Коммерциялық банктердің депозиттік портфелінің сапасын арттыру және депозиттік операцияларын дамыту жолдары

    Қажет уақытында талап ететін депозиттердің  ерекшеліктері мынада:

    Біріншіден, ақшаларды алу және салу кез-келген уақытта ешқандай шектеусіз бөліктеп те, толығымен де жүзеге асырылады; екіншіден, ақшалар шоттан қолма-қол  формада да чек арқылы да алынуы мүмкін; үшіншіден, шот иесі банкке шотты пайдаланғаны үшін тұрақты  айлық мөлшерлеме ретінде немесе әрбір жазылған чек үшін коммисиялық  алым төлейді; төртіншіден, банк қажет  уақытында талап ететін депозиттер бойынша орталық банкке мерзімді депозиттерге қарағанда ең төменгі  резервті жоғары сәйкестікте сақтауға міндетті.

    Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардың  негізгі артықшылығы жоғары тиімділігі, оларды төлем қаражаттары ретінде  тікелей пайдалану мүмкіндігі бар. Талап етуге дейінгі депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады. Ал, кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама төменгі мөлшерде төленеді. [3. 223б]  

    Мерзімді  депозиттер – бұл банктердегі  белгілі бір мерзімге және пайыз  төлеу шартында орналастырылған  клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.

    Мерзімді  депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:

    - меншікті мерзімді депозиттер;

    - алдын алуы ескерілетін мерзімді  депозиттер.

    Меншікті  – мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне  қарай жіктеледі;

    - 30 күнге дейінге;

    - 30-90 күнге дейінгі;

    - 90-180 күнге дейінгі;

    - 180 күннен 360 күнге дейінгі;

    - 360 күннен жоғары.

    Мерзімді  депозиттер бойынша, салым иесінен  алдын-ала хабарлау депозиттері  бойынша міндетті түрде өтініші  талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын-ала  келісіледі және депозит бойынша, соған  сәйкес пайыз бөлінеді. Әдетте алдын  ала хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді. Мерзімді депозиттің оның белгілі – бір мерзімі  бар, ал бойынша тұрақты пайыз  төленеді және әдетте салымды мерзімінен бұрын алуға шек қойылады. Мерзімді депозиттер жеке тұлғалардың, компаниялардың, кәсіпорынның және ұйымдардың банктерде  шоттарға алдын-ала белгілі-бір мерзімге, әдетте 1 айдан кем емес, орналастырылған  қаражаттарын білдіреді.

    Бұл салымның ерекшелігі талап еткенге  дейінгі депозитке қарағанда, оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері  белгіленеді.

    Депозиттің  бұл түрін алдын-ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен кезде  салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.

    Мерзімді  депозиттердің мынадай ерекшеліктері  болады:

• есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
• шоттағы қаражат баяу айналады;
• тұрақты пайыз төленеді;
• пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі жеті Банк тарапынан реттеліп отырады;
• ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын-ала хабардар етуі талап етіледі;
• бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.

    Мерзімді  депозиттер клиент пен банк арасындағы келісім бойынша толтырылады. Банктер  депозиттік келісім-шарт формасын құрады және оның әрбір жеке депозит бойынша өз ерекшелігі бар. Келісім-шарт екі данада жасалады: бір данасы салымшыда ал, екінші данасы банктің депозиттік немесе несиелік бөлімінде сақталады. Келісім-шартта депозиттің сомасы, салу мерзімі, пайыз көлемі, салымшының міндеттері мен құқықтары, банктің міндеттері мен құқықтары, екі жақтық келісім бойынша міндеттемелерді сақтау жауапкершілігі, таласты шешу тәртібі қарастырылады. [3. 225б]  

    Жинақ салымдары – олардың белгіленген  мерзімі жоқ, қаражатты алуда  ескертуін талап етпейді, салымның жоғары шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын көрсетуі қажет.

    Отандық банктердің тәжірибелерінде жинақ  шоттары тек жеке тұлғаларға ғана ашылады, ал шетелдік тәжірибеде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдарға  және іскер фирмаларға да ашыла береді.  Отандық банктердіңтәжірибелерінде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдар салымоперацияларының мерзіміне және мазмұнына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:

• мерзімді жинақ салымдар;
• қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдар;
• ұтыс салымдар;
• ақшалай – заттай ұтыс салымдар;
• мақсатты және ағымдық салымдар;
• алдын – ала алуын хабарлайтын салымдар;
• валюталық салымдар.

    Мерзімді  жинақ салымдарға тұрақты мерзімі  белгіленетін және сол мерзім өткенше  алу мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі  белгіленетін және сол мерзім өткенше  алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарға басқа  жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы  мөлшерде пайыз төленеді. Қосымша  жарна қосатын салымдар бұл шоттағы  қаражатқа алдын – ала келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға болатын салымды  білдіреді. Бұл шотта жинақталынған  соманы белгілі бір күнде (жаңа жылдық салым, бойжеткен немесе ержеткен кезде  және т.с.с.) толық төленеді. Ағымдық  жинақ салымдар, негізінен, жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлемдерді төлеу  үшін жинақталатын және пайдаланатын қаражаттарды білдіреді. Мұндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз  төленеді.

    Валюталық салымдар - шет ел валютасындағы  салымдар болып табылады. Жинақ салымының  сомасы банк кассаларына қолма –  қол түрінде аударылуы мүмкін. Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және жинақ  сертификаттарын жатқызуға болады.

    Депозиттік  және жинақ сертификаты – бұл  салым иесіне белгілі мерзім өткен  соң, тиісті қаражатты және оған есептелетін  пайыз алуға құқық беретін  және оның шотындағы ақшалай қаражатының  барлығын куәландыратын банк эмитенттерінің жазбаша куәлігі.

    Депозиттік  және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып келеді:

• атаулы сертификаттар;
• мәлімдеуші сертификаттар.

    Атаулы  депозиттік және жинақ сертификаттары - бұл салым иелерінің атына толтырылып беріледі. Ал, мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты - жөні көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.

    Депозиттік  және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер  үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметін атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада шығарылатындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.

    Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі түрі бар:

• аударылатын;
• аударылмайтын.

    Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым  иелерінің қолдарында болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.

    Аударылатын депозиттік сертификаттар салым  иелерінің қолдарында болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады және оның ерекшелігі басқа бір тұлғаларға екінші нарықта сатып алу сату арқылы өтеді.

    Сертификатты  өтеу 3 әдіспен жүзеге асады:

• жаңа шығарылған сертификаттар;
• басқа депозит түрлеріне қолма – қолсыз аудару немесе талап етуіне дейінгі шотқа аудару;
• қолма – қол ақшалар арқылы (жеке тұлғаларға).

    Сертификат  мерзімді салымдарға қарағанда бірнеше  ерекшелігі бар:

• сертификат айналуы мен таратылуында көптеген қаржылық делдалдардың болуына байланысты потенциалдық инвесторлар саны көбейеді;
• екінші нарыққа байланысты сертификат банк ресурсының көлемін өзгертпей және сақтағаны үшін белгілі – бір пайда ала отырып, тездетілген  түрде басқа тұлға иесіне сатыла алады.

    Жеке  тұлғалар салымдары бойынша: банктердің тұрақты ресурсын құрайтын жеке тұлғалардың, соның ішінде жеке кәсіпкерлердің салымдарын тарту арқылы депозиттік базаны нығайту.

    Заңды тұлғалар депозиттері бойынша: корпорация мен ұйымдардың ұзақмерзімді салымдарын банкке тарту арқылы банктегі олардың  шоттарының қатарын өсіру және банктің  ол депозиттік нарықтағы ұстанымын  одан әрі нығайту.

    Банкаралық  депозиттер нарығы бойынша: банктер  банкаралық депозиттер нарығын өздерінің  қысқа мерзімді өтімділігін реттеу құралы ретінде тиімді пайдалануы қажет.

    Сонымен, депозит дегеніміз – депозитордың қолында бар уақытша бос ақша қаражаттарын белгілі бір мерзім өткеннен кейін белгілі ақша сомасын  қайтарып алу шартымен банктерге  салым ретінде тапсыру. Соған  қоса депозиттік салымдар тек салымшының ақшасын сақтау ғана емес, екінші деңгейлі банктер үшін таптырмас ресурстар  базасы болып табылады. Қазіргі кезде  депозиттің негізгі мерзімді салымдар, шартты салымдар және жинақ сертификаттары деген түрлері кездеседі. 
 

1.2. Коммерциялық банктердің депозиттік саясаты 
 

    Депозиттік  операциялар коммерциялық банктің  пассивті операцияларының ең басты  және негізгі бағыты болғандықтан банктердің ресурстарының көп бөлігі осы  депозиттік операциялар есебінен құралады. Сондықтан коммерциялық банктер  қаражат тарутмен айналыспас бұрын  депозиттік саясат құрып қарастырып отыруы қажет.

    Банк  саясатының негізі- банктің ресурс базасын қалыптастыру саясаты болып  табылады. Банкпен банктің ресурс базасын қалыптастыру процессі пассивтік  операцияларды жүзеге асыру кезіндегі  алғашқы тарихи мәнге ие және оның активті операцияларға қатынасына байланысты анықтаушы рөлді атқарады. Жоғарыда айтылғандай, банк ресурстарының  көп бөлігі банкпен депозиттік операцияларды  жүргізу кезінде қалыптасады, олардың  тиімді және дұрыс ұйымдастырылуының  нәтижесінде, әр бір несиелік ұйымның  тұрақтылығы және пайдалылығы айқындалады. [3. 230б]  

    Айта  кететін жай, депозиттік саясатты қалыптастыруға байланысты мәселелер, біздің мемлекетімізде тоқсаныншы жылдары ерекше көңіл  бөлінген жоқ. Өйткені, инфляцияның  жоғарғы деңгейіне және арзан  ақша ресурстарының көп болуына  байланысты банк кызметтеріне жоғары сұраныс болып, ұсыныс қанағатсыз болды, ал осы пайда болған жағдайлар  нәтижесінде, банк операцияларының  пайдасының жоғарғы нормасын қамтамасыз етті.

    Депозиттік  саясат – коммерциялық банктердің нарықты ортада сырттан қаражаттарды тарту мақсатында және өзінің  қалыптасқан  депозиттік портфелін тиімді басқару  үшін ұйымдастырылатын іс-әрекеттердің жиынтығы. Депозиттік саясат ғылыми негізде  құрылып, тиімді жүзеге асырылатын болса, коммерциялық банктердің қаржылық жағдайы  соғұрлым орнықты болады. Яғни, депозиттік саясаттың мақсаты – банк өтімділігін  демей отырып табыс деңгейін артырып, банктің қаржылық жағдайын тұрақты  ету. [15. 145б]  

    Тартылған қаражаттарды тиімді басқару банктің  депозиттік саясатының жасалуын көздейді.

    Коммерциялық  банктің депозиттік саясаты салым  илерінің ақшалай қаражаттарын депозитке  тарту және тартылған қаражаттарды тиімді басқарумен банктік саясатты білдіреді.

    Депозиттік  саясат банктің қаражаттарын тартумен байланысты стратегия мен тактикасын қамтиды.

    Депозиттік  саясаттың ұғымын екі тұрғыдан қарауға  болады. Кең мағынада бұл салым  иелерінің және өзге де кредиторлардың ақшалай қаражаттарын тартумен, сондай – ақ қаражат көздерін анықтаумен байланысты анктің қызметін сипаттайды. Ал, тар мағынада бұл банктің өтімді қаражаттарға деген қажетін іздестіру  шараларын білдіреді.

    Коммерциялық  банктің депозиттік саясаттың субъектілерінің  құрамына банктің клиенттері, коммерциялық банктер және мемлекеттік ұйымдар  кіреді. Депозиттік саясаттың   объектілеріне:   банкпен   тартылған   қаражаттар   және банктің қосымша қызметтері (кешенді қызметтср) кіреді. Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субъектілері мен объектілерінің құрамы: