвішчы па агульнавядомых беларускіх анамастычных мадэлях, па аналогіі з онімамі, якія з’яўляюцца тыповымі для таго рэгіёна, у якім па волі пісьменніка дзейнічаюць яго літаратурныя персанажы. Як адзначае В. Шур, Якуб Колас з асаблівым клопатам ставіўся да падбору прозвішчаў сваім літаратурным персанажам. Ён улічваў самыя разнастайныя патрабаванні да такіх найменняў у мастацкім творы [113, с. 71].

Прозвішчы персанажаў могуць мець ярка выражаную сэнсавую нагрузку, або  мець схаваны асацыятыўны фон. А. Рогалеў выдзеліў сярод антрапонімаў імёны з найвысшай ступенню семантычнай актыўнасці і імёны з меншай ступенню семантычнай актыўнасці. Першыя з іх не патрабуюць дадатковых каментарыяў. У дадзеным выпадку дастаткова слоў-паясненняў, якія ўказваюць на прафесію, нацыянальную прыналежнасць персанажа, каб у сукупнасці з антрапонімам (прозвішчам) стварыць яркі вобраз [74, с. 34].

Лексічны склад прозвішчаў у  паэмах Я. Коласа багаты і разнастайны. Яны складаюць 17,7 % ад агульнай колькасці адзінак, выкарыстаных пісьменнікам у гэтых творах. Паходжанне многіх прозвішчаў матываванае, яны паходзяць (42,5 %): ад агульных назоўнікаў, ад уласных імёнаў.

Паводле класіфікацыі М. Бірылы, па структуры прозвішчы падзяляюцца на першасныя і другасныя [9, с. 17]. Да першасных належаць прозвішчы, утвораныя ад уласных асабовых імёнаў і мянушак без далучэння прозвішчаўтваральных фармантаў: Лата, Верас, Пальчык, Лось, Крук, Дзівак і інш. Так, Лата < лата – “кавалак тканіны, скуры і падобнае, якім залатана дзірка на адзенні, абутку і пад.” [ТСБМ, Т. 3, с. 24]. Гаваркім прозвішчам падкрэсліваецца бедната селяніна, які пацяшаў усіх у карчме: Два Антосі – Лузун, Лата – / Пацяшаюць тут [у карчме] усіх, / А Базыль, Карусь, два браты, / Зводзяць двух братоў другіх [К-с VI, с. 372]. Прадуктыўнасць гэтага тыпу прозвішчаў вельмі вялікая сярод беларускага насельніцтва – 14,67 % [92, с. 75]. У творах Я. Коласа такіх онімаў, утвораных ад падобных апелятываў, даволі многа: Бугай, Тур, Качан, Таўкач, Навой, Прут і інш. Беларускія прозвішчы (а на першым этапе мянушкі) тыпу Граб, Жук, Воўк, Дзяркач, Баран, Струк, Крук, Ясень і інш. аказалі ўплыў на пашырэнне гэтай мадэлі ў рускім асяроддзі, пра што сведчаць сучасныя рускія прозвішчы. Гэта адна са з’яў у сістэме ўласных назваў усходніх славян, дзе праявіўся ўплыў беларускай мовы на рускую. Такіх прозвішчаў у беларусаў каля 40 % [54, с. 36]. Да другасных – утвораныя шляхам далучэння прозвішчаўтваральных фармантаў да імені, мянушкі: Базыл-ёў < Базыль+ёў, Дземід-о́віч < Дзямі́д+овіч; Ліхтар-овіч < Ліхтар+овіч і інш.

У Я. Коласа значнае месца займаюць першасныя прозвішчы. У прыватнасці: апелятыўныя назоўнікі (Клыпа, Лата, Вярыга, Драка, Лапата і інш.), апелятыўныя прыметнікі (Куртаты, Лысы).У першасных прозвішчах, што супадаюць з вытворным назоўнікам вылучаюць фінальны элемент -ка/    -ко (Хадыка, Грамыка, Гавака) – гэта аддзеяслоўныя назоўнікі, якія ў выніку метафарычнага пераносу сталі мянушкамі, а пасля трансанімізацыі перайшлі ў разрад прозвішчаў: Грамыка < грамыка < грымець. Некаторыя прозвішчы ў паэмах Я. Коласа суадносяцца з дзеясловамі: Клыпа – клыпаць – “марудна ісці, пакульгваючы, перавальваючыся з нагі на нагу” [ТСБМ ІІІ, с. 702]; Драка – драцца – “біць адзін аднаго” [ТСБМ І, с. 120] і інш. Такія адзінкі маюць найвысшую ступень семантычнай актыўнасці і даюць аўтарскую характарыстыку персанажу. Другасныя прозвішчы, выкарыстаныя Я. Коласам у паэмах, маюць фарманты: -ўскі/-скі/-цкі (Скварчэўскі, Ракоўскі, Табартоўскі, Твардоўскі, Бялоўскі, Галонскі, Кржывіцкі, Амбрыцкі), -оў/-ёў (Чыліноў, Базылёў), -овіч (Астаховіч, Дземідовіч, Ліхтаровіч), -ік/-ін (Суднік, Грыхінін). Яны з’яўляюцца традыцыйнымі для беларускай мовы. Прычым, прозвішчы на -оў/-еў самыя шырокаўжывальныя на тэрыторыі Беларусі (24 %) [92, с. 74].

Па задуме пісьменніка ў творы частка антрапонімаў (прозвішчаў) літаратурных персанажаў на -скі, -цкі, а таксама з іншымі фармантамі ўскладнена некаторымі спецыфічнымі асаблівасцямі польскай фанетыкі і марфалогіі: Кржывіцкі, Амбрыцкі, Пшавара і інш. Імпліцытна падкрэслівае іх чужароднасць, адметнае фанетычнае ўжыванне, што, безумоўна, бярэцца пад увагу чытачом ці тымі, хто ўспрымае нязвыклы тэкст на слых. Гэта і вынік ідэалагічнай запраграмаванасці, чужароднасці такіх онімаў, якія падсвядома праз прозвішчы павінны перадацца і чытачу. Гукавая экспрэссія такіх прозвішчаў з’яўляецца праяўленнем іх мастацкай функцыі [113, с. 87]. Часцей прозвішчы з такімі фармантамі, як заўважана айчыннымі даследчыкамі, семантычна празрыстыя, маюць адапелятыўны характар і ўжываюцца для ідэнтыфікацыі прадстаўнікоў дваранства, шляхты, паноў. У паэмах Я. Коласа прозвішчы на -скі, -цкі складаюць 14,9 % ад агульнай колькасці: Бялоўскі, Галонскі, Еўтушэўскі, Кржывіцкі, Ракоўскі, Скварчэўскі, Табартоўскі, Андроцкі, Амбрыцкі.

Выкарыстанне агульных назоўнікаў, прыметнікаў у якасці апелятываў-характарыстык, пакладзеных у аснову шматлікіх літаратурных онімаў – гэта распаўсюджаны прыём стварэння гаваркіх прозвішчаў у творах мастацкай літаратуры [113, с. 106]. Так, у паэме “Новая зямля” селянін, сусед сям’і Міхала ідэнтыфікаваны прозвішчам Дзівак Карусь. Кантэкст паэмы сведчыць, што Карусь сапраўды быў дзіваком – чалавекам з выразнымі адзнакамі дзівацтва – выяўляў незвычайнасць у схільнасцях, звычках, паводзінах: Карусь Дзівак у сваім кажусе / Ляжаў на печы ў цёплым дусе... / А цётка Магда не стрывае / І Дзівака свайго палае: / – Чаго, кацьмак, там заваліўся? / Пайшоў бы ў цэркву, памаліўся, / Зусім ты бога адцураўся: / Пятнаццаць год не спавядаўся! / А што папу казаць я маю? / Я печ на рай не памяняю! [К-с VІ, с. 207]. Карусь Дзівак часінай той / Насіўся з восямі, з трайнёй. / У воз іх глыбей запакоўваў. / У сярэдзіну рагач засоўваў / І накрываў яго цабрамі, / Каб не знайшоў Міхась часамі [К-с VІ, с. 45]. Канатацыйны аспект гэтага оніма выяўляецца не толькі шырокім кантэкстам, а і праз апелятыў, які поўнасцю супадае з антрапонімам. Ажыўленне семантыкі оніма праз апісанне паводзін яго носьбіта, калі наглядна агаляецца сутнасць апелятыва антрапоніма – своеасаблівы аўтарскі прыём, якім дасягаецца максімальнае выяўленне канатацыйнага зместу гаваркога прозвішча [113, с. 106]. Прозвішча аб’ездчыка ў паэме “Новая зямля” – Скварчэўскі – успрымаецца як іранічны жарт на фоне шырокага кантэксту, пабудавны на алагізме: у аснову прозвішча, утворанага па ўзору шляхецкіх антрапонімаў, пакладзены апелятыў, які абазначае сялянскую ежу скварка – ’падсмажаны кавалачак сала‘ і ў спалучэнні з фармантам –скі ідэнтыфікуе носьбіта гэтага прозвішча як прадстаўніка шляхты. Такім чынам, ствараецца вобраз, які выклікае ў чытача пачуццё гумару і дае дадатковую характарыстыку персанажу: Тут быў Скварчэўскі, Ліхтаровіч, Амброжык, Суднік, Астахновіч [К-с VI, с. 97]. Прататыпам Скварчэўскага з’яўляецца рэальная асоба – Гіляры Скварчэўскі. Пісьменнік, мабыць, спецыяльна не мяняў прозвішча персанажа, інтуітыўна адчуваючы, што яно добра будзе “працаваць” ў тэксце паэмы.

