Республикасының ұлттық құқығы мен халықаралық құқықтың арақатынасы (басымдылықтың қалыптасу мәселелерi)

«Судьялардың мәртебесі туралы» Хартияда көрсетілгендей соттардың мәртебесі туралы заңның мақсаты біріншіден құзіреттілік, кейін – тәуелсіздікті және әділеттілік, оған сотқа өздерінің құқықтарын қорғау үшін жүгінген әрбір адам заңды түрде арқа сүйейді. Оның ішінде құзіреттілік, кейін – тәуелсіздікті және әділеттілік сенімді бұзуға себеп болатын жағдайлар мен процедуралар болмауы қажет. Осыдан соттардың мәртебесі туралы заңға ең бірінші талап, әрбір еуропалық мемлекеттердегі соттардың мәртебесінің негізгі қағидалары ішкі жоғарғы деңгейлі нормаларда, ал оның ережесі – заңнамалық деңгейдегі нормадан төмен емес бекітілкуі қажет. Жоғары деңгейдегі нормалар Қазақстан Республикасының Конституциясында мазмұндалған, «Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық заңнамада сот билігінің мәртебесі мен қызметі туралы терең қарастырылған.

«Судьялардың мәртебесі туралы» Хартияда құзіретті сот кадрларын таңдауға ерекше назар аударады, олардың негізгі қасиеті болып қарауына берілген істер бойынша құқықтық мәселелерді тәуелсіз, еркін және басқалармен ақылдаспай бағалау мүмкіндігінің болуы, оларға заңдарды қолдана білуі табылады.

Заң үміткерлерге білімдік біліктілікпен немесе тәжірибенің болуымен байланысты талаптарды, соттық міндеттерді нақты орындау қабілетін қарастырады. Сонымен бірге, соттық міндеттерді тиімді орындау үшін үміткерлерді мемлекеттің есебінен алғашқы оқытуды және ары қарай қайта оқытуды қамтамасыз ету де талап етіледі.

Заңдар соттарға мемлекет есебінен қайта оқуға мүмкіндік беру арқылы олардың өз міндеттерін орындауға қажет кәсіби, сонымен қатар әлуметтік-мәдени эрудицияларын белгілі бір деңгейде ұстап тұруға және кеңейтуге кепілдік беруі тиіс.

Сонымен, сот лауазымына таңдау, тағайындау, қызметте көтеру немесе соттық міндетін тоқтату туралы шешімдерді «Судьялардың мәртебесі туралы» Хартиясының 1.3 тармағына сәйкес атқарушы және заң шығару билігінен тәуелсіз, құрамында жартысынан көбі соттар болатын орган қабылдауы тиіс немесе оның ұсыныстары мен шешімдері берілуі тиіс, немесе құптауы тиіс, немесе қорытынды беруі тиіс.

Осы ережеге сәйкес Қазақстанды Жоғары Сот Кеңесі қызмет атқарады, ол Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы консультативті- кеңесші орган болып табылады. Кеңес біршама өкілетті құрамнан тұрады: төрағадан, Конституциялық Кеңестің төрағасынан, Жоғары Сот төрағасынан, Бас прокурордан, Әділет министрінен, Парламент Сенатының екі депутатынан, алты судьядан (Жоғары Соттың екі судьясы, облыстық немесе оған теңестірілген соттардың екі судьясы, аудандық немесе оған теңестірілген соттардың екі судьясы), Кеңес хатшысынан және басқа да Қазақстан Республикасы Президенті бекіткен тұлғалардан тұрады. Кеңестің негізгі қызметі – соттардың тәуелсіздігі және қолсұқпаушылығына кепілдік береді. Сонымен қатар, Кеңес облыстық соттардың судьясы бос лауазымдарына үміткерлерді тандайды; байқаудын нәтижесінде облыстық соттардың судьясы бос лауазымдарына қызметке бекіту үшін үміткерді Қазақстан Республикасы Президентіне ұсынады; Жоғары Соттың төрағасы ұсынысымен облыстық сот төрағасы мен алқа төрағасының бос лауазымына үміткерлікті қарастырады; облыстық сот төрағасы мен алқа төрағасының бос лауазымына қызметке бекіту үшін үміткерді Қазақстан Республикасы Президентіне ұсынады; Жоғары Соттың төрағасы ұсынысымен Жоғары сот судьясы мен алқа төрағасының бос лауазымдарына үміткерлікті қарастырады; Жоғары Соттың төрағалық қызметіне үміткерлікті қарастырады, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатына ұсыну үшін  Қазақстан Республикасының Президентіне Жоғары Соттың төрағасының, алға төрағасының және судьяның бос лауазымына үміткерге кеңес береді; Жоғары Сот төрағасын, Жоғары Соттың судьясы және алқа төрағаларын, облыстық және оған теңестірілген соттардың төрағаларын, алқа төрағалары мен судьяларын отставка, отставканы тоқтату нысанында, өз еркімен, медициналық қорытынды негізінде денсаулық жағдайларына байланысты, өкілеттік мерзімі бітуіне байланысты қызметтерінен босату сұрақтарын қарастырады; Жоғары Соттың судьясы мен алқа төрағаларын, облыстық және оған теңестірілген соттардың төрағаларын, алқа төрағалары мен судьяларын сот таратылуына байланысты, егер судья (төраға) басқа соттағы бос орынға баруға келіспесе, қызметтерінен босату сұрақтарын қарастырады; соттық жүйені және заңнаманы дамыту үшін Қазақстан Республикасының Президентіне ұсыныстар береді; Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Кеңесінің регламентін бекітеді; басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.

Хартияның 5.2. тармағы қызық көрінеді, онда соттың өзінің міндеттерін атқару кезіндегі шешімі немесе әрекеті заңсыз зардап әкелгені үшін өтемақы төленуге мемлекет кепілдік береді делінген. Заң бойынша соттық міндеттерді атқаруды реттейтін ережелерді өрескел және қатаң бұзушылығы кезінде ғана белгіленген мөлшерден аспайтын көлемде ондай шығындарды өтеуді мемлекет соттан соттық тәртіп бойынша талап етуге құқылы. Тиісті сотқа талап беру «Судьялардың мәртебесі туралы» Хартияның 1.3. тармағында көрсетілгендей органмен келісіліп беріледі.

1993 жылғы және 1995 жылғы Конституцияларда қазақстандық соттардың мәртебесі халықаралық стандарттар деңгейінде бекітілген. 1995 жылғы Конституцияның 77 бабында соттың сот төрелігін жүзеге асыру кезінде тәуелсіздігі және тек Конституция мен заңдарға бағынатындығы туралы норма берілген; сот төрелігін жүзеге асыру кезінде соттың қызметіне кез келген араласуға тыйым салынған. Конституцияның 79 бабына сәйкес Республиканың Жоғары Сот Кеңесінің қорытындысына негізделген Қазақстан Республикасы Президентінің келісімінсіз судьялар қамалмайды, сот тәртібімен белгіленетін әкімшілік мәжбүрлеу шараларына тартылмайды, қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды және т.б. Судьялардың мәртебесі 2000 жылы 25 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық заңда бекітілді. Заңның тиісті бөлімі 32 баптан тұрады, ол жердегі 23-бапты ерекше атауға болады, онда былай делінген: «Қазақстан Республикасының барлық судьялары бірдей мәртебеге ие болады және олар өкілеттіліктерімен ғана ерекшеленеді». Заңда сот мәртебесінің құрамдас бөліктері, мысалы, соттардың өзгертілмейтіндігі, соттың тәуелсіздігі және тәуелсіздігіне кепілдіктер, сот лауазымына үміткерлер мен судьяларға талаптар, үміткерлерді сот лауазымына таңдаудан бастап қызметінен босатуға дейін және өкіметтілігінің тоқтатылуына дейін; үй жеңілдіктерінен бастап жерлеуге қатысты шығындарды өтеуге дейінгі барлық сот қызметтері анықталған, яғни Қазақстанда мемлекет соттың сапалы жұмыс жасауына барлық жағдайды жасайды. 2001 жылы Судьялардың халықаралық ассоциациясы (СХА) оргкомитетінің 47 отырысында Қазақстан Республикасының судьялар Одағы оның штаттық емес мүшесі болып қабылданды. СХА 1953 жылы Зальцбургте (Австрия) кәсіби, саяси емес, халықаралық ұйым ретінде құрылған. Ассоциацияға 5 құрлықтың судьяларының 70 ұлттық бірлестіктер мен өкілді топтары кіреді. Ассоциацияның негізгі мақсаты – соттық институт қызмет етуінің бөлінбейтін бөлігі ретінде соттық биліктің тәуелсіздігін қорғау және адамның бостандығы мен құқықтарына кепілдік беру. Ұйым 65 судьялардың ұлттық ассоциациясын біріктіреді. СХА Орталық Кеңесі өзінің құрамында әр ұлттық ассоциацияның екі өкілі бар кеңесуші орган болып табылады. Сонымен  қатар СХА БҰҰ және Еуропа Кеңесінде кеңес беруші мәртебесі бар. Ассоциацияның сот төрелігі мәселелері бойынша жаһандық жобалары БҰҰ шараларының бағдарламасына енгізілген және оның тікелей қатысуымен жүзеге асырылады. СХА-ға ену қазақстандық судьяларға кәсіби халықаралық корпорацияға интеграциялануға, шетелдік әріптестерімен бірігіп жұмыс жасауына мүмкіндік береді.

1999 жылы 17 қазанда СХА Орталық Кеңесі сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз ету мәселесіне толығымен арналған Судьялардың жалпыға бірдей Хартиясын (ары қарай – Хартия – А.Е.) қабылдады. Хартияда сот билігінің басқа мемлекеттік биліктермен өзара қатынасындағы ерекше мәртебесі 14 бапта көрсетілген, яғни мемлекеттік биліктің басқа тармақтары сот билігін өзінің қызметін адекватты атқаруына қажет құралдармен қамтамасыз етуі тиіс. Сонымен қатар сот билігі олардан тәуелсіз болуы тиіс. Біріншіден бұл «соттың тәуелсіздігі заңға сәйкес сот төрелігін әділ атқару үшін міндетті болады, ол бөлінбейді. Биліктің барлық институттары және органдары, яғни халықаралық және ұлттық органдар бұл тәуелсіздікті қорғауы және сыйлауы тиіс» дегенмен байланысты. Хартияның 2 бабында соттың тәуелсіздігі мемлекеттік биліктік басқа тармақтарынан тәуелсіз сотты құратын және қорғайтын заңмен қамтамасыз етілуі тиіс деген ережені бекітеді және судья әлеуметтік, саяси және экономикалық қысымнан еркін түрде, басқа соттардан және соттар әкімшілігінен тәуелсіз сот билігін жүзеге асыра алатын жағдайда болуы тиіс.

Хартияның «соттық міндеттерді атқару кезінде судья заңға ғана бағынады және заңды ғана басшылыққа алуы тиіс» деген ережесі кейбір түсінік беруді қажет етеді. Бұл соттардың өздерінің қызметінде тек қана заңды емес, сонымен қатар мемлекеттегі бүкіл қолданыстағы құқықты қолданатындығын анықтағанымызбен байланысты. Бірақ Хартиядағы бұл норманың мәтіні тәжірибеде соттың қолданыстағы құқықты қолдануына қайшы келмейді, өйткені сотқа қойылатын бұл талап мемлекеттегі Негізгі заңда көрсетілген. Осыған сәйкес біздің мемлекетіміз «өзін құқықтық деп бекітеді», бұл құқықтық үстемдігі дегенді білдіреді, ал құқық нормалары тек заңда ғана көрсетілмейді.

Хартияда «судьяның жеке автономдығы» деген түсінік енгізілген. Бұл кейбір жағдайлардан басқа, яғни жоғарғы инстанциядағы соттың апелляция бойынша пікірі болмаса кімде-кім болмасын сотқа оның шешіміне әсер ететіна кез-келген бұйрық немесе нұсқау беруіне болмайды дегенді білдіреді.

Соттың тәуелсіздігі тек басқалардың әсерімен қамтамасыз етілмейді, Хартияға сәйкес ол көбіне соттың өзіне де байланысты, яғни өзінің міндеттерін орындауда басқалармен байланыспау және ұстамды болуына міндеттейді; өзінің міндеттерін орындауда сотқа және жалпы процеске қатысушылардың бәріне сыйластықпен және назармен қарау; өзінің міндеттерін құқықтық емес әрекеттерді көрсетпей ұқыпты және тиімді атқару, сонымен қатар соттан тыс кезде  өзін сот мәртебесіне сәйкес ұстау; сот мәртебесі мен міндеттеріне сәйкес емес қандай да бір жария немесе жеке, ақылы немесе ақысыз қызметтерді атқармауы тиіс.

Хартияға сәйкес соттың тәуелсіздігіне кепілдіктердің біріне сотты сот лауазымына өмір бойы тағайындау немесе соттың тәуелсіздігіне қауіп әкелмейтіндей кезеңге және шартта тағайындау жатады. Сонымен судья үшін міндетті кез-келген жастық ценз кері күші болмайды.

Қазақстанда 1993 жылғы Конституцияның 100 бабы бойынша Қазақстан Республикасы судьяларының өкілеттік мерзімі 10 жыл деп көрсетілген. Ал 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы соттың лауазымда болу мерзімін халықаралық құқық нормасы сәйкес көрсетті. 79 бапқа сәйкес «соттар тұрақты судьялардан тұрады және олардың тәуелсіздіктері Конституциямен және заңмен қорғалады».

2004 жылы 23 шілдеде Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі Конституцияның осы нормасына түсінік берген Қаулы қабылдады. Қаулының негізгі бөлімінде бекітілді, «Негізгі Заңда судьяға оның мәртебесі өмір бойы берілетіндігі туралы ереже жоқ. Конституция нормаларынан судьяның өз қызметінде өмір бойы отырып және өз құзыретін өмір бойы атқаратындығы, сонымен қатар мемлекеттің бұл үшін оған конституциялық-құқықтық кепілдік беретіндігі көрінбейді. Сот лауазымында отыру үшін жоғары жас шегі оның кәсіби қызметінің ерекшелігімен, сот билігінің қызмет ету міндеттері мен қағидаларына байланысты. Ол сот тәуелсіздігінің конституциялық қағидасының шектелуі деп бағаланбайды, өйткені зейнеткерлік жасқа жетуі бойынша қызметтен босатылған судья ары қарай соттық өкілеттік жүзеге асыра алмайды».

Нәтижесінде Конституциялық Кеңес қаулы етті: «Қазақстан Республикасы Конституциясының 79 бабы 1 тармағындағы норманың «соттар тұрақты судьялардан тұрады…» деген бөлігін былай түсіну қажет: судьялар белгісіз мерзімге мемлекет атынан сот төрелігін жүзеге асыру өкілеттігіне ие, мемлекеттің кәсіби жоғары лауазымды тұлғасы болып табылады. Олар судья лауазымына отырған барлық уақытта конституциялық заңдармен және басқа заңдармен қарастырылған тәртіпке сәйкес өкілеттіктері аяқталғанша тұрақты болады».

Судья қызметінің жастық шеңбері аясындағы мәселе үлкен мағынаға ие. Жоғары Сот Кеңесінің мүшесі, Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаты К. Ахметов «барлық соттық-құқықтық реформалардың күшін судьялардың жеке басына, сот төрелігінің өнегелілік аспектісін қамтамасыз етуге аудару керек... Судьялар жүргізіліп отырған соттық құқықтық реформаның басты объектісі болуы тиіс. Ал қалған өзгерістер осының төңірегінде болады» деп санайды /34/. Шынында да бұл осылай. Біздің ойымызша, Қазақстан судьялар Одағының төрағасы Б. Тұрғараевтың сот лауазымына бекіту үшін жастық ценз 25 –тен 30-ға көтеру керек деген ойымен келісуі тиіс. Сонымен қатар үміткердің заңтану саласындағы жұмыс өтілімі 5 жылдан кем болмауы тиіс. Және судьяларға басқа мемлекеттік қызметкерлермен тең деңгейде зейнеткерлікке 63 жаста шығуына құқық берілу керек және соттарға қажетті жұмысқабілетті болған жағдайда 68-ден 70 жасқа дейін  еңбектенуіне мүмкіндік берілуі тиіс /35/.

Судья қызметіне оның келісімінсіз сырттан тағайындалатын субъект болмауы тиіс; ол заңға сәйкес негіздер немесе тәртіптік процедура шешімдері болмаса, ауыстырылуы, уақытша шеттетілуі немесе лауазымынан алынбауы тиіс. Жоғары Сот төрағасы Қ.А.Мәмидің хабарлауынша, Қазақстанда 2001 жылы жағымсыз негіздермен екі судья өкілеттігін тоқтатса, 2002 жылы 24 судья, ал 2003 жылы 25 судья осындай негіздермен қызметтен шығарылды. 2004 жылы 80 астам судья лауазымынан босатылуға ұсынылса, олардың үштен бірі судья лауазымына қойылатын талаптарға сай келмегені үшін болды, 11 судья лауазымынан босатылды. 2005 жылы 36 лауазымынан босатылған судьялардың 14-і жағымсыз негіздермен босатылды /36/.

Хартияда бекітілгендей, судьялардың тәуелсіздігі оның нақты экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін жеткілікті еңбек жалақысын алуы тиіс. Бұл еңбекақы судьяның жұмыс нәтижесіне байланысты болмауы керек және оның соттық қызметі кезінде азайтылмауы тиіс. Бұл ережені орындау өтпелі кезеңдегі мемлекеттер үшін оңай емес екенін айтқан жөн. Бірақ Қазақстанда бұл мәселе біртіндеп шешіліп келеді, судьялардың жалақысы тұрақты өсуде.

Судьяның белгілі бір сыртқы араласулардан тәуелсіздігін нығайту және оның тек қолданыстағы құқыққа ғана бағынуы азаматтығына қарамастан әрбір адамды қорғайтын құқықтық мемлекет құрудағы мемлекеттің бірізді саясат жүргізуде екені куәландырады.

Соттық құқықтық реформалар жоспарлы және табысты орындалуда. Бұнда маңызды рөлді Қазақстан Республикасының Президенті атқарды. 1995 жылғы Конституция бойынша қайта сайланған қос палаталы кәсіби Парламент өз жұмысына кіріспеген кезеңде мемлекет басшысы 1995 жылы 20 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының соттары және судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық заң күші бар Жарлық қабылдады. 2000 жылы Мемлекет басшысы «Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» Заңның қабылдануына бастамашы болды және ол бізге «сот жүйесі тәуелсіздігін нығайту, сот төрелігін жүзеге асыру және азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарының соттық қорғалу сапасын жоғарлату үшін» қажет екенін көрсетті. «Сот кадрларын атқарушы биліктен бөліп, адамдардың сот инстанцияларындағы бітпейтін кедергілерін азайту қажет. Судьялардың беделін көтеру қажет»/37/. Нәтижесінде мемлекеттік биліктің барлық тармақтары Президенттің бастамасымен Үкімет Парламентке еңгізген «Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» Заңның дайындалуына қатысты. Заңның негізін Парламент депутаттары жасаған жоба құрайды. Оның мәтіні бойынша Үкімет пен сот билігінің өкілдері жұмыс істеді.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылы 1 қыркүйектегі «Қазақстан Республикасының сот жүйесі тәуелсіздігін күшейту шаралары туралы» Жарлығының нәтижесінде жоғары сот органдары қасында Соттық әкімшілік бойынша Комитет (ары қарай – Комитет – А.Е.) құрылды. Соттардың қызметін қамтамасыз ету жүйесі Әділет министрлігінің құрылымынан Жоғары Сотқа берілді. Бірақ Жарлық Комитеттің Жоғары Соттан автономдығын қарастырған болатын, Комитет төрағасын мемлекет басшысы қызметіне тағайындап, Комитет туралы ережені бекітетін. Жергілікті соттар деңгейінде олардың қызметін қамтамасыз етумен Комитетке бағынатын әкімшілер атқарды. Солай соттар әкімшілік шаруашылық функцияларды атқарудан босатылды және толығымен сот төрелігін жүзеге асыру сұрақтарына көңіл бөлді. Осы Жарлықта Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігіне әділеттің біліктілік алқасының қызметін қамтамасыз ету функциясын Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігіне беру міндеті қойылды. Осылай әділеттің біліктілік алқасы «толығымен атқарушы билігі жүйесінен алшақтатылды, соның арқасында әділеттің біліктілік алқасы автономды, тәуелсіз мекеме ретінде конституциялық мәртебесін бірізді және толық іске асуы қамтамасыз етілді»/38/.