Республикасының ұлттық құқығы мен халықаралық құқықтың арақатынасы (басымдылықтың қалыптасу мәселелерi)

Осылай, НПА туралы РЗА-ның  6-шы бабы Конституцияны сипаттайды  және Конституцияның - мемлекет құқығының тікелей  қайнар көзі болып саналатынын тікелей көрсетеді. Конституцияның жоғары заң күші, тікелей әсері болады және мемлекеттің барлық аумағында қолданылады. Мемлекетте қабылданған заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілер осы мемлекеттің Конституциясына қайшы келмеуі тиіс. «Басқа нормативтік құқықтық актілерге» НПА туралы РЗА мағынасы бойынша, ұлттық Конституциядан заңдық күші жоғарырақ Парламент бекіткен халықаралық келісімшарттарды жатқызуға болады. 11-ші бап Президенттің құқық шығармашылығы қызметін шектейді. Оның Конституция мен мемлекеттің заңдарына негізделген өзінің өкілеттігіне байланысты жарлықтар мен қаулылар шығаруға құқығы бар. Сонымен бірге, Президенттің нормативтік құқықтық актілері жарлық түрінде шығарылады.

Қазақстан Республикасында Президент нормативтік құқықтық актілерді шығаруы бойынша өкілеттікке ие болады: заң күші бар жарлықтар, тіпті Конституциялық заң. Егер Қазақстандық ғалымдардың Президенттің ұлғаймалы заң шығаруына түсінушілікпен қараса, Ресей Федерациясында Президенттің заң шығару саласындағы өкілеттіктің жоғарлауына, керісінше, басқаша қарайды. Осылай, В.С.Нерсесянц ерекше ілтипат деп Ресей Федерациясының Президентінің актілері мен федералды заңдар арасындағы  бәсекелестік лайық деп санайды. Конституцияның 90-бабына сәйкес, бүкіл РФ территориясына тең орындалуына міндетті РФ Президентінің жарлықтар мен қаулылары «РФ Конституциясына және федералдық заңдарға қарама-қайшы болмауы тиіс». Кейде, заңдағы үлкен кемшіліктердің болуынан бұл жерде құқықтық мемлекеттің шеңберінде құқықтың қайнар көзінің иерархиясының (Конституция-заң-жарлық және т.б.) қағидасы анық бұзылған. Осы қағида басқа тұжырымды талап етті, атап айтқанда: «РФ-ның Президентінің жарлықтары және қаулылары федералды заңдар негізінде және РФ Конституцияны орындау мақсатында шығарады». Ғалымның айтуы бойынша, заңды норма жасау не болғанын, сонымен бірге неткен нақты себептер сілтемейтінін, жоғарғы өкілетті органның рөлін құнсыздайтынын және заңның үстінен қараушылығының қағидасы күмәнданатынын анық көруге болады. Нақ сол нормативтік актілердің барлық жүйесінің ортақ заңға сүйенген негіздері бұзылады /59, 119 б./.

В.С. Нерсесянцтің ойын растау үшін «НҚА туралы» РЗА-ның 52-ші  бабы бойынша, мемлекет президентінің жарлығының айырмашылығы, мемлекеттің үкіметінің қаулысының жағдайында, министрліктер және заңы бар мемлекеттің мекемелерінің актілері, мемлекеттің заңының үстінен қараушылығын бекітеді. Мемлекеттің заң шығарушы билігінің органының құзіретіне кіретін сұрақтар бойынша қолданылған мемлекеттер мен мемлекеттің Конституциясына қарама-қайшы мемлекеттер мемлекеттің Президенті, үкіметтің қаулысының жарлықтары мемлекетінің заң шығарушы билігі органының жұмыс істемейтін қаулыларымен танылады. Бұл нақты сол НПА туралы РЗА жағдай  болып табылады. Ол соңғы кезде  мемлекеттің Парламентінің өзінде түсінушілік тауып отыр. Парламент депутаттары бас заң шығару органының өкілеттіктерінің үлкеюіне жеткілікті әрі белсене айтып отыр. Парламентті кейбір тексеретін функциялармен қамтылуы оның өкілеттіктің үлкеюі емес, мемлекеттің ортақ демократиялық дамытуда көмектесетін оның жетіспейтін құзырының қалпына келтірілуі болып табылады. Президенттің құқық шығармашылығына байланысты ғалымдардың ойларының қалыптасуы осы жаңашылдықтың Кеңестен кейінгі елдер үшін қалыптасуы туралы куәландырып, әлі көптеген өзгерістерден өтетіні айқын.

Кепілдемелік заң актісінің 17-бабында дұрыс белгіленген: нормативтік құқықтық актілердің ғылыми қалыптасқан жүйесін қалыптастыру мақсатында; құқық шығармашылық қызметімен қамсыздандыру; құқық шығармашылық мәселелерді кешенді әрі ғылыми шешумен қамтамасыз ету; құқық-дайындау жұмысымен айналысатын ұйымды жақсарту, жаңа құқық шығармашылық шешімдердің ғылыми жобалауға аналитикалық баға беру, нормативтік құқықтық актілер жобаларын жасау мерзімдерін қатаң қадағалау.

Заңнамалық жұмыстар жобаларының бағдарламасын мемлекеттің заң шығарушы органы, Президент, Үкімет, министрліктер мен агенттіктер жүзеге асырады. Бірақ олар өздерінің жоспарларын мемлекеттің дамуы сияқты ортақ жобаға негіздейді, оны Қазақстанның тәжірибесінде Президент қабылдайды. Мысалы-«Қазақстан 2030». Бұл Президент Н.Ә. Назарбаевтың  Қазақстан Республикасы мемлекеті мен құқығының даму стартегиясын анықтаудағы айқындаушы ролінің куәсі іспеттес.

Біздің көзқарамыз бойынша, «НҚА туралы» РЗА заңы 29 бабы мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесі, қоғамдық бірлестіктер, бұқаралық ақпарат құралдары, мемлекеттік бюджеттер, салық жүйесі, экологиялық қауіпсіздіктер, азаматтардың міндеттері мен бостандықтарын, конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету мәселелері бойынша заңнамалық актілердің жобалары бойынша; ғылыми құқыққа сүйенген құқық бұзушылықтармен күрестер және басқа мамандандырылған (жобаның профиліне байланысты) сараптама, қосуға лайық болар еді: «соның iшiнде халықаралық құқықтың жалпыға танымал қағидалары мен нормаларына сәйкестігі». Бұл қазіргі біздің елдегі 1998 жылғы 24 наурыздағы өз күшіндегі «Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңы үшін өзекті.

«Нормативтік құқықтық актілер туралы» РЗА-ның 45 бабында егерде мемлекетпен нақты қойылған шешiм халықаралық келiсiм-шарт бойынша, бұрын қабылданған актілерге қайшы келетіні (оның бөлігі) көзделген, ондай жағдайда нормативтік құқықтық акт (оның бөлiгi) өзінің әрекетін тоқтатады, мұндай артықшылықты мемлекет бекіткен Қазақстан Республикасының барлық халықаралық шарттары қолдана алмайды, тек қана Қазақстан Республикасының Парламентімен бекітілген халықаралық шарттардың нормалары ғана қолдана алады.

Ұсыныстық заңнамалық актiнiң 51-шi бабында  мемлекеттің нормативтік құқықтық актілерінің заңдылығын қамтамасыз ету тәсілдерінің ішінде бірінші тармақ болып «актіні белгіленген тәртіппен конституциялық емес деп тану» тұр, ол 1993 жылғы Конституция бойынша жұмыс жасаған Конституциялық Сотты айырбастауға арналған Конституциялық Кеңестің құзыретіне жатады. Алайда Конституциялық Кеңеске сауал жасау құқығы бар субъектілердің аясы өте шектеулі: Қазақстан Республикасының Президенті, Сенат Төрағасы, Мәжіліс Төрағасы, Парламент депутаттарының жалпы санының бестен бірінен кем емесі, Премьер-Министр, Конституциялық Кеңес тек Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабында көрсетілген мәселелердің шектеулі аясын ғана қарайды. Біздің ойымызша аталған маңызды билік органының уәкілеттігін кеңейту керек немесе өзінің жұмыс істеген жылдары аса жоғары тиімділігін дәлелдеген бұрынғы Конституциялық Сотты қайта құру қажет.

Қазақстан Республикасы үшін «Нормативтік құқықтық актілер туралы» РЗА-ның 53-бабы да өте маңызды. Бапта мемлекеттің заңының, өзге де нормативтік құқықтық актісінің белгіленген тәртіппен жасалған және бекітілген осы мемлекеттің халықаралық шартымен немесе халықаралық құқықтың жалпы мойындалған қағидаларымен және нормаларымен алшақтығы болған жағдайда осы шарттармен және нормалармен белгіленген ережелер қолданылады деп көрсетілген. Мемлекеттің заңы, өзге де нормативтік құқықтық актісі және халықаралық шарт арасындағы алшақтықтарды шешу тәртібі заңмен анықталады. Осы бап ережелерінің маңыздылығы олардың әлі күнге дейін қазақстандық ұлттық заңнамада өзінің жүзеге асуының орын алмауында болып отыр. Мұның барлығы көбінесе Парламентаралық Комитет әзірлейтін модельдік заңнамалық актілердің тек ұсыныстық сипатқа ие болуымен байланысты. Сондықтан модельдік заңдармен қарастырылатын құқықтық нормалардың тікелей әсері болмайды. Сонымен қатар біртұтас экономикалық және кедендік кеңістік қалыптастыру әмбебап құқықтық реттегіштерсіз мүмкін емес.

Бұл реттегі неғұрлым қарапайым жол -  Парламентаралық Комитет әзірлейтін модельдік заңдарға тікелей әсер етуші құқықтық актілер мәртебесін беру. Алайда осы қағиданы іске асыру тұрғысынан бұның ұзақ уақыт мерзімді алатындығын және оның іске асырылуы тек қатысушы мемлекеттердің азаматтарының тікелей сайлайтын ортақ өкілетті және заңнамалық органы - шартқа қатысушы мемлекеттердің парламенті (Еуропарламент үлгісі бойынша) қалыптасқан соң ғана мүмкін болатындығын атап өту қажет.

Е.Н.Шуваловтың пікірінше жақын болашақта басқа жол нақты: моделдік заңнамалық актілердің пәрменділігін қамтамасыз ету үшін шартқа қатысушы мемлекеттердің парламенттері модельдік заңдардың құқықтық нормаларын ұлттық заңнамаға көшірудің тәртібі мен ережелері туралы уағдаласулары қажет. Әзірше норма шығармашылық қызметтің неғұрлым тиімді нысаны ретінде мемлекетаралық Кеңес деңгейінде бірігудің басым бағыттары бойынша халықаралық шарттар мен келісімдерді дайындау мен қабылдауды тану қажет /39,.19 б.).

Қазақстан Республикасы мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының басқа елдерінің ұсыныстық (моделдік) заңнамалық акті негізінде қабылданған мемлекетішілік нормативтік құқықтық актіні салыстыру Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің ұлттық заңнамалары үшін құқықтық қағидалары мен қайнар көздерінің, құқықтық мәдениеті мен құқықтық шығармашылығы және құқық қолдануының ортақтығы тән болып табылады. Әртүрлі құқықтық отбасылардың әсерлерін теріске шығармастан Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы аясында өзіндік құқықтық ортақтықтығы туралы сөз қозғауға болады, ол бір жағынан олардың заңнамаларын жақындатуға және шарттарды, келісімдерді қолдану саласын кеңейтуге арналған жалпы бағытты, екінші жағынан - біріздендірілген және модельдік актілерді анықтайды /60,432 б./.

Салыстырмалы түрде жақында құрылған ЕурАЗЭС парламентаралық Ассамблеясы белсенді қызметке кірісті, ол бірлестік елдерінің ұлттық заңнамаларын үйлестіруде бұдан да маңызды, әрі үлкен рөл атқара алады.

4 Бөлімде пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Донских А., Пашина Э. Место и роль Евразии в третьем тысячелетии//Казахстанская правда. – 2000, 27 апреля.

2. Молчанов Е.В. Бассейн Ла-Платы: геополитическая характеристика субрегиона: Автореф. дис. … канд. истор. наук. – М., 2000. – 31 с.

3. Кусаинов К. Интеграция – основа безопасности//Казахстанская правда. – 2003, 4 сентября.

4. Жуниор А.К. ОАЕ на пороге XXI века: Автореф. дис. ... канд. истор. наук. – Москва, 1999. – 20 с.

5. Топорнин Б.Н. Европейское право: Учебник. – М.: Юристъ, 2001. – 456 с.

6. Фицере Л. Развитие, структура и право европейской интеграции //Научные труды «Әділет». – 2001. – №1 (9) . – С. 70-86.

7. Договор о Союзе Суверенных Государств//Казахстанская правда. – 1991, 17 августа.

8. Исингарин Н. Казахстан и интеграционные процессы// Безопасность, дипломатия, международное право. Материалы международной региональной конференции. – Астана, 2001. – С. 143-148.

9. Zeitschrift  «Deutschland». Printed in Germany. – 2001. – №6.

10.      Ожегов С.И. Словарь русского языка. Издание 9-е, испр. и доп. – М.: Сов. Энциклопедия, 1972. – 846 с.

11. Мансуров Т.А. Казахстанско-российские отношения в эпоху перемен. 1991-2001. – М.: Реал-Пресс, 2001. – 712 с.

12. Абалаков М. Чрезвычайный и Полномочный Посол Туркменистана в Республике Казахстан. По пути мира и созидания//Казахстанская правда. – 2001, 29 октября.

13.      Розин В. Проблемы современного правопонимания//Материалы Международного круглого стола «Проблемы современного правопонимания» //Научные труды «Әділет». – 2000. – №1 (7). – С. 78.

14.      Берестенев Ю. Российская правовая система и европейские стандарты//Российская юстиция. – 2001. – №1. – С. 14-15.

15. Лукашук И.И. Законодательство Украины и международное право (проблемы гармонизации): Сборник научных работ. – Киев, 1998. – 297 с.

16. Либаль М. Основные направления Германской внешней политики//Вестник КазГУ. Серия «Международные отношения  и международное право». –  2000. – № 3 (5). – С. 4-8.

17. Татимов М.Б. Приветствие участников конференции // Государственная независимость Центрально-Азиатских стран: итоги и перспективы: Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы: ЦАУ, 2001. – 550 с.

18. Босин Ю.В. Новое соперничество на Среднем Востоке. Конфликт интересов в постсоветской Центральной Азии (Казахстан, Узбекистан, Таджикистан, Киргизстан, Туркменистан): Программа спецкурса. – Москва: МГУ, 2000 г. – 22 с.

19. Зиманов С.З. Конституция и Парламент Республики Казахстан. – Алматы: Жеты Жаргы, 1996. – 352 с.

20.      Кашкин С.Ю. Смена цивилизации и Конституция: формирование её глобального идеала//Государство и право. – 1992. – №11. – С. 38-46.

21.   Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации. Послание Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева народу Казахстана//Казахстанская правда, 19 февраля 2005 г.

22.      Сабикенов С.Н. Теория государственного суверенитета: как она воплощается в проекте Конституции Республики Казахстан//Казахстанская правда. – 1992, 25 сентября.

23.      Ударцев С.Ф. Глобализация политики и права: цивилизация на пути к планетарной организации//Вестник Московского Открытого государственного университета. – 2003. – №4(13). – С. 105-113.

24.      Шаклеина Т.А. Россия и США в новом мировом порядке. Дискуссии в политико-академических сообществах России и США (1991-2002). – М.: Институт США и Канады РАН, 2002. – 445 с.

25.      Тихомиров Ю.А. Право: национальное, международное, сравнительное //Государство и право. – 1999. – №8. – С. 5-12.

26.      Котов А.К. Многомерность и единство суверенитета Республики Казахан//Вестник КазГУ. Серия юридическая. – 2001. – №3 (20). – С. 3.

27.      Баймаханов М.Т. Построение правового государства – важное направление преобразования политической системы//Тезисы докладов на научно-практической конференции Алма-Атинской городской организации Казахского философского общества «Проблемы развития политической системы республики Казахстан». – Алма-Ата, 1992. – С. 3-7.

28.      Сартаев С.С. Горбачевские реформы по модернизации СССР// Жизнь: Штрихи к портрету профессора С.С. Сартаева. – Алматы. – 2002. – 728 с.

29.      Баталов Э.Я. Русская идея и Американская мечта//США и Канада: экономика, политика, культура. – 2000. –№11. – С. 33-37.

30.      Караткевич А.Г. Государство в политической системе Республики Беларусь в переходный период. – Автореф. дис. … канд. политич. наук. – Москва. – 1999. – 17 с.

31.      Саидов А.Х. Сравнительное правоведение (Основные правовые системы современности): Учебник/Под ред. В.А.Туманова. – М., 2000. – 448 с.

32. Ашимбаев М. Мы не должны стать инструментом Белого дома //Экспресс К. – 2003, 1 апреля.

33.      Ахетов А. Заряд здоровой идеи. Молодежь должна быть образованной, государство – цивилизованным//Юридическая газета. – 2003, 21 мая.

34.      Тогойбаев Ж. Некоторые мысли по новой редакции Конституции Кыргызской Республики//Правовые и экономические проблемы государства в переходный период: материалы международной научно-практической конференции. – Бишкек, 2003. – 486 с.