Прозвішча аднаго з кандыдатаў на месца ляснічага ў паэме “Новая зямля” – Табартоўскі: Але хто ж гэта месца зойме?.. / Ды гора ў тым – адзін лядачы, / Другі без клёпкі, трэці злосны, / Несправядлівы, безлітосны, / Як вось, напрыклад, Табартоўскі [К-с VI, с. 91]. Яно сугучна, на наш погляд, з апелятывам-назоўнікам торба – ’жабрацкі мяшок‘ і ў спалучэнні з фармантам –скі ўдала характарызуе прэтэндэнта на панскасць.

Колас умела выкарыстоўвае метанімічныя пераносы. Так, прозвішча Еўтушэўскі ў паэме “Новая зямля” выкарыстана як назва падручніка па арыфметыцы для пачатковых класаў. У раздзеле “Дарэктар” чытаем пра Уладзіка: “З навукай хлопец штось не ладзіў, / А Еўтушэўскі яго гадзіў, / Ярэмцам клаўся ён на карку [К-с VI, с. 151]. У гэтых радках Еўтушэўскі – аўтар падручніка. Тут мае месца метанімічны перанос імя аўтара на яго твор.

Пісьменнік ужывае прэцэдэнтныя антрапонімы, якія называюць знакамітых асоб. У прыватнасці гэта Янка Купала ў паэме “Новая зямля”, псеўданім класіка беларускай літаратуры Івана Дамінікавіча Луцэвіча. Мой мілы Янка, мой Купала! / У агульны вір нас доля ўгнала. / Чаму ж , чаму часінай тою / Мы не спаткаліся з табою, / Каб стол сялянскага банкету / Развесяліў душу паэту? [К-с VI, с. 141]. Купала – прэцэдэнтны онім, семантыка якога больш шырокая, чым унутраная форма іншых антрапонімаў, што былі запазычаны з рэальнага іменніка. Так, дзякуючы шырокай вядомасці гэтага оніма, чытач без дадатковых паясненняў разумее, што гаворка ідзе аб сябру пісьменніка па пяру – Я. Купале.

Як онім-сімвал Беларусі выступае ў кантэксце мастацкага твора антрапонім Радзівіл, які перадае трывожную думку паэта аб лёсе прыгнечанага селяніна, які марыць аб зямлі: Ды што краса без аўладання? / Адно пустое парыванне. / У цьме далёкі блеск зарніцы: / Усё гэта – скарбы чужаніцы, / Магната князя Радзівіла [К-с VI, с. 255]. Носьбіт імені – рэальная гістарычная асоба, прадстаўнік найбуйнейшага магнацкага роду на Беларусі, Украіне, Літве. Радзівілы мелі вялікія зямельныя ўладанні на Беларусі.

Уключыўшы гэтыя онімы ў тэкст, аўтар надаў ім асобныя непаўторыныя рысы. Так, праз кантэкст (спалучэнне займенніка мой і прыметніка мілы) аўтар перадаў пачуццё непамернай павагі да носьбіта імені: Мой мілы Янка, мой Купала! [К-с VI, с. 141].

З выкарыстаннем некаторых прозвішчаў у тэксце паэм Я. Колас умела стварае каламбуры на аснове ўнутрымоўнай аманіміі. Канатацыйны бок некаторых прозвішчаў пісьменнік мэтанакіравана памацняе, ужываючы іх на фоне блізкіх ці аднолькавых па гучанні або па сэнсу апелятываў, якія маюць эмацыйна-ацэначную ці нейкую іншую дадаткова значымую афарбоўку [113, с. 146 - 153]. Так, у паэме “Новая зямля” Колас выкарыстаў для наймення пана прозвішча Ракоўскі. Фармант –скі ў прозвішчы ідэнтыфікуе яго носьбіта як прадстаўніка шляхты: То пан Ракоўскі з-пад Татаркі! / Як кажуць, пан занадта шпаркі! [К-с VI, с. 102]. Характэрным для творчай манеры Якуба Коласа з’яўляецца ўвядзенне ў мастацкі тэкст антрапоніма ў спалучэнні з тапанімічнай назвай, якія выступаюць як адно цэлае: пан Ракоўскі з-пад Татаркі. “Рачок”, “Рак” – іранічныя мянушкі Ракоўскага. Не вадзіць / На добрых паноў нам ніколі. / А вось такі “Рак”, ліха долі, / Не будзе мець табе і зносу. / Так, брат: для нашага ён лёсу! [К-с VI, с. 106). Гэта разбэшчаны багаццем і ўладай пан, які не ведаў межаў ні ў злосці, ні ў нікчэмнай важнасці, ганарлівасці. Яму нават і зачэпка непатрэбна была, каб абразіць чалавека: Ох дасць Ракоўскі залівання, / Калі панам не пашанцуе / І сам глушца не запалюе; / Так і ўскіпіць, як рак чырвоны – / Такі ён кручаны, шалёны! / Сам вінават – цябе аблае, / За няма – што з гразёй змяшае [К-с VІ, с. 197]; “Рачок” зірнуў ліхім барбосам / І ўсё пакручвае тым носам, / Мінуту ловіць насядання [К-с VІ, с. 100]. У аснове мянушкі і прозвішча (Рачок, Ракоўскі) пакладзены апелятывы рак, рак чырвоны, якія ў народнай свядомасці замацаваліся як словы-сімвалы, што перадаюць бязмерную злосць, шаленства. Для характарыстыкі і перадачы ўнутранай сутнасці оніма паэт на фоне шырокага кантэксту выкарыстоўвае лексіку семантычна заніжанага плана: прыметнікі-эпітэты кручаны – няроўны, нястрыманы; шалёны – люты, нястрыманы, параўнальны зварот як рак чырвоны, які перадае знешнія прыкметы шалёнай злосці; фразеалагізм: змяшаць з гразёю – усяляк прыніжаць, груба лаяць, несправядліва абвінавачваць; дзеяслоў аблаяць – абазваць грубымі словамі, зняважыць; назоўнік барбос – пра злога грубага чалавека і інш. Прычым у шэрагу выпадкаў паэт выкарыстоўвае такі стылістычны прыём, як ампліфікацыю, каб перадаць нарастанне злосці, якая не ведае межаў: такі ён кручаны, шалёны, аблае, з гразёй змяшае і інш. І. Лепешаў адзначыў, што “зусім недастаткова толькі заўважыць у мове Міхала з “Новай зямлі” зменены фразеалагізм паказаць, дзе ракі зімуюць, але не адзначыць каламбура, створанага сутыкненнем фразеалагічнага кампанента рак з прозвішчам злога ляснічага пана Ракоўскага, якога леснікі паміж сабой празываюць “Рак”, “Рачок”: – Дык пан Ракоўскі! Ну, віншую! / Пакажа нам, дзе рак зімуе! [44, с. 34]. Тут умела абыгрываюцца варыянты прозвішча Ракоўскі, Рак, Рачок і сугучны ім агульны назоўнік рак, чым дасягаецца камізм сітуацыі і агаляецца ўнутраная форма прозвішча пана ляснічага.

У паэме “Сымон-музыка” Якуб Колас ужыў 8 антрапонімаў-прозвішчаў: Біруля, Галыга, Грамыка, Крук, Клыпа, Лата, Лузун, Лысы, Сыса. Прозвішчам Біруля ідэнтыфікаваны знахар, які ўпамінаецца, калі гаворыцца аб здольнасцях Аршулі-варажбіткі: Што сказаць! і сам Біруля, - / Ну, на што ўжо быў знахар! – / Касаваўся прад Аршуляй, / Сам баяўся яе чар [К-с VI, с. 455]. Аўтар падкрэсліў моцную жаночую энэргетыку, сілу чар жанчыны-знахаркі словамі: “і сам Біруля” і клічнікавымі канструкцыямі. Відаць сам добры знахар ён пабойваўся Аршулі. Крук – прозвішча пана, да якога накіроўвае Сымона пан Галыга: – Маеш, хлопча: гэты ліст / Атрымае пан Ксавэры. – / Ўбок кудысь пан тыцнуў хлыст. / – Там спытаеш пана Крука, / Да глядзі: не будзь дурны / І не ласы на панукі / І на зман недасціпны [К-с VI, с. 565]. Марфалагічную будову оніма, утворанага семантычным спосабам, можна суаднесці з агульным назоўнікам крук, які мае некалькі значэнняў: “прыстасаванне для падчэплівання і перамяшчэння грузаў” [ТСБМ, с. 732], “воран”, “скупец, скупы” [9, с. 219]. Онім выкарыстоўваецца ў спалучэнні антрапоніма з назоўнікам-азначэннем у прэпазіцыі і дае яскравую характарыстыку персанажу. Па словах А. Супяранскай, такія імёны ў другасных персанажаў “служаць своеасаблівым энцыклапедычным мінімумам, неабходным для ўвядзення іх у моўную сітуацыю” [83, с. 287]. Грамыка – прозвішча танцора, якога сустрэў у карчме Шлёмы Сымонка: – Патанцуем, сват Грамыка, / Каб аж бухала зямля! [К-с VI, с. 364]. Разгарнуў Грамыка полы, / Казака йдзе сам – адзін [К-с VI, с. 364]. Адараюць хлопца шчыра / І грашыма і дабром, / А Грамыка даў паўсыра / І дзесятку серабром [К-с VI, с. 365]. Юрэвіч адзначае, што гэты антрапонім “не ад гора мыкаць, як пішуць некаторыя даследчыкі, а той, хто мае гучны бас, хто не гаворыць, а грыміць, грамы́ пускае ў паветра. Пашырана прозвішча на Гомельшчыне” [126, с. 152]. Колас выкарыстоўвае сялянскія прозвішчы шырокавядомыя на Беларусі, каб апісаць жыццё і быт беларускага сялянства.

У мастацкай літаратуры для характарыстыкі літаратурных персанажаў пісьменнікі  выкарыстоўваюць мянушкі. Мы прыводзім некалькі характэрных, але не бясспрэчных прымет мянушкі, адзначаных даследчыкамі. Мянушка – гэта не сапраўднае імя, а дадатковы сродак ідэнтыфікацыі чалавека ў пэўным соцыуме; мянушка – гэта не сам прадмет-аб’ект, а толькі сказанае аб ім; трапнасць – адна з істотных прымет мянушкі, якая падкрэсліваецца пры апісанні актаў яе ўзнікнення і функцыявання; як правіла, у мянушцы прысутнічае дасціпны народны гумар; творца мянушкі – старонні назіральнік; прычынай узнікнення мянушкі часта з’яўляецца нейкі выпадак, здарэнне; у адрозненне ад уласнага субстантыва мянушка не даецца (прэзентуецца), а выпадкова “прыстае”, “прыліпае”, “прыклейваецца” як індывідуальная этыкетка (метка) на рэч; мянушка – вербальная метка чалавека. У ёй заўважаецца тое, чым прырода (памеціла) індывіда; ужываючы мянушкі, людзі, як правіла, пераступаюць маральныя нормы; мянушка з’яўляецца антыподам званню. Можна сказаць, што мянушка – гэта званне наадварот, якое прысвойваецца індывіду ў соцыуме за пэўныя “заслугі” і “подзвігі”; па сутнасці ў аснове мянушкі ляжыць мімезіс – сацыяльнае перайманне